There is a mess in the world, in human heads there is hell which manifests itself in reality, and the ruler of this world is not a nice… daddy. At most, he likes games. And we are only players on this scene, we have our lousy and boring (mostly, for sometimes tragic) roles to play in this pathetic show.

It is often said about Anglicans that they represent a rather optimistic view of the world, the human being and her capacity. Despite the official refusal of Pelagianism (for example in Article IX of the Thirty-Nine Articles of Religion of the Church of England), the spirit of Pelagius, with his deep conviction that the human being, working hard on himself, is able to overcome sin and attain perfection, deeply penetrated the English religiosity, and in the 16th and 17th century it was additionally strengthened by the ideals of Renessaince humanism (the Rev. Alan Jones not without a reason writes of Anglicans: “We are, if you will, Erasmian Catholics”).

The mausoleum of J.A. Comenius in Naarden, the Netherlands

This is a difficult issue for me. The Renessaince faith in human progress, in the power of his spirit makes a tremendous impression. When I read, for example, the writings of John Amos Comenius, whose thought is a kind of bridge between the ideals of Renessaince and the upcoming new epoch, I can be really amazed by the ‘study of wisdom, which elevates us and makes us steadfast and noble-minded – the study to which we have given the name of morality and of piety, and by means by which we are exalted above all creatures and draw nigh to God himself.’ On the other hand, however (and here my, in a sense very Protestant, upbringing plays a role) my assessment of human (and in the first place my own) behavior leads me towards the vision of the Anglican priest and founder of Methodism, John Wesley, which the Rev. Gregory Neal describes in his book Grace upon Grace as follows:

We are totally incapable of responding to God without God first calling us, and empowering us, to have faith. This seeking of God, and this empowerment, is known in theological circles as ‘prevenient grace’ …. Prior to prevenient grace we not only lack an ability to say “yes” to God, we even lack the desire to come to God.

But here I have to add something immediately. Living in the “Calvinist” (at least until recently ;)) Holland and being a graduate of one of the most prestigious theological schools of the Reformed tradition, I perfectly realise that SUCH ATTITUDE LEADS MANY CHRISTIANS TO A PATHOLOGICAL SENSE OF GUILT. The Dutch psychologist Aleid Schilder, herself coming from an Orthodox Calvinist background, wrote a shocking book about this, ‘Hulpeloos maar schuldig. Het verband tussen een gereformeerde paradox en depressie’ (Helpless yet guilty. The link between the Reformed paradox and depression), which I sincerely recommend to anyone preparing a sermon about human sinfulness (not only to Calvinists, by the way, and even not only to Protestants). Unfortunately, in the church there is no shortage of those who believe that the human being has to be denigrated first, deprived of any sense of self-esteem and self-respect, in order then – all the more easily – to show him “the only way out” in the form of Divine grace. But then you often have to face not only the “sinful nature” but also depression and its consequences. “Proving” people that “[we are] so corrupt that we are wholly incapable of doing any good, and inclined to all wickedness” (as the Heidelberg Catechism puts it) has about itself something of a firefighter-arsonist who first sets fire and then heroically battles it. Personally, I have to confess, I talk little about sin and I cannot even remember when I used this word in a sermon. My caution results above all from the fact that I simply know that in the congregation I minister to many were fed with sermons on this topic for many years, and hurt by them very much. As a pastor I would like to help rebuild their self-confidence rather than question it. Sometimes, however – rather in private conversations than in the pulpit – I use the word ‘sin’ when I see that somebody ‘entangles’ himself in the experience of his failures and shortcomings, and succumbs to a sense of hopelessness. Then I talk of sin, but above all of GRACE, WHICH, FOR IT IS GRACE, IS A GIFT THAT YOU DON’T HAVE TO ‘EARN’ OR ‘MERIT’. It is simply given – to us all (forgive me, Orthodox Calvinists, I am a convinced Arminian!). ‘Doof de hel in mijn hoofd’ (Extinguish hell in my head), I sing in one of Huub Oosterhuis hymns, and I truly believe, even if sometimes with great difficulty, that He (or She) whom I call God really does it: without any effort of mine, for when I try to extinguish it myself, I mostly only fan the flames…

For my problem with the words written under Loukas’ link is that THERE IS A GREAT NEED IN ME TO AGREE WITH THEM AND ‘WRITE OFF’ THIS ‘VALLEY OF TEARS’, AND LOOK FOR A BETTER PLACE FOR MY ‘HIGHER SELF.’ Better than this world and better than myself, for I like both rather rarely…. Why don´t I do this? I don’t know, actually! I believe that there is no rational explanation for it. I cannot put forward any argument against these words. I can only say that, even though it is often difficult for me to thank God for creating me, that I often see it as an expression of his sense of humor which is definitely not mine, that I’m also convinced that all escapism is a form of BETRAYAL, an expression of INFIDELITY to the FEELING (OR RATHER HOPE), arising perhaps not very often, but arising nonetheless that THAT MY/OUR BEING HERE HAS A SENSE, A PURPOSE, THAT WE ARE SUPPOSED TO PLAY A ROLE HERE WHICH IS NOT A ROLE IN A LOUSY COMEDY WRITTEN BY AN EVIL (OR INCOMPETENT) DEMIURGE. This feeling is very weak, and, above all, very often seems completely unfounded. Yet it’s this very weakness and unfoundedness that attracts me in it. It’s easy like hell(!) to succumb to feelings that have some rational foundation, “follow the voice of reason.” But the thing is to listen to another voice – probably the weakest and saying the most crazy things: that there is a God who has madly fallen in love with us and that we have to respond to his love somehow. Maybe it is in this feeling that “prevenient grace” reveals itself in my life?

One of my most important spiritual teachers, rabbi Lawrence Kushner, writes:

Rabbi Lawrence Kushner

In sixteenth-century Safed, Rabbi Isaac Luria observed that in his world, like ours, many things seemed to be wrong. People suffered from hunger, disease, hatred, and war. “How could God allow such terrible things to happen?” wondered Luria. “Perhaps,” he suggested, “it is because God needs our help.” He explained his answer with a mystical story.

When first setting out to make the world, God planned to pour a Holy Light into everything in order to make it real. God prepared vessels to contain the Holy Light. But something went wrong. The light was so bright that the vessels burst, shattering into millions of broken pieces like dishes dropped on the floor. The Hebrew phrase that Luria used for this “breaking of the vessels” is sh’virat ha-kaylim.

Our world is a mess because it is filled with broken fragments. When people fight and hurt one another, they allow the world to remain shattered. The same can be said of people who have pan­tries filled with food and let others starve. According to Luria, we live in a cosmic heap of broken pieces, and God cannot repair it alone.

That is why God created us and gave us freedom of choice. We are free to do whatever we please with our world. We can allow things to remain broken or, as Luria urged, we can try to repair the mess. Luria’s Hebrew phrase for “repairing the world” is tikkun olam.

As Jews, our most important task in life is to find what is bro­ken in our world and repair it. The commandments in the Torah instruct us, not only on how to live as Jews, but on how to mend creation.

And a bit further he draws very simple and amazingly concrete conclusions from this:

When you see something that is broken, fix it. When you find something that is lost, return it. When you see something that needs to be done, do it. In that way, you will take care of your world and repair creation. If all the people in the world were to do so, our world would truly be a Garden of Eden, the way God meant it to be. If everything broken could be repaired, then everyone and every­thing would fit together like the pieces of one gigantic jigsaw puzzle. But, for people to begin the great task of repairing creation, they first must take responsibility.

It’s interesting how this idea of the reparation/transformation of the world returns in the reflections of the Presiding Bishop, Katharine Jefferts Schori:

What sort of religion do you practice? We won’t get it perfectly right until the Second Coming, but we also always have another opportunity. This community called the Church is a laboratory for lovers. If we can learn to love each other here, we can transform the world.

I can hear the loud laughter of some readers (or is it perhaps my own?): ‘The church as a laboratory for lovers’? Forgive me, but does our PB have eyes and ears and sometimes use them? For millions of people the churches are the last places where one can learn practicing love, they are places where people and the world are treated in a way completely devoid of love! There is no doubt that Bishop Katharine describes the church ‘at its best,’ which rather rarely is like that in practice – also in Anglicanism. But it’s difficult to deny (or maybe even not to allow ourselves to be captured by?) what she writes further:

At its best, Anglicanism has always held up comprehensiveness as one of its highest values. We don’t all have to agree. There can be more than one right answer. This turf is God’s, not ours,
and it’s broader and more expansive―even greener―than we are capable of imagining. We have said, from our Celtic Christian beginnings, and explicitly from at least the time of Elizabeth I, that the middle way, the middle road, is the most important, because there is something vital to be gained and learned from the people on both shoulders. Gamaliel, the perennial pragmatist in the book of Acts, says, “Well, what you’re about may not be right, but we’ll just have to wait and see what comes of it. If it is of God, then there won’t be any stopping it.”

God in Christ is our peace. In Jesus we are made into a body, one body. But we are not made into uniform creatures, all with the same characteristics, gifts, and ways of being. Can you imagine a football team made up of only quarterbacks―or place-kickers? They’d lose every game. What happens when a farmer grows the same crop in the same field year after year? It quickly exhausts the fertility of the soil or it succumbs to insects and diseases―or both. George Orwell, in his novel 1984, began to imagine for us what a monochromatic human culture would look like. Such a society is totalitarian, prone to violence, and finds it very difficult to be creative or produce new life.

It may be more comfortable to live where everyone agrees with us, but it also quickly becomes boring, stagnant, and dead. Living with people who disagree with us may be challenging, but it is the only route to creativity. The fruit of those challenging relationships will be far more than any one of us could accomplish in isolation. When Jesus says that being angry with our brothers and sisters makes us liable to judgment, that’s what he means―we lose our ability to really live, and to be creative builders of the reign of God. When we insult and reject the people we disagree with, we just make it worse- we exile ourselves from that creative community of godliness. We put ourselves in hell.

This ‘at its best’ is important – for we shouldn’t think that ‘real Anglicanism’ achives this so well! If someone says so, he deceives – himself and others. But I experience something of this in the reality of the church none the less, including in the reality of Anglican communities. And not speaking about this experience would be deception as well… But let us leave the church institution with the countless accusations we can level at it! Let’s come back to ourselves – to how we play the role of ‘lovers.’ In his reflections inspired by the BCP, Bishop Edmond Lee Browning, one of Bishop Katharine’s predecessors, asks:

…God calls us to show the world what love is by loving our enemies. How on earth do you do that? How do you love someone who has hurt you and is likely to hurt you again, someone the mention of whose very name makes you angry?

I think now of people hurt in a really terrible way by others (also by church people!). ‘The commandment to love thy neighbor’ can become an unbearable burden for them. Perhaps those who think that Jesus requires impossible things of us are simply right? Bishop Edmond writes further:

Perhaps it will help to note that we don’t have to like a person to show him the love of Christ; it is a decision, not a feeling. In fact, the very dislike you are feeling can form the basis of your prayer for the one with whom you find vourself at odds; this situation of enmity is hurtful to you and can be offered to a loving God in prayer.

It may be that you and that person will never be on intimate terms. You may rub each other the wrong wayfor the rest of your lives. Not everybody is everybody else’s best friend. But praying for an enemy drains the venom out of your heart, and nobody needs a heart full of venom. The love God plants in your
heart may indeed be love from a considerable distance, but there is no heart in which God cannot plant love if we are willing.

It so happens that almost every Sunday during the Eucharist I pray for someone who claims that our Polish project violates the rights of another Anglican Church. This is not easy, even though I don’t see this person as a personal enemy. Quite to the contrary – we met each other only once, but I have the best memories of this meeting. Yet his attitude to what we are doing, convinced that this is what we are called to do at the moment, hurts me. This is an extremely teaching experience. Even in such a situation where you can hardly speak of personal injury, where it’s actually only about a disagreement, it is not easy to pray for someone honestly. But when I manage to do it, I feel that something changes. Perhaps I manage to repair even the smallest cog in the mechanism of this crazy world?

Loukas just posted the following fragment of Berdyaev’s text on FB:

If people were morally more sensitive they would direct the whole of their moral will and spirit towards delivering from the torments of hell every being they had ever met in life. It is a mistake to think that this is what people do when they help to develop other men’s moral virtues and to strengthen them in the true faith. The true moral change is a change of attitude towards the “ wicked ” and the doomed, a desire that they too should be saved, i.e. acceptance of their fate for oneself, and readiness to share it. This implies that I cannot seek salvation individually, by my solitary self, and make my way into the Kingdom of God relying on my own merits. … Paradise is inpossible for me if the people I love, my friends or relatives or mere acquaintances, will be in hell … All this kind of thing has become impossible for us, and that is a tremendous moral progress. … Moral consciousness began with God’s question, “ Cain, where is thy brother Abel? ” It will end with another question on the part of God: “Abel, where ix thy brother Cain?

I wonder if I can add anything to it. Probably not…

Na świecie jest syf, w ludzkich głowach jest piekło, które przejawia się w rzeczywistości, a władca tego świata bynajmniej nie jest sympatycznym …tatusiem. Co najwyżej lubi gierki. A my jesteśmy tylko graczami na scenie, mamy swoje denne i nudne (zazwyczaj, bo czasem tragiczne) role do odegrania w tym żałosnym przedstawieniu.

O anglikanach mówi się często, że reprezentują raczej optymistyczne spojrzenie na świat, człowieka i jego możliwości. Pomimo oficjalnego odcięcia się od pelagianizmu (np. w art. 9. z 39 Artykułów o Religii Kościoła Anglii; artykuł ten występuje również w pod numerem VII w Artykułach Wiary Kościoła metodystycznego), duch Pelagiusza, głęboko przekonanego o tym, że człowiek, pracując nad sobą, jest w stanie przezwyciężyć grzech i osiągnąć doskonałość, głęboko przeniknął do angielskiej religijności, zaś w XVI i XVII stuleciu został jeszcze dodatkowo wzmocniony przez ideały renesansowego humanizmu (ks. Alan Jones nie bez powodu pisze o anglikanach “Jesteśmy, jeśli chcieć to tak nazwać, katolikami erazmiańskimi”).

Mauzoleum J.A. Komeńskiego w holenderskim Naarden

Dla mnie to trudna kwestia. Renesansowa wiara w rozwój człowieka, w moc jego ducha – robi ogromne wrażenie. Gdy sięgam np. po pisma Jana Amosa Komeńskiego – którego myśl stanowi swoisty pomost pomiędzy ideałami renesansu i nadciągająca nowa epoka – potrafię naprawdę zachwycić się jego przekonaniem o możliwościach, które daje “studium mądrości, które nas podnosi i czyni niezłomnymi i szlachetnymi – studium, któremu nadaliśmy imię moralności i pobożności, i za pomocą którego zostajemy wyniesieni ponad wszelkie stworzenie i zbliżamy do samego Boga”. Z drugiej strony jednak (i tu daje o sobie znać moje, w jakimś sensie jednak bardzo protestanckie wychowanie) moja ocena ludzkich (a przede wszystkim własnych) zachowań prowadzi mnie w pobliże wizji anglikańskiego kapłana i twórcy metodyzmu Jana Wesleya, która tak opisuje w swojej książce Grace Upon Grace ks. Gregory S. Neal:

Jesteśmy całkowicie niezdolni odpowiedzieć Bogu zanim Bóg jako pierwszy nas nie wezwie i nie doda nam sił, aby uwierzyć. To Boże poszukiwanie i to dodanie sił znane jest w kręgach teologicznych jako “łaska uprzedzająca” (…) Zanim otrzymamy łaskę uprzedzającą nie tylko brakuje nam zdolności powiedzenia Bogu “tak”, ale nawet pragnienia przyjścia do Boga”.

Tu jednak od razu muszę coś dodać. Żyjąc w ‘kalwińskiej’ (przynajmniej do niedawna ;-)) Holandii i będąc absolwentem jednej z najbardziej renomowanych szkół teologicznych tradycji reformowanej, doskonale zdaję sobie sprawę z tego, ŻE TAKIE PODEJŚCIE NIEJEDNEGO CHRZEŚCIJANINA WPĘDZIŁO W PATOLOGICZNE POCZUCIE WINY. Holenderska psycholog Aleid Schilder, sama pochodząca z ortodoksyjnie kalwinistycznego środowiska, napisała o tym wstrząsającą książkę zatytułowaną ‘Hulpeloos maar schuldig. Het verband tussen een gereformeerde paradox en depressie’ (‘Bezsilny, ale winny. Związek pomiędzy reformowanym paradoksem a depresją’), którą serdecznie poleciłbym do przeczytania KAŻDEMU, kto właśnie zabiera się do przygotowywania kazania o ludzkiej grzeszności (nie tylko zresztą kalwinistom i nawet nie tylko protestantom). Niestety, w Kościele nie brakuje również takich, którzy uważają, że człowieka trzeba najpierw zdeptać, odebrać mu wszelkie poczucie własnej wartości, szacunek do samego siebie, aby następnie – tym łatwiej – przedstawić mu ‘jedyną drogę wyjścia’ w postaci łaski Bożej. Nierzadko jednak trzeba już wtedy zmierzyć się nie tylko z ‘grzeszną naturą’, ale również z depresją i patologiami, które z niej wyrastają. ‘Udowadnianie’ ludziom, że ‘nie jesteśmy w stanie czynić dobra i skłonni jesteśmy wyłącznie do zła’ (jak to określa reformowany Katechizm Heidelberski) ma w sobie coś z działań strażaka-piromana, który najpierw sam podpala, by następnie bohatersko zwalczać pożar. Osobiście, muszę przyznać, o grzechu mówię niewiele i trudno jest mi nawet przypomnieć sobie, kiedy po raz ostatni użyłem tego słowa w kazaniu. Moja ostrożność wynika przede wszystkim z tego, że po prostu wiem, iż we wspólnocie, której jestem duszpasterzem, wiele osób karmiono kazaniami na ten temat przez wiele lat, robiąc im przy tym ogromna krzywdę. Jako pastor chcę raczej pomoc im odbudować wiarę w siebie, aniżeli podważać ja. Niekiedy jednak – raczej w rozmowach w cztery oczy, aniżeli ‘z ambony’ – używam słowa grzech, gdy widzę, że czlowiek ‘zapętla się’ w doświadczeniu własnych błędów i niedociągnięć, i popada w poczucie beznadziejności. Mówię wówczas o grzechu, ale przede wszystkim o ŁASCE, KTÓRA, PONIEWAŻ JEST ŁASKĄ, STANOWI DAR, NA KTÓRY NIE TRZEBA SOBIE ‘ZARABIAĆ’ ANI ‘ZASŁUGIWAĆ’. Ona jest po prostu dana – nam wszystkim (wybaczcie, ortodoksyjni kalwiniści, jestem przekonanym arminianinem!). ‘Doof de hel in mijn hoofd’ (‘Gaś piekło w mojej głowie’), śpiewam w jednej z pieśni Huuba Oosterhuisa, i rzeczywiście wierzę, nawet jeśli czasami przychodzi mi to z ogromnym trudem, że Ten (albo Ta), którego/którą nazywam Bogiem, to rzeczywiście robi: bez mojego udziału, bo, gdy ja się staram je ugasić, najczęściej tylko podsycam płomienie…

Mój problem ze słowami, które znalazły się pod linkiem zamieszczonym przez Loukasa polega bowiem na tym, że MAM OGROMNĄ OCHOTĘ SIĘ Z NIMI ZGODZIĆ I ‘POŁOŻYĆ LACHĘ’ NA TYM ‘ŁEZ PADOLE’, WYRUSZAJĄC NA POSZUKIWANIA LEPSZEGO MIEJSCA DLA MOJEJ ‘WYŻSZEJ JAŹNI’. Lepszego niż ten świat i lepszego niż ja sam, zarówno jedno jak i drugie bowiem raczej rzadko wzbudza mój zachwyt… Dlaczego tego nie robię? Właściwie nie wiem! Uważam, że nie ma dla tego racjonalnego wytłumaczenia. Nie jestem w stanie przeciwstawić autorowi tych słów ani jednego argumentu. Mogę tylko powiedzieć, że chociaż często trudno jest mi dziękować Bogu za to, iż mnie stworzył, że często traktuję to jako wyraz Jego poczucia humoru, którego zdecydowanie nie podzielam, mam w sobie również przekonanie, że wszelki eskapizm jest jakąś formą ZDRADY, przejawem NIEWIERNOŚCI wobec pojawiającego się może niezbyt często, ale jednak się pojawiającego, POCZUCIA (ALBO RACZEJ PRZECZUCIA), ZE MOJE/NASZE BYCIE TUTAJ MA JAKIŚ SENS, JAKIŚ CEL, ŻE MAM/MAMY ODEGRAĆ TU JAKĄŚ ROLE, KTÓRĄ NIE JEST ROLĄ W KIEPSKIEJ, SZMIROWATEJ KOMEDII, NAPISANEJ PRZEZ JAKIEGOŚ ZŁOŚLIWEGO (LUB NIEKOMPETENTNEGO) DEMIURGA. To przeczucie jest bardzo słabe, a przede wszystkim często wydaje się CAŁKOWICIE BEZPODSTAWNE. Jednakże właśnie ta słabość i ten brak podstaw mnie w nim pociągają. Piekielnie(!) łatwo jest ulec przeczuciom, które mają jakieś racjonalne przesłanki, ‘pójść za głosem rozsądku’. Rzecz jednak właśnie w tym, by posłuchać innego głosu – tego bodaj najsłabszego i mówiącego najbardziej zwariowane rzeczy: że jest jakiś Bóg, który się w nas bez pamięci zakochał i że trzeba jakoś odpowiedzieć na Jego miłość. Może właśnie w tym przeciuciu, przejawia się w moim życiu ‘laska uprzedzająca’?

Jeden z moich najważniejszych nauczycieli duchowych, rabin-kabalista, Lawrence Kushner, pisze:

Rabbi Lawrence Kushner

W szesnastowiecznym Safed rabbi Izaak Luria zauważał, że w jego świecie, jak w naszym, wiele rzeczy wydaje się złe. Ludzie cierpią z powodu głodu, chorób, nienawiści i wojny. “Jak Bóg może pozwolić, aby działy się tak straszne rzeczy?”, pytał Luria. “Być może”, wysunął sugestię, “to dlatego, że Bóg potrzebuje naszej pomocy”. Swoją odpowiedź wyjaśniał za pomocą mistycznej opowieści.

Zabierając się do tworzenia świata, Bóg zaplanował umieścić we wszystkim Święte Światło, aby wszystko było rzeczywiste. Przygotował naczynia, które miały zawierać Święte Światło. Coś jednak poszło nie tak jak należy. Światło było tak jasne, że naczynia popękały, rozpadając się na miliony kawałków niczym naczynia upuszczone na podłogę. Hebrajskie określenie, którego Luria użył na to “rozbicie naczyń”, brzmi sh’virat ha-kaylim.

W naszym świecie panuje nieład, ponieważ jest on pełen połamanych kawałków. Gdy ludzie walczą ze sobą i ranią się nawzajem, pozwalają światu pozostać rozbitym. To samo można powiedzieć o ludziach, którzy mają spiżarnie pełne jedzenia, a innym pozwalają głodować. Według Luri żyjemy w kosmicznej stercie połamanych kawałków, a Bóg nie może naprawić ich sam.

To właśnie dlatego stworzył nas i dał nam wolność wyboru. Jesteśmy wolni, aby uczynić z tym światem cokolwiek nam się podoba. Możemy pozwolić rzeczom pozostać połamanymi albo, jak wzywał Luria, spróbować naprawić chaos. Hebrajskie określenie Luri na naprawianie świata brzmi tikkun olam.

Naszym najważniejszym zadaniem w życiu jako Żydów jest znaleźć to, co połamane w naszym świecie, i naprawić. Przykazania Tory instruują nas nie tylko jak żyć jako Żydzi, ale jak naprawiać stworzenie.

Nieco dalej zaś wyciąga z tego bardzo proste i niesamowicie konkretne wnioski:

Gdy widzisz coś, co jest zepsute, napraw to. Gdy znajdujesz coś, co zostało zgubione, zwróć to. Gdy widzisz coś, co powinno zostać zrobione, zrób to. W ten sposób będziesz się troszczył o swój świat i naprawiał stworzenie. Gdyby wszyscy ludzie na świecie tak czynili, byłby on prawdziwym ogrodem Eden, takim, jakim Bóg chciał, aby był. Gdyby wszystko, co zepsute, mogło zostać naprawione, wszyscy i wszystko pasowałoby do siebie jak jedna gigantyczna układanka. Zanim jednak ludzie rozpoczną wielkie dzieło naprawy stworzenia, najpierw muszą wziąć na siebie odpowiedzialność.

Ciekawe jak ta idea naprawy/przemiany świata przewija się w myśli prymas Kościoła Episkopalnego, bp Katharine Jefferts Schori:

Jaki rodzaj religii praktykujesz? Nie wyprostujemy wszystkiego przed Powtórnym Przyjściem, ale zawsze mamy inną możliwość. Ta wspólnota nazywana Kościołem jest laboratorium dla kochających. Jeżeli nauczymy się kochać siebie nawzajem tutaj, możemy przemienić świat.

Już słyszę gromki śmiech niektórych czytelników (a może to mój własny?): ‘Kościół jako laboratorium dla kochających’? Sorry, ale czy nasza PB ma oczy i uszy i czasami używa ich zgodnie z przeznaczeniem? Dla milionów ludzi Kościoły to ostatnie miejsca, gdzie można nauczyć się praktykowania miłości, to miejsca, w których ludzi i świat traktuje się w sposób całkowicie z miłości wyzuty! Nie ma wątpliwości że biskup Katharine opisuje Kościół ‘w najlepszym wydaniu’, który raczej rzadko pojawia się w praktyce – również w anglikanizmie. A jednak trudno odmówić racji (a może nawet nie dać się porwać?) temu, co pisze dalej:

W najlepszym wydaniu anglikanizm podtrzymywał “szerokozakresowość” [comprehensivenss] jako jedną ze swoich najwyższych wartości. Nie musimy się wszyscy ze sobą zgadzać. Może istnieć więcej niż jedna właściwa odpowiedź. To Boża murawa, nie nasza, i jest ona szersza i rozciąga się dalej – a także jest bardziej zielona – aniżeli jesteśmy w stanie sobie wyobrazić. Od naszych celtycko-chrześcijańskich początków, a explicite co najmniej od czasów Elżbiety Wielkiej, mówiliśmy, że droga środka jest najważniejsza, ponieważ istnieje coś istotnego do uzyskania i nauczenia się od ludzi po obydwu stronach. Gamaliel, wieczny pragmatyk z Dziejów Apostolskich, mówi: “Coż, to, o co ci chodzi, może nie być słuszne, ale powinniśmy poczekać i zobaczyć, co z tego wyniknie. Jeśli jest to z Boga, nie da się tego zatrzymać”.

Bóg w Chrystusie jest naszym pokojem. W Jezusie zostaliśmy uczynieni ciałem, jednym ciałem. Ale nie zrobiono z nas zuniformizowanych stworzeń, wyposażonych w te same cechy, dary i sposoby bycia. Czy wyobrażacie sobie zespół futbolowy, którzy tworzą jedynie zawodnicy grający na tych samych pozycjach? Przegraliby każdy mecz. Co się dzieje, gdy rolnik uprawia to samo zboże na tym samym polu rok za rokiem? Szybko wyczerpuje to żyzność gleby lub pojawiają się szkodniki i choroby – bądź dzieje się jedno i drugie. George Orwell, w swojej powieści Rok 84, przedstawił nam jak wyglądałaby monochromatyczna kultura ludzka. Takie społeczeństwo jest totalitarne, skłonne do przemocy, i bardzo trudno przychodzi mu bycie twórczym albo wydawać nowe życie.

Może wygodniej jest żyć tam, gdzie wszyscy się z nami zgadzają, ale bardzo szybko okazuje się to nudne, ulega stagnacji i martwocie. Żyć z ludźmi, którzy nie zgadzają się z nami, może stanowić wyzwanie, ale jest zarazem jedyną drogą ku kreatywności. Plon takich stanowiących wyzwanie relacji będzie o wiele większy aniżeli ktokolwiek z nas mógłby uzyskać w pojedynkę. Gdy Jezus mówi, że gniew na naszych braci i siostry sprowadza na nas sąd, ma na myśli, że tracimy naszą zdolność, aby prawdziwie żyć i być kreatywnymi budowniczymi Królestwa Bożego. Gdy obrażamy i odrzucamy ludzi, z którymi się nie zgadzamy, jedynie pogarszamy sprawę – wykluczamy siebie samych z tej twórczej wspólnoty religijnej. Umieszczamy siebie samych w piekle.

To ‘w najlepszym wydaniu’ jest ważne – byśmy przypadkiem nie sądzili, ze ‘realnemu anglikanizmowi’ się to wszystko tak świetnie udaje! Jeśli ktoś tak twierdzi, oszukuje – siebie i innych. Ale czegoś z tego jednak doświadczam w rzeczywistości Kościoła, w tym w rzeczywistości wspólnot anglikańskich. I przemilczanie tego doświadczenia byłoby również oszustwem… Pozostawmy jednak na moment instytucję kościelną i wszystkie te niezliczone zarzuty, które można jej postawić! Powróćmy do nas samych – do tego jak sami sprawujemy się w roli ‘miłujących’. W swych rozważaniach na kanwie modlitw z BCP jeden z poprzedników biskup Katharine, bp Edmond Lee Browning, pyta:

(…) Bóg wzywa nas, abyśmy pokazali światu czym jest miłość, miłując naszych nieprzyjaciół. Jak to jednak zrobić? Jak pokochać kogoś, kto cię zranił i prawdopodobnie zrani ponownie, samo wspomnienie czyjego imienia wywołuje w tobie gniew?

W tym momencie myślę o ludziach naprawdę w straszliwy sposób skrzywdzonych przez innych ludzi (również przez ludzi Kościoła!). ‘Przykazanie miłości bliźniego’ bywa dla nich ciężarem nie do zniesienia. A może ci, którzy uważają, ze Jezus oczekuje od nas rzeczy niemożliwych, mają po prostu racje? Bp Edmond pisze dalej:

Być może pomocne będzie zauważyć, że nie musimy lubić człowieka, aby ukazać mu miłość Chrystusa; to kwestia decyzji a nie uczucia. W rzeczywistości niekłamana antypatia, którą czujesz, może stanowić podstawę twojej modlitwy za tego, z którym znajdujesz się w niezgodzie. Ta wrogość sprawia ci ból i może zostać ofiarowana kochającemu Bogu w modlitwie.

Może być tak, że ty i ten człowiek już nigdy nie znajdziecie się ze sobą w bliskich stosunkach. Być może będziecie wzbudzać w sobie irytację do końca życia. Nie da się być najlepszym przyjacielem każdego. Ale modlitwa za nieprzyjaciela usuwa jad z twego serca, a nikomu nie jest potrzebne serce wypełnione jadem. Miłość, którą Bóg zasiewa w Twoim sercu, może być miłością na znaczny dystans, ale nie ma takiego serca, w którym Bóg nie mógłby zasiać miłości, jeżeli tego chcemy.

Tak się składa, że nieomal co niedziela modlę się w liturgii eucharystycznej za kogoś, kto twierdzi, że nasz polski projekt episkopalny narusza prawa innego Kościoła anglikańskiego. To nie łatwe, nawet jeśli jestem jak najdalszy od postrzegania tej osoby jako za osobistego wroga. Wręcz przeciwnie – spotkaliśmy się co prawda tylko raz, ale mam z tego spotkania jak najlepsze wspomnienia. Jednak jego stosunek do tego, co robimy w przekonaniu, że do tego właśnie jesteśmy w tej chwili powołani, sprawia mi ból. To niezwykle pouczające doświadczenie. Nawet w takiej sytuacji, w której nie da się mówić o żadnej osobistej krzywdzie, gdy w gruncie rzeczy chodzi jedynie o różnicę zdań, nie jest łatwo naprawdę szczerze się za kogoś pomodlić. Gdy się jednak na to zdobędę, czuję, ze coś się zmienia. Może udaje mi się naprawić choćby jakiś najmniejszy trybik poruszający tym zwariowanym światem?

Loukas wynotował właśnie i zamieścił na FB następujący fragment tekstu Bierdiajewa:

Radykalna zmiana moralna może być jedynie zmianą stosunków do samych „złych”, do skazanych na zgubę, pragnieniem zbawienia także dla nich, tj. przyjęciem na siebie również losu „złych”, podzieleniem ich losu. To znaczy, że nie mogę zbawiać się indywidualnie, w izolacji, przedostawać się do Królestwa Bożego licząc na swoje zasługi. Takie rozumienie zbawienia niszczy jedność kosmosu. Raj nie jest dla mnie możliwy, jeśli moi bliscy, moi krewni lub nawet po prostu ludzie, z którymi wypadało mi być razem w życiu, będą w piekle (…) Otóż to właśnie stało się dla nas niemożliwym, a ta niemożliwość jest wielkim osiągnięciem świadomości moralnej. (…) Świadomość moralna zaczęła się od Bożego pytania: „Kainie, gdzie jest twój brat Abel?”. Zakończy się ona innym Bożym pytaniem: „Ablu, gdzie jest twój brat Kain?”.

Zastanawiam się czy jestem w stanie jeszcze coś do tego dodać. Chyba nie…

Mojżesz i Eliasz są tym samym człowiekiem.

Rozdzieleni tylko pokoleniami. Ich sytuacja oraz składniki ich dusz są identyczne. Uczestniczą w tym samym archetypie. Są gałązkami tego samego konaru o nazwie: Ludzkość. Są tobą i mną. Tymi, którym ukazano światło.

Mojżesz był pierwszym z proroków; Eliasz był (będzie) ostatnim. Mojżesz wybawił nas z niewoli egipskiej, Eliasz wybawi nas od walki, którą życie toczy ze śmiercią. Obaj zgromadzili Izrael wokół góry: Synaj i Karmel. Obaj w pewnym momencie byli jedynymi, którzy nie opuścili Boga; dla cielca albo dla Baala. Obydwu nie było przez czterdzieści dni i czterdzieści nocy i obaj weszli na górę Boga: Horeb-Synaj. Bóg ukrył ich w jaskiniach skalnych, które czekały na nich jeszcze przed stworzeniem świata.

To właśnie tutaj każdy z nich otrzymał jeden cienki jak igła promień światła, co było najwyraźniej wszystkim tym, co mogli znieść, bądź czym Bóg chciał się podzielić.

W ten sposób, przepełniony tą świadomością, każdy opuszczał skalną jaskinię.

Boga nie było w wietrze, trzęsieniu ziemi czy ogniu. Był w ledwie słyszalnym odgłosie oddechu unoszącym się w ciemności skalnej jaskini i w cienkim promieniu światła.

Jaskinia może być łonem stworzenia. Matką ziemią. Snop światła może być płodnym nasieniem. Bogiem Ojcem. A tym, który jest w jaskini, dzieckiem, jest człowiek.

Jednak istnieje jeszcze wcześniejsza wersja opowieści o samotnym człowieku zamkniętym ciemnych czeluściach jakiejś starożytnej jaskini. Chronionym przed oślepiającym światłem samego Jedynego Świętego. Widzącym tylko, ze względu na swoje własne bezpieczeństwo, pojedynczy, cienki jak igła promień świętego światła. Aż sam stanie się pełny światła. Tak bardzo pełen, by emanowało ono z jego twarzy.

„…pusta przestrzeń została ukształtowana pośrodku Ein-Sof (Nieskończonej Jedni), w którą wyemanował promień światła… układającego się w koncentryczne koła i w nielinearną strukturę, które jest formą Adama Kadmona… pierwszego człowieka… Adam Kadmon służy jako pośrednie ogniwo pomiędzy Ein-Sof, świałem, którego substancja jest ciągle aktywna w nim i hierarchii światów mających nadejść… Od głowy Adama Kadmona ogromne światła świeciły i układały się w bogate i skomplikowane wzory (Gershom Scholem, Kabbalah, Keter Publishing, Jerozolima 1974, ss. 131 i 137).

„A gdy Mojżesz zstępował z góry, mając w ręku dwie tablice świadectwa, nie wiedział, że skóra na jego twarzy promieniała…”

Nie ma znaczenia, jak delikatny i łagodny jest ten promień światła Stworzyciela, zawsze będzie dla nas zbyt wielki. W każdej kolejnej wersji, spuszczenie światła zawsze skutkuje jakimś rodzajem rozbicia. W wersji luriańskiej naczynie, w którym miało znajdować się światło Adama Kadmona, rozbiło się, a jego spadające i rozrzucone części są reminiscencją wydarzenia biblijnego.

,A gdy Mojżesz zbliżył się do obozu, ujrzał cielca i tańce. Wtedy Mojżesz zapłonął gniewem i wyrzucił tablice z rąk swoich i potłukł je pod górą.”

W ten sposób światło, które było wypisane na nich, zostało rozproszone pomiędzy skałami, u stóp góry.

Cienki jak igła promień światła penetrujący jaskinię, w której ukrywamy się od czasu do czasu, jest tym samym światłem, jakie wydobywa się z nas samych. Tak jak u Adama Kadmona, emanuje ono z naszej twarzy i dlatego właśnie przemienia świat dokoła nas. Litery słowa. Zachód słońca. Twarz dziecka. Światło nie jest w nich. Nie jest też w nas. My jesteśmy tylko naczyniem. Ono emanuje z nas i lśnimy pośród innych stworzeń jako boska istota. Boska istota poruszająca się wśród innych boskich istot. Światło każdego z nas podnoszące nas o kolejny szczebel. Bowiem światło jest czymś więcej niż tylko prostym przeciwieństwem ciemności, warunkiem tego, że widzimy. Światło jest nosicielem świadomości.

„To właśnie świadomość podnosi samą siebhie z ciemnej otchłani nieświadomości” (Erich Neumann, The Origins and History of Consciousness, Princeton University Press 1954, s. 6).

Światło jest metaforą ludzkiej świadomości.
Znajduje się pomiędzy materią i energią.
Istnieje pomiędzy czasem a przestrzenią.
Jest czymś, co nie jest rzeczą.
Jak ryby w wodzie, nie wiemy, że istnieje światło.
Jeżeli bowiem nie ostałaby się nawet jego najmniejsza cząsteczka.
To, co by nastało, byłoby więcej niż tylko ciemnością.
To byłaby duchowa pustka.
Gdyby nie Ty, o Panie, bylibyśmy ślepi.
„W Twoim Świetle widzimy Światło”.

Nie przez przypadek wielkie opowieści o stworzeniu zaczynają się światłem. Spośród wszystkich rzeczy, które Stworzyciel mógł stworzyć na początku ― gór, wodospadów, gwiaz, kwiatów, owoców, lwów i baranów, lewiatanów i trąb powietrznych, pojedynczych komórek i człowieka ― stworzył światło. Przed wszystkim innym Jedyny Święty ukształtował świadomość.

Przypomnijmy sobie historię tego światła, będącego metaforą duchowej świadomości:

Światła, od którego Jedyny Święty rozpoczął stworzenie. „Niech stanie się światłość. I stała się światłość.”

W Zohar (księdze duchowego oświecenia) czytamy dalej o stworzeniu. „Rodzaj ciemnego płomienia ― oślepiający blask ― wydobył się z najgłębszego ukrycia ― z tajemnicy Ein-Sof, Nieskończonej Jedni we własnej Osobie.”

Światła, które było tak oślepiające, że przez nie, jak nauczał rabbi Juda, syn rabbiego Szymona, „czło­wiek mógł patrzeć z jednego końca świata na drugi”.

Światła tak potężnego, „że rozbiło ziemskie naczynia”.

Światła, które jeśliby dostało się w ręce nieprawego, mogłoby cofnąć stworzenie do pierwotnego chaosu. Światła, które dla tego musiało zostać ukryte. „Dlatego Bóg od­dzielił…”

Światła, które było zarezerwowane dla Tsadikim. „Światło jest rozsiewane dla sprawiedliwego…”

Światła, którego pojawienie się rozpoczyna stworzenie. Lecz to, co zostało stworzone, może wytrzymać tylko nikły promyk tego światła. Z tego powodu to światło musi pozostać ukryte. Ciemność, niekompletność i oddzielenie są ceną tego świata. Podczas gdy światło rozpoczyna istnienie, istnienie ukrywa światło.

„Bowiem wraz z pojawieniem się światła, zaczęło się istnienie,

Lecz wraz z ukryciem światła, wszelkiego rodzaju istnienie zostało stworzone… To właśnie jest tajemnica dzieła stworzenia; ‘A ten, który może to zrozumieć ― zrozumie’.”

Światła uwięzionego w glinianych skorupach stworzonego świata, czekającego na nas, abyśmy je wyzwolili. Zwracającego siebie i nas Stwórcy.

Światła tak wspaniałego, że nawet ułamek jego blasku ― nie większy niż promień grubości igły ― jest wszystkim, czego nam potrzeba do niewyobrażalnego duchowego oświecenia.

Światła, ukazanego każdej duszy przed zstąpieniem na ziemię, tego właśnie, o którym mówią ci, co otarli się o śmierć a jednak powrócili.

Światła, które migocze na zakończenie każdego szabatu pośrodku skręconego knota świec Hawdala.

Światła, dzięki któremu nie musimy obawiać się śmierci bardziej niż ciemności rozpoczynające każdą noc.

Światła, w którym możemy ujrzeć na nowo naszą podstawową transformację.

Innymi słowy, światła, w którym doświadczamy naszego stworzenia i naszego Stworzyciela.

I do którego tęsknimy jak roślina słońca, jako do naszego ostatecznego przeznaczenia i spełnienia.

„Rozkażesz też synom izraelskim, aby przynosili ci do świecznika oliwę z oliwek, czystą, wytłoczoną, dla ciągłego podtrzymywania światła w lampie.”

Jest tak, jak gdyby Jedyny ― który jest Światłem — na początku zostawił ślad siebie w swoim stworzeniu. Pamiątkę, aby zobaczyć, czy urośnie.

„Do czego używa się oliwy? Jest ona wlewana do lampy i wtedy obie razem dają światło, tak jak gdyby były jednością. Dlatego Bóg powie do Izraela: »Moje dzieci, od kiedy moje światło jest waszym światłem i wasze światło moim, idźmy razem — wy i Ja — zanieśmy światło Syjonowi«: »Powstań, zajaśnij, bo przyszło twe światło.«”

„Godny jesteś chwały, Panie, [jedyny] który utworzyłeś światło.”

Pierwsze światło

Kiedy ktoś się rodzi, wchodzi w światło dnia. Musi to być oślepiające i straszne. Dlatego maluch rozgląda się swymi niewidzącymi oczyma, a później je zamyka, by odpocząć.

Nie tak dawno, gdy nasze trzecie dziecko, Lev, przychodziło na świat, chcieliśmy, aby wszystko odbyło się łagodnie. Nie było więc żadnego jaskrawego światła ani żadnych hałasów. Żadnego podnoszenia do góry i na dół powodującego płacz. Zaraz po porodzie ułożyliśmy go na brzuchu Karen i mówiliśmy do niego łagodnie, wyrażając swą radość i powitanie. Przez cały czas pieściliśmy delikatnie jego malutkie ciało. W ogóle nie płakał. Kilka minut później otworzył oczy, rozejrzał się dookoła, uśmiechnął się i zamknął je z powrotem.

Jednak światło świadomości, od którego świat się zaczął, jest jeszcze niekompletne. Ukryte. Uwięzione. Zależne od nas. Dlatego, że Adam ― człowiek, który opuścił ogród ― był tylko częściowo świadomy. I, można powiedzieć, iż był tylko częściowo stworzony. Tak samo jak my, jego dzieci, spędzamy nasze dni w próżnej nieświadomości.

Stać się świadomym, to znaleźć się bliżej Stwórcy. Jedynego Świętego. Źródła wszelkiego światła świadomości. Tego, który jest czystą światłością wieczną. Być świadomym, znaczy przyłączyć się do Jedynego Świętego w akcie tworzenia siebie samego.

Zostaliśmy stworzeni świętą modlitwą,
Aby światło świadomości nie zgasło.
Wiele innych światów było stworzonych przed tym,
Lecz każdy z nich zawiódł.
Aż w końcu Stworzyciel
Uczynił coś trochę jak On sam:
Światło w kształcie osoby.
Jak więc widzisz,
Jesteśmy rezultatem pragnienia świadomości i modlitwy Stworzyciela, Aby pojąć siebie.
Jesteśmy reifikacją nieubłaganego Boskiej potrzeby,
By stworzyć świadomość.
I przez to ją spełnić.
Bowiem świadomość ― i Ty, i ja, i Bóg ― Żyjemy, by stworzyć więcej światła.

Na początku było światło. Potrzeba tworzenia Jedynego Świętego i nasze wieczne pragnienie oglądania stworzenia. Lecz jeżeli nikt nie byłby obecny przy stworzeniu, każdy z nas i tak dowiedziałby się o Boskim akcie stworzenia z głębi samego siebie. W takim wypadku, włączając ciebie i mnie, każdy z nas był przy tym obecny. I jest tam. W stopniu w jakim jesteśmy duchowo świadomi. Oto święta tajemnica świadomości.

Wypromieniowujmy ją w przestrzeń i,
Jak nasi wizjonerzy zaczynają rozumieć,
W końcu zakreśli ona doskonałe koło,
Które powróci w całości do swojego Stwórcy.
Każdy z nas, w każdej chwili znajduje się pomiędzy
początkiem i końcem, W centrum koła. W środku
sfery światła. (W stopniu w jakim jesteśmy świadomi) Światło jest dla nieświadomości tym, czym Sacrum dla profanicznego świata.

Moses and Elijah — they are the same man.

Separated only by generations, their situations and their soul-solutions are identical. They participate in the same archetype. They are shoots from one branch: Humanity. They are you and I. Ones to whom the light is shown.

Moses was the first of all the prophets; Elijah was (will be) the last. Moses redeemed us from Egyptian slavery. And Elijah will redeem us from life that struggles against death. They both gathered Israel about a mountain: Sinai and Carmel. Both were once the only ones who had not deserted the Holy One either for the calf or for Baal. And so they were away forty days and forty nights and came to the mountain of God: Horeb-Sinai. And God hid each of them in a cleft-cave of the rock that had been waiting for them since before the creation was completed.

And it was here that each man received one needle-thin beam of light — which was apparently all either one of them could withstand or that God meant to share.

And, thus impregnated with this awareness, each left the cleft-cave of the rock.

For God was not in wind or in the quake or in the fire. Just a whispering sound of breathing out heard in the darkness of some cleft-cave in the rock. And the thin ray of light.

The cave might be the womb of creation. Mother earth. The shaft of light might be the fertile seed. Father God, And the one in the cave, the child, is man.

There is a still earlier version of this lone man sealed in some ancient cave’s black hollow. Shielded from the blinding light of the Holy One Himself. Permitted for his own safety to see but a single needle-thin beam of holy light. Until he himself is full of light. So full that it streams from the holes in his face.

“. . . an empty vacuum was formed in the midst of the Ayn Sof
(The Infinite One) into which emanated a ray of light . . . which arranges itself both in concentric circles and in a unilinear structure, which is the form of Adam Kadmon . . . the primordial man . . . The Adam Kadmon serves as a kind of intermediary link between Ayn Sof, the light of whose substance continues to be active in him, and the hierarchy of worlds still to come . . . From the head of the Adam Kadmon tremendous lights shone forth and aligned themselves in rich and complex pat­terns.” (Gershom Scholem, Kabbalah, Keter Publishing, Jerusalem, 1974, pp. 131,137.)

“And as Moses came down from the mountain bearing the two tablets of the pact, Moses was not aware that the skin of his face was radiant. . .”

But no matter how delicate and gentle the Creator beams the light, it is always too much. In one version after another, the bestowing of the light results in some kind of shattering. In the Lurianic version, the vessels that were intended to carry the light of Adam Kadmon shat­tered, their shards scattering and falling, which is reminiscent of the biblical account:

“As soon as Moses came near the camp and saw the calf and the dancing, he became enraged, and he hurled the tablets from his hands and shattered them at the foot of the mountain”.

The light that had been engraved on them was now strewn amidst the rocks at the foot of the mountain.

The needle-thin beams of light that penetrate the caves in which
we hide from time to time, is the same light that is­sues from ourselves. Like Adam Kadmon, it streams from the openings in our face and in so doing transforms the world around us. The letters of a word. The setting of the sun. The face of a child. It is not in them. Nor is it in us. We are only its vessel. It issues from us and we glide among the objects of creation as a divine being. One divine one passing among other divine ones. Our respective light raising each other from one rung to the next. For light is more than just some opposite-of-darkness condition in which our eyes can see. Light is the medium of consciousness.

“It is consciousness raising itself from the dark oblivion of unconsciousness.” (Erich Neumann, “The Origins and History of Consciousness”, Princeton University Press, 1954, p. 6.)

Light is a metaphor for human awareness. Shining just between matter and energy. Being between space and time. Something which is not a thing.

Like fishes in water, we do not know the light is there.
For if every last bit of it were gone
There would be more than darkness.
There would be spiritual oblivion.
If it weren’t for You, O Lord, we would be blind.
“In Your Light do we see Light”.

It is no accident that all the great creation tales begin with light. Of all the things that the Creator might have first formed — mountains, waterfalls, stars, flowers, fruited plants, lions and lambs, leviathans and whirl-winds, single-celled creatures and man – He made light. First of all the Holy One fashioned consciousness.

Let us retell the story of this light which is a metaphor for spiritual awareness:

A light with which the Holy One began the creation. “Let there be light and there was light”. In the Zohar (the book of spiritual illumination) we read further of creation. “Some kind of dark flame – blinding flash – issued forth, from the innermost hiddennness – from the mystery of the Ayn-Sof, the Infinite One Himself…

A light that was so dazzling that by it Rabbi Juda, son of Rabbi Simon, taught that “man could gaze from one end of the universe to the other”.

A light so powerful that it “shattered earthly vessels”.

A light that if it fell into the hands of the wicked could return creation itself back to primordial chaos. A light that therefore had to be hidden away. “And God made a separation”…

A light that was set aside for the Tsadikim. “Light is sown for the righteous”.

A light whose appearance initiates creation. But it is a creation only able to withstand a tiny bit of light. Therefore the light had to be concealed. And so it is that darkness and incompletion and separation are the price of this world. While light initiates existence, existence conceals light.

“For with the appearance of the light being began, But with the concealment of the light all manner of individuated existence was created . . . Just this is the mystery of the work of creation; And one “who is able to understand will understand”.

A light imprisoned in the shards of this created world, waiting for us to free it. Returning itself and us to the Creator.

A light so awesome that even a fraction of its splendor — just so much as a ray the thinness of a needle is all any of us need for unimaginable spiritual illumination.

A light that is shown to each soul before it enters the world and a light that those who have come very close to death and returned, tell of seeing.

A light that flickers at the conclusion of each Shabbos amidst the twisted wicks of the Havdalla candle.

A light by which we need fear death no more than the in­evitable darkness that begins each night.

A light in which we can reenvision our own ultimate transformation.

In other words, a light by which we experience our crea­tion and our Creator.

And toward which we yearn as does a plant for sunlight, as our ultimate destiny and fulfillment.

“You shall further instruct the Israelites to bring you clear oil of beaten olives for light, in order that there should be an eternal light”.

It is as if the One — who is Light — Left a trace of Himself in His creation at the beginning, A souvenir, to see if it would grow.

“What use is made of oil? It is put into a lamp, and then the two together give light as though they were one. Hence, the Holy One will say to Israel, “My children, since my light is your light, and your light is my light, let us go together – you and I – and give light to Zion: “Arise , give light, for your light has come.

Praised are You O Lord the [only] one who forms Light”.

The First Light

When one is born he emerges into the light of day. It must surely be dazzling and awesome. So the little one looks around with unfocused eyes and then closes them in order to rest.

Not long ago when our third child, Lev, was born we wanted things to be gentle. There were to be no bright lights or loud noises. No holding him upside down or making him cry. And right after he was born we placed him on Karen’s stomach and spoke soft words of joy and welcome, all the while caressing his tiny body. He did not cry at all. And only a few minutes later did he open his eyes. He looked all around and now smiling he closed his eyes.

But the light of consciousness with which the world began is yet incomplete. Hidden. Imprisoned. Depending on us. For the Adam-man who left the gar­den was only partly aware. And, we might say, perhaps only therefore, partly created. Even as we, his children, spend our days in wasted unawareness.

To become aware is to come closer to the Creator. The Holy One. Source of all awareness light. Who is Him­self of pure
eternal light. To become aware is to join the Holy One in the act of creating oneself.

With a divine prayer were we created,
That the light of awareness should not go out.
Many other worlds were created before this one
But each one of them failed.

Until at last the Creator
Made something a little like Himself:
Light in the shape of a person.

For you see,
We are the result of the desire of awareness, And the prayer of the Creator, To comprehend itself.

We are the reification of the inexorable divine urge To create consciousness. And thereby fulfill itself.

For consciousness — and You and I — and God — Live to create more light.

In the beginning there was light. The Holy One’s urge to create and our eternal yearning to behold creation. But if no one was present at creation, then each of us must know of God’s world-making from within ourselves. In which case everyone, including you and me, were there. And are there. To the extent that we are spiritually con­scious. Such is the holy mystery of awareness.

Shine it out into space and,
As our visionaries are beginning to understand,
It will ultimately define a perfect circle,
Which will return undiminished to its Creator.
Each one of us at each moment stands between the
beginning and the end, At the center of a circle. In the middle of a sphere of light. (To the extent that we are aware) Light is to unawareness what Holiness is to the profane world.

On this year’s first Sunday we attended a service in the former Dominican monastery in Erfurt (Germany). It was here at the beginning of the 14th century that the prior was the philosopher, preacher and mystic, Meister Eckhart. Today, already at home, going through his writings, I came across this sentence: Das Auge, in dem ich Gott sehe, das ist dasselbe Auge, darin mich Gott sieht; mein Auge und Gottes Auge, das ist ein Auge, ein Erkennen und eine Liebe… (The eye through which I see God is the same eye through which God sees me; my eye and God’s eye are one eye, one seeing, one knowing, one love…)

Who has read the first part of the “Liturgical Pieces” does probably understand at once that such an approach appeals to me. Also Rabbi Lawrence Kushner, whom I quoted then at great length, said something similar: “Your eyes are the eyes of the Holy One, therefore look with them like he does”.

But if we approach it in such a way, what does it mean for prayer and the liturgy?

We spent a few days in a monastery. Every morning we would waddle, sleepy, to the oratory (when you feel as if someone poured sand into your eyes, are these still God’s eyes? Well, either God has really become man and knows what it means to be totally sleepy, or all that talk about his incarnation is not worth a damn. Moreover, if we believe certain people, the monastic life was not entirely unfamiliar to Jesus due to his connections with the Essenes) in order to say together with the monks the words which should be the first words of the day: “O Lord, open Thou my lips”. The same words, taken from Psalm 51, we can find not only at the beginning of each Evensong, but also in the Amida, which is the main element of services in the Jewish tradition. For someone who, like me, had a chance to get used to the idea that prayer is our daily “conversation with God”, there is something disturbing about these words. In order for a conversation to take place at least two people are needed. Here, however, at the very beginning of the conversation the two people merge with one another and eventually it is not clear who actually opens their lips to speak. Kushner writes:

Wouldn’t it make more sense to say something like, “Here I am God, ready to begin our conversation,” or “Permit me to introduce myself,” or “I know we haven’t always seen eye to eye on certain things,” something that would accentuate the dialogic nature of what will follow. For there to be a conversation, an intercession, there must be two discrete parties. It takes two to tango.

In much (but not all) of the Hebrew Bible and the prayerbook, God and people are separate, distinct, discrete, autonomous, independent, and apart from one another. God says this, we say that. God does this, we do that. God’s there, we’re here. The energy of the whole thing comes precisely from our being separate from one another. So why begin our personal prayers with a denial of that mutual autonomy and free will?

The psalm says, “God, would you please open my mouth.” I ley, who’s working my mouth anyway, me or God? Who’s praising God, me or God? What’s going on here?

And again: who has read the first part (perhaps there was even somebody who, encouraged by it, started to read Kushner’s books) won’t be surprised by the answer he immediately gives himself:

What’s going on here is another spiritual paradigm, one in which God and people are not only not distinct from one another, but are literally within one another. God is the ocean and we are the waves. In the words of the Hasidic maxim, “Alles is Gott,” “It’s all God.” My mouth is God’s mouth. My praises are God’s words. In Rabbi Kalnoymos Kalmish Shapira of Piesetzna’s words, “Not only does God hear our prayers, God prays them through us as well!”

The words of the Amida that will follow may sound like they come from me, but in truth they come from a higher source.

Source: Eyes Remade for Wonder, p. 171.

It is not an easily thing for me to open my mouth for prayer. The thought that this is completely pointless regularly crosses my mind. What’s the use? Isn’t it better to get to work first thing in the morning, to go through the mail, check if someone needs me, or, if I’m not in a hurry that given day, to listen for a while to some good music? Of course, when I turn on my laptop, I eventually come across one of the prayer sites, and there finally sound the words: “Lord, open Thou my lips”, but they very often are somewhat superficial and without conviction. What is interesting (some will probably say it’s rather horrible and should be condemned…), I have recently not even been feeling guilty because of this. I simply accept this as a part of my reality. I’m not a giant of prayer, and that’s it! That’s why, whenever I can, I  visit the monasteries in order to let my self be carried by the waves of prayer, to join the other singing voices. And that is why I was that disappointed and angry when, on our way back from Werningshausen, we stopped in Dresden to finally see the rebuilt Frauenkirche, and it turned out we were only 15 minutes late for the noonday prayer. It would have been a beautiful end of our monastic week. But, unfortunately, we walked around the church making photos, and I felt, literally and metaphorically, separated from the praying community which had just gathered in it. “I want too!” echoed all the time in my head, and my anger and disappointment focused of course on Loukas, for whom, generally speaking, I wasn’t the best companion at the time. And still, it would have been enough to remember my last visit 10 years ago. The end of the reconstruction of the church was yet far away, but there was already a chapel in the crypt. When I arrived at Neumarkt, I didn’t realize I would be there for the beginning of a service. Fortunately, I managed to convince my companions, who would rather haved walked through Dresden’s beautiful old town, to stay at it. It was a true gift, but you can’t receive gifts everyday, and sometimes it so happens that we are late to pick them up…

How eagerly (not to say how compulsively, which would be perhaps closer to the truth ;-)) I am looking for the places of common prayer, both in the real life and the virtual reality, has in any case to do with the fact that I am truly lousy at praying, and I often think that, if I decide to do something as pointless as prayer, I need at least a few lunatics around me to make me feel better… From time to time there comes up this thought: my eyes are the eyes of God, my lips are his lips; and then for a moment it is unimportant what I myself think of prayer, the attitude I have to it, whether I see sense in it or not… God desires my lips (Alan Jones is right, faith is a love affair!), needs them, desires me, desires unity with me, and “my heart is truly restless until it rests in the Lord”. Yet this doesn’t happen often. Perhaps that is better, actually. Who would stand a life comprising only of “peak experiences”? Here we come across another aspect of the whole thing, probably the most difficult one, especially for someone who has been thought from his childhood to disregard the obligatory saying of prayers commended by the tradition: the discipline of prayer. I have many times heard and read that regular prayer, even if from time to time said without deeper conviction, is an indispensable spiritual exercise. But what is this exercise actually about, if not simply about developing a habit? I’ll come back for a moment to Kushner’s text:

Prayer may ultimately be an exercise for helping us let go of our egos, hopelessly anchored to this world where one person is discrete from another and from God, and soar to the heavens where we realize there is a holy One to all being and that we have been an expression of it all along. “God, open my lips so that my mouth may declare Your praise.”

I have to admit, I have a kind of a problem with these “heavens”. As my Facebook status I quoted today a famous Buddhist monk Thich Nhat Hanh: People usually consider walking on water or on thin air a miracle. But I think the real miracle is not to walk either on water or in thin air, but to walk on earth. Yet someone who had to do with the writings of Rabbi Lawrence for a longer time, knows that their author doesn’t have any inclination towards escapism. Kushner’s mysticism is a mysticism of everyday life, constant discovering how extraordinary the ordinary things are. The point is not to escape from the earth, but, walking on it and fulfilling everyday duties, to exercise seeing and realizing what St. Thomas Gospel says:

Yeshua says… I am the light shining upon all things. I am the sum of everything, for everything has come forth from me, and towards me everything unfolds. Split a piece of wood, and there I am. Pick up a stone and you will find me there. (logion 77)

And a little bit further on:

His students asked him, “On what day will the kingdom arrive?” “Its coming cannot be perceived from the outside,” he said. “You cannot say, ‘Look, it’s over there,’ or ‘No, here it is.’ The Father’s realm is spreading out across the face of the earth, and humanity is not able to perceive it.” (logion 113)

When I quote these words, which we know only in the Coptic translation, I cannot forget about the barbarian massacre of Coptic Christians in Alexandria a few day ago. And again there arises in me the same question I posed in the first part, one, that I unfortunately know for sure, I will pose many more times: How come: “it’s all God”? Truly “all”? Including all these most horrible, most perverse things we do to one another? Should we simply accept them?

I can’t counter with anything such news as this that came to us from Egypt several days ago. I can’t and I don’t want to! I won’t write about “God’s ordinances”, impossible to comprehend by the “limited human mind”. I don’t believe in God who “orders” something like that, or – as the “light” version of the same perverse teaching has it – only “allows it”. What is more, I think that once you believe in such a God, there is virtually no reason not to believe also that he requires of you to become an “instrument” to fulfill his malignant “ordinances” and raise your hand against someone who thinks, feels, believes or looks different than you. In this context and in this moment, I would like to quote the Jahreslosung – a random Biblical text drew out this years by the Moravian Brethren in Herrnhut: Do not be overcome by evil, but overcome evil with good. (Romans 12:21). If I’m praying now for something concrete, it is among other things that these words shine in the hearts and mind of the Copts, especially those who desire revenge.

Overcome evil with good… In my thoughts I come back to the Dresden Frauenkirche, which I finally had chance to see it in its full beauty after it had been rebuilt. This sanctuary – a pearl of sacral Baroque – became a victim of the allies’ pointless cruelty and their desire of revenge. They launched a barbarian bombing raid on the defenseless city filled with refugees, a city which was an indispensable part of the world’s cultural heritage. The perpetrators have never been tried, since they were the winners of the war… For many years there has been a ruin in the heart of the city – a silent, yet how meaningful, witness of human cruelty. One of many on this earth… I have seen it many times, and, the truth be said, I have became used to that sight. The inhabitants of Dresden have not. All these years they have hoped that their “cathedral” can be rebuild, and it eventually happened: with help of many people from all around the world! Today the magnificent dome of the Frauenkirche is surmounted by a golden cross made by the son of a pilot who took part in the bombing, and in the altar there is a copy of the cross made of three nails found in the ruins of the Coventry Cathedral after it had been bombed by the Germans, a symbol of reconciliation between the most heavily afflicted former enemies. The Anglican clergy from the parish in Berlin celebrate there an Evensong once a month.

The church has been rebuilt with utmost care, but the reconstruction was not meant to remove the traces of what happened almost 70 years ago. You can see them everywhere. One of them speaks to me in a special way. At the first glance you can’t see it, but when your eyes finally get used to the Baroque splendor, you start to notice the contrast of the crude bricks of the altar. They were left the way they were when the building was a ruin. The altar: the liturgical centre, a symbol of Christ’s Presence. Split a piece of wood, and there I am. Pick up a stone and you will find me there…Standing in front of the altar in Frauenkirche, I was thinking about the Incarnation again, about its price, actually. The price God pays to become a man. No, I don’t mean the price “paid for our sins”, or even the death on the cross. I mean the price of being human, which, sooner or later, everyone will know, the price of our Sein-zum-Tode (Being-toward-death). The price of being a part of creation. The price of entering this world, createdness, fragility, vulnerability. That’s what the Dresden altar told me about. And therefore, standing in front of it, I was praying: “Lord, open Thou my lips”, and when I lack words, accept my silence – to your glory – and make it a part of your silence. Was there any sense in it? For me, in that moment and  in that place, there was…

A panoramic photograph of the church’s interior.

W pierwszą niedzielę tego roku byliśmy na nabożeństwie w dawnym klasztorze dominikanów w Erfurcie (Niemcy). To tutaj w początkach XIV w. pełnił funkcje przeora filozof, kaznodzieja i mistyk Mistrz Eckhart. Dzisiaj, juz w domu, przeglądając jego pisma, natknąłem sie na to zdanie: Das Auge, in dem ich Gott sehe, das ist dasselbe Auge, darin mich Gott sieht; mein Auge und Gottes Auge, das ist ein Auge, ein Erkennen und eine Liebe… (Oko, którym widzę Boga, to to samo oko, którym widzi mnie Bóg; moje oko i Boże oko, to jedno oko, jedno poznanie i jedna miłość…).

Kto przeczytał pierwszą część ‘Kawałków liturgicznych’, domyśla sie zapewne od razu, ze takie ujecie jest mi bliskie. Również rabbi Lawrence Kushner, którego obficie wówczas cytowałem, powiedział kiedyś cos podobnego: ‘Twoje oczy sa oczami Jedynego Świętego, dlatego patrz nimi tak jak On patrzy’.

Jeśli jednak podejść do tego w taki właśnie sposób, co oznacza to dla modlitwy i liturgii?

Za nami kilka dni spędzonych w klasztorze. Co rano człapaliśmy senni do oratorium (gdy czujesz sie tak, jakby ci ktoś piasku do oczu nasypał, to są to tez Boże oczy? No cóż, albo Bóg rzeczywiście stal sie człowiekiem i wie co to znaczy być totalnie niewyspanym albo cala ta gadanina o Jego wcieleniu nie jest warta funta kłaków. Ponadto, jeśli wierzyć niektórym, życie zakonne nie było tak zupełnie obce Jezusowi ze względu na Jego związki ze wspólnotą esseńską) by wspólnie z mnichami wypowiedzieć słowa, które w założeniu powinny być pierwszymi wypowiedzianymi w danym dniu: ‘O Panie, otwórz wargi moje’. Te same słowa, pochodzące z Ps. 51, odnajdujemy także nie tylko na początku każdego evensongu, znalazły sie one również w amidzie, która stanowi główny element nabożeństwa w tradycji żydowskiej. Dla kogoś, kto tak jak ja, miał okazje przyzwyczaić sie do idei która głosi ze modlitwa jest nasza codzienna ‘rozmowa z Bogiem’, te słowa mają w sobie coś niepokojącego. By rozmawiać, trzeba w końcu co najmniej dwójki osób. Tu jednak, zaraz na samym początku rozmówcy jakoś sie ze sobą zlewają i w końcu nie za bardzo wiadomo kto właściwie otwiera usta, by przemówić. Kushner pisze:

Czy nie miałoby więcej sensu powiedzieć czegoś w rodzaju: „Tu jestem Boże, gotów to rozpoczęcia naszej rozmowy”, albo „Pozwól, że się przedstawię”, czy też „Wiem, że nie we wszystkim się ze sobą zgadzaliśmy”, czegoś, co zaakcentowałoby dialogiczny charakter tego, co ma nastąpić. Aby doszło do rozmowy, modlitwy przyczynnej, mszą istnieć dwie różne strony.  Do tanga trzeba dwojga.

W znacznej części (choć nie w całości) Biblii hebrajskiej i modlitewnika, Bóg i ludzie są od siebie oddzieleni, odrębni, autonomiczni, niezależni i odłączeni od siebie. Bóg mówi to, my robimy tamto. Bóg robi to, my robimy tamto. Bóg tam, my tu. Energia całego tego układu pochodzi właśnie od tego, że jesteśmy od siebie oddzieleni. Dlaczegóż więc rozpoczynać nasze osobiste modlitwy od zaprzeczenia tej wzajemnej autonomii i wolnej woli?

Psalm powiada, „Boże, czy mógłbyś otworzyć proszę moje usta”. Hej, kto w końcu używa moich ust, ja czy Bóg? Kto wychwala Boga, ja czy Bóg? Co się tutaj dzieje?

I znów: kto przeczytał pierwszą część (a może znalazł sie nawet ktoś, kto pod jej wpływem sięgnął po książki Lawrence’a Kushnera) nie będzie zdziwiony odpowiedzią, której sam sobie natychmiast udziela:

To, co się tutaj dzieje, należy do innego duchowego paradygmatu, takiego, w którym Bóg i ludzie nie tylko nie są od siebie różni, ale w którym dosłownie istnieją w sobie. Bóg jest oceanem, a my falami. Mówiąc słowami chasydzkiej maksymy, „Alles is Gott”, „Wszystko jest Bogiem”. Moje usta są Bożymi ustami. Moje wychwalanie to Boże słowa. Według rabina Kalnoymosa Kalmisza Szapiro z Piaseczna, „Bóg nie tylko wysłuchuje naszych modlitw, lecz również sam modli się przez nas”.

Słowa Amidy, które zostaną wypowiedziane, mogą brzmieć jakby pochodziły ode mnie, ale naprawdę pochodzą z wyższego źródła.

Dla mnie osobiście wcale nie jest łatwą rzeczą otworzyć usta do modlitwy. Raz po raz dopada mnie myśl o kompletnym bezsensie tego aktu. Po co to komu? Czy nie lepiej od razu z rana wziąć sie do roboty, przejrzeć korespondencje, sprawdzić czy ktoś mnie do czegoś nie potrzebuje, albo, gdy akurat nigdzie sie nie śpieszę, posłuchać przez chwile dobrej muzyki? Owszem, gdy juz włączę laptopa, trafiam wreszcie na którąś ze stron z modlitwami i w końcu rozlegają się sie słowa: ‘Panie otwórz wargi moje’, ale bardzo często brzmią one zdawkowo i bez przekonania. Co ciekawe (niektórzy powiedzą pewnie, ze raczej straszne i godne potępienia…), ostatnimi czasy nie odczuwam nawet z tego powodu szczególnych wyrzutów sumienia. Po prostu przyjmuje to jako kawałek mojej rzeczywistości. Nie jestem żadnym tytanem modlitwy i tyle! Właśnie dlatego, gdy tylko mogę, odwiedzam klasztory, by dać się unieść modlitewnej fali, by dołączyć swój glos do innych głosów. I właśnie dlatego tez byłem tak bardzo rozczarowany i zły, gdy, w drodze powrotnej z Werningshausen, zrobiliśmy przerwę w podroży w Dreźnie, by wreszcie zobaczyć odbudowany Frauenkirche, i okazało sie, ze spóźniliśmy sie dosłownie kwadrans na modlitwę południową. To byłoby piękne zakończenie naszego klasztornego tygodnia. Ale niestety: chodziliśmy wokół kościoła, robiąc zdjęcia, a ja czułem sie, dosłownie i w przenośni, odłączony od modlitewnej wspólnoty, która właśnie zebrała sie w jego wnętrzu. ‘Ja tez chce!’ huczało mi cały czas w głowie, a mój gniew i rozczarowanie skupiły się oczywiście na Loukasie, dla którego, mówiąc oględnie, nie byłem w tym momencie najmilszym towarzyszem podroży. A przecież właściwie wystarczyło sięgnąć pamięcią wstecz, do mojej ostatniej wizyty w tym miejscu 10 lat temu. Prace nad rekonstrukcja kościoła były jeszcze dalekie od zakończenia, ale w krypcie znajdowała się już kaplica. Gdy dotarłem na Neumarkt, nie miałem pojęcia, ze trafie na rozpoczęcie nabożeństwa. Na szczęście udało mi sie przekonać swych ówczesnych towarzyszy podroży, którzy mieli raczej ochotę na spacer po cudownej drezdeńskiej starówce, by na nim pozostać. To był prawdziwy prezent, ale prezentów nie dostaje się codziennie, a niekiedy bywa i tak, ze spóźniamy sie po ich odbiór…

W każdym razie skwapliwość (żeby nie powiedzieć kompulsja, co może byłoby bliższe prawdy ;-)) z jaka poszukuje, zarówno w ‘realu’ jak i w przestrzeni wirtualnej, miejsc wspólnej modlitwy, ma do czynienia z faktem, ze naprawdę jestem bardzo kiepskim ‘modlicielem’ i często towarzyszy mi myśl, iż, jeśli juz robie cos tak bezsensownego jak modlitwa, to potrzebuje jeszcze przynajmniej kilkoro wariatów wokół mnie, żeby mi było raźniej… Od czasu do czasu pojawia sie jednak ta myśl: moje oczy sa oczami Boga, moje usta Jego ustami; i wtedy na moment przestaje być ważne co sam myślę o modlitwie, jaki mam do niej stosunek, czy widzę jej sens czy nie. Bóg pragnie moich ust (Jones ma racje: wiara jest ‘afera miłosną’!), potrzebuje ich, pragnie mnie, pragnie jedności ze mną, a moja serce jest rzeczywiście ‘niespokojne dopóki nie spocznie w Panu´. To jednak nie zdarza sie często. Zresztą może to i lepiej. Któż wytrzymałby życie, będące jednym wielkim łańcuchem ‘doświadczeń szczytowych’? I tu kłania sie inny aspekt całej sprawy, bodaj najtrudniejszy, zwłaszcza dla kogoś, kogo od dzieciństwa wpajano spore lekceważenie dla obowiązkowego odmawiania przepisanych tradycja modlitw: modlitewna dyscyplina. Niejednokrotnie słyszałem i czytałem o tym, ze regularna modlitwa, nawet jeśli od czasu do czasu odmawiana bez większego przekonania, jest niezastąpionym ćwiczeniem duchowym. Tylko o co właściwie chodzi w tym ćwiczeniu, poza wyrabianiem jakiegoś nawyku? Powrócę jeszcze na moment do tekstu Kushnera:

Modlitwa może ostatecznie być ćwiczeniem pomocnym w wyzbyciu się naszego ego, beznadziejnie zakotwiczonego w tym świecie, w którym jedna osoba jest różna od drugiej i od Boga, i wzniesieniu się ku niebiosom, gdzie uświadamiamy sobie, że istnieje jedyny Święty w całym bycie, a my zawsze byliśmy tego wyrazem. „Boże, otwórz moje wargi, ażeby moje usta mogły głosić Twoją chwałę”.

Źródło: Eyes Remade for Wonder, str. 171.

Z tymi ‘niebiosami’ mam tutaj jednak pewien problem musze przyznać. W swoim statusie na Facebooku umieściłem dzisiaj cytat ze słynnego mnicha buddyjskiego Thich Nhat Hanha: Ludzie zazwyczaj uważają chodzenie po wodzie czy powietrzu za cud. Ja jednak sądzę, że prawdziwy cud to ani chodzenie po wodzie, ani w powietrzu, lecz chodzenie po ziemi. Kto jednak obcuje z tekstami rabbiego Lawrence’a nieco dłużej, wie, ze ich autorowi trudno zarzucić inklinację do eskapizmu. Mistyka Kushnera to mistyka codzienności, ciągłe odkrywanie niezwykłości rzeczy zwyczajnych. Tu naprawdę nie chodzi o odrywanie sie od ziemi lecz o to, by, stąpając po niej i wykonując codzienne obowiązki, ćwiczyć sie w dostrzeganiu i uświadamianiu sobie tego, o czym mówi Ewangelia św. Tomasza:

Rzekł Jezus: “Ja jestem światłością, która jest ponad wszystkimi. Ja jestem Pełnią, Pełnia wyszła ze mnie, Pełnia doszła do mnie. Rozłupcie drzewo, ja tam jestem. Podnieście kamień, a znajdziecie mnie tam”. (logion 77)

I nieco dalej:

Zapytali Go uczniowie Jego: “W jakim dniu nadejdzie królestwo?” “Ono nie nadejdzie wtedy, gdy go wyczekują. Nie będą mówić: ‘Oto tutaj, albo oto tam’, lecz królestwo Ojca rozszerza się na ziemi, a ludzie go nie widzą. (logion 113)

Gdy cytuję właśnie te słowa, znane nam jedynie w przekładzie na język koptyjski, nie mogę jednak nie wspomnieć o bestialskim mordzie popełnionym w Aleksandrii na koptyjskich chrześcijanach kilka dni temu. I znów pojawia sie we mnie to samo pytanie, które stawiałem juz w pierwszej części i które, to niestety wiem na pewno, będę stawiał jeszcze wielokrotnie: Jak to: „wszystko jest Bogiem”? Rzeczywiście „wszystko”? Łącznie z tymi najstraszliwszymi, najbardziej perwersyjnymi rzeczami, które sobie nawzajem wyrządzamy? Mamy je po prostu akceptować?

Nie potrafię przeciwstawić niczego takim wieściom jak te, które dotarły do nas przed kilku dniami z Egiptu. Nie potrafię i nie chce! Nie będę pisał o ‘Bożych zrządzeniach’, których nie da sie objąć ‘ograniczonym ludzkim umysłem’. Nie wierze w Boga, który ‘zrządza’ cos takiego czy – jak głosi ‘lightowa’ wersja tej samej perwersyjnej nauki – choćby ‘dopuszcza’. Co więcej, uważam, ze, gdy sie juz raz w takiego Boga uwierzy, to w zasadzie nie ma juz żadnego powodu, dla którego nie można uwierzyć i w to, ze zada On ode mnie, bym stal ‘narzędziem’ służącym uskutecznianiu Jego zbrodniczych ‘zrządzeń’ i podniósł rękę na kogoś, kto myśli, czuje, wierzy czy wygląda inaczej niż ja sam. Właśnie w tym kontekście i w tym momencie chciałbym przytoczyć Jahreslosung – tekst biblijny wylosowany przez braci morawskich w Herrnhut na ten rok: Nie daj się zwyciężyć złu, ale zło dobrem zwyciężaj (Rz. 12,21). Jeśli modle sie w tych dniach o cos konkretnego, to miedzy innymi właśnie o to, by ten tekst zaswital w sercach i umysłach Koptów, zwłaszcza tych, którzy pragną zemsty…

Zło dobrem zwyciężaj… Powracam myślą do drezdeńskiego Frauenkirche, który wreszcie miałem okazje zobaczyć w pełnej krasie po odbudowie. Ta świątynia – perła sakralnego baroku – padła ofiarą bezsensownego okrucieństwa i żądzy zemsty aliantów, którzy dokonali barbarzyńskiego nalotu na bezbronne, przepełnione uciekinierami, miasto, będące niezbywalną częścią światowego dziedzictwa kultury. Sprawcy tego czynu nie zostali nigdy osadzeni, bo, jak wiadomo, ‘zwycięzców sie nie sadzi’… Przez wiele lat w sercu miasta znajdowała sie ruina – milczące, ale jakże wymowne, świadectwo tego, do czego zdolny jest człowiek. Jedno z wielu na tej ziemi… Wielokrotnie ja widziałem i, prawda mówiąc, przyzwyczaiłem sie do tego widoku. Mieszkańcy Drezna nie. Przez wszystkie te lata żywili nadzieje na odbudowe swojej ‘katedry’ i w końcu udało sie to: z pomocą wielu ludzi ze wszystkich stron świata! Dzisiaj wspaniała kopule Frauenkirche zdobi złoty krzyż wykonany przez syna pilota, który brał udział w bombardowaniu, zaś na ołtarzu znajduje sie ‘Krzyż z Coventry’, kopia krzyża, skonstruowanego z trzech gwoździ odnalezionych w zgliszczach zbombardowanej katedry w Coventry, symbol pojednania między najciężej doświadczonymi przez wojnę dawnymi nieprzyjaciółmi. Raz w miesiącu anglikańscy duchowni z parafii w Berlinie odprawiają tutaj evensong…

Kościół odbudowano z najwyższym pietyzmem, ale odbudowa nie miała na celu zatarcia śladów tego, co się wydarzyło prawie 70 lat temu. Są one widoczne wszędzie. Jeden z nich przemawia do mnie w szczególny sposób. Na pierwszy rzut oka tego nie widać, jednak gdy oko przyzwyczai sie juz do barokowego przepychu, dostrzega w pewnym momencie kontrastujące z nim surowe cegły ołtarza. Pozostawiono je takimi jak były, gdy budynek był ruiną. Ołtarz: liturgiczne centrum, symbol Obecności Chrystusa. Rozłupcie drzewo, ja tam jestem. Podnieście kamień, a znajdziecie mnie tam… Stojąc przed ołtarzem Frauenkirche znów myślałem o wcieleniu, a właściwie o jego cenie. Cenie jaką płaci Bóg za stanie się człowiekiem. Nie, nie chodzi mi o ‘cenę zapłaconą za nasze grzechy’, ani nawet o śmierć na krzyżu. Chodzi mi o cenę bycia człowiekiem, którą prędzej czy później poznaje każdy z nas, cenę naszego Sein-zum-Tode (Bycie-ku-śmierci). O cenę bycia częścią stworzenia. O cenę wejścia w ten świat, w stworzoność, kruchość, podatność na zranienia. O tym mówi mi drezdeński ołtarz. I dlatego stojąc przed nim modliłem sie: ‘O Panie, otwórz wargi moje’, a gdy brak mi slow, przyjmij milczenie – na Twoją chwałę – i uczyń je częścią Twego milczenia. Czy to miało sens? Da mnie w tamtym momencie i w tamtym miejscu miało…

Panorama wnętrza Frauenkirche.

“Gdzie przebywa Bóg?” Tym pytaniem zaskoczył rabbi z Kocka kilku uczonych mężów, którym przydarzyło się odwiedzić go. Zaśmiali się i powiedzieli „Cóż to za pytanie! Czyż nie cały świat jest wypełniony jego chwałą?” Wówczas rabbi sam odpowiedział na swoje pytanie: „Bóg przebywa tam, gdzie człowiek go wpuści”.

z Opowieści chasydów Martina Bubera

Znów „chodzi za mną” pewien temat. Gdy zacząłem nad nim rozmyślać, w perspektywie mieliśmy nasze wakacje na Słowacji, Węgrzech i polskim Spiszu.

Wakacje to dla nas prawie zawsze czas „zwiększonej liturgicznej aktywności”. Odwiedzamy kościoły i klasztory, wspólnie oglądamy transmisje nabożeństw w internecie, razem odmawiamy codzienne modlitwy. Tym razem chodziło jednak o coś specjalnego – przynajmniej dla mnie. Mieliśmy odwiedzić Telgárt, wieś na Słowacji, w której w 1981 r. spędziłem, jako dziesięciolatek kilka tygodni. Tam właśnie po raz pierwszy w życiu uczestniczyłem w Boskiej Liturgii św. Jana Chryzostoma, w miejscowej cerkwi greckokatolickiej. Wiązało się z tym pewne przeżycie, które, choć jest bardzo wyraźnie zapisane w mojej pamięci, jestem w stanie tylko bardzo niedoskonale opisać. Moment zatrzymania biegu czasu, bycia „wessanym” przez inny wymiar rzeczywistości, który nagle otworzył się przede mną za pośrednictwem ikon (a zwłaszcza ikony Theotokos) i samej liturgicznej akcji: śpiewu (przede wszystkim ustawicznie powtarzanego, mantrycznego Gospody pomyłuj), hieratycznych gestów, zapachu kadzidła… Przez wiele lat nie wiedziałem co począć z tym wspomnieniem. Nie rozmawiałem o nim z nikim. Moja formacja intelektualna i duchowa nie dostarczyła mi języka, w którym mógłbym cokolwiek o nim powiedzieć, a może po prostu musiałem do tego dojrzeć. Na szczęście jednak nie odizolowała mnie całkowicie od przeżyć liturgicznych – w tym również tych wiążących się z tradycją wschodnią. Że nie byłem jedynym człowiekiem, którego coś takiego w życiu spotkało, zorientowałem się dzięki tekstom zmarłego w 1979 r. lejdejskiego profesora P.J.G.A Hendrixa, najchętniej zwącego się „Pjotrem” Hendrixem. Hendrix odwiedził w latach 30-tych najpierw Świętą Gorę Atos a potem Moskwę – ale nie tę pogrążoną w otchłani stalinowskiego terroru czerwoną stolicę sowieckiego imperium lecz inną Moskwę. Moskwę, której trzeba było szukać, ale jej odnalezienie było i tak najczystsza sola gratia. I chyba jest nadal, chociaż tyle się zmieniło: Świętą Moskwę – duchowe centrum ‘Matuszki Rosji’. Odwiedził ją, by – podczas gdy miasto w nieomal orgiastyczny sposób obchodziło 1-szego Maja – w nielicznych funkcjonujących jeszcze cerkwiach świętować Paschę… I tam, właśnie tam, balansując na wysokim murze na zewnątrz wypełnionej po brzegi cerkwi na peryferiach Moskwy, przeżył zmartwychwstanie. Zmartwychwstanie zapowiadane i obchodzone w starożytnych eleuzyjskich misteriach, zmartwychwstanie, którego oczekiwali celtyccy druidzi, zmartwychwstanie Chrystusa.

W Telgárcie zatrzymywaliśmy się dwukrotnie: jadąc na Węgry i wracając. Za każdym razem zostawaliśmy na niedzielną Liturgię. Nie, rzecz jasna, ani za pierwszym ani za drugim razem nie wydarzyło się „nic szczególnego”. Bzdura! Oczywiście, wydarzyła się Święta Liturgia, w której znów miałem okazję uczestniczyć. „Zwykła niedziela” (nawet niektóre kalendarze liturgiczne używają tego – w gruncie rzeczy nieomal bluźnierczego! – określenia) – „MAŁA PASCHA”…

Mijają kolejne tygodnie i kolejne Liturgie. Pomiędzy Liturgiami rozciąga się czas uświęcony – mniej lub bardziej wiernie i mniej lub bardziej regularnie – odmawianymi codziennymi modlitwami, zazwyczaj za pośrednictwem Church on the web oraz Prayerpage ks. Davida Guthrie. I to ciągle towarzyszące mi poczucie – że chcę (muszę?) napisać coś o liturgii…

Pierwsze pytanie, które chciałem postawić brzmi: O co w tym wszystkim chodzi? Czy liturgia jest dla mnie jakąś droga ucieczki przed szarą codziennością, albo sposobem na jej ubarwienie? Sięgam pamięcią kilka miesięcy wstecz, gdy z mozołem tłumaczyliśmy – tasiemcowej długości, nastręczający spore trudności w odbiorze – artykuł Richarda Toewsa Polityka i krzyż (część 1. i część 2.). Ludzie jak sam Toews i przywołany przez niego ‘obłok świadków’ skutecznie uniemożliwiają moim eskapistycznym skłonnościom rozwinięcie skrzydeł w przestrzeni liturgicznej. Czym wiec jest dla mnie liturgia?

Pytam o liturgię, ale właściwie jest to pytanie o religię i religijność w ogóle. Chciałbym do niego podejść, wykorzystując teksty rabina Lawrence’a Kushnera. Moj „romans” z Kushnerem trwa juz ok. 20 lat, tzn. od momentu, gdy w Żydowskim Instytucie Historycznym na Tłomackiem w Warszawie kupiłem polskie tłumaczenie jego „Honey from the Rock” („Miód ze skały”).Mistyka żydowska, kabała to nie były wtedy jeszcze sprawy, którymi entuzjazmowali się celebryci. Mało kto wiedział “z czym to się je” a Kushner potrafił pokazać, że można choćby z hamburgerem, a i tak nie będzie to żaden fast food. Wręcz przeciwnie: “miód ze skały” trzeba smakować – powoli, w odpowiednich ilościach, nawet jeśli potoczysty styl autora nakłania, by pochłaniać jedną opowieść za drugą, bez przerwy na ‘przetrawienie’. Wracam do ‘Miodu’ regularnie, w międzyczasie odkryłem tez inne książki Lawrence’a Kushnera, i dziś mogę już powiedzieć, że należy on do tej – w gruncie rzeczy nie za wielkiej – grupy teologów, którzy w największym stopniu ukształtowali moje własne spojrzenie. Do kogóż więc udać się po radę w tej sprawie, jeśli nie właśnie do niego…

„I uczyń mi ŚWIĘTY PRZYBYTEK, abym mógł zamieszkać pośród was”. (Ks. Wyjścia 25:8). To właściwie podsumowuje religijne przedsięwzięcie: musisz coś zrobić, aby Bóg, którego tutaj nie ma, mógł być. Przybytek jest metaforą dla religii, która „konstruujemy”, ćwiczeniem, które wykonujemy, by zmienić naszą świadomość.

Bądź, innymi słowy: jeśli Bóg jest wszędzie, to dlaczego nie możemy Go znaleźć gdziekolwiek? Jeśli Bóg stworzył świat i, jak naucza Menachem Nahum z Czernobyla, obecność Stwórcy jest w każdej stworzonej rzeczy, dlaczego zatem nie możemy jej odnaleźć? Odczuwamy to dręczące podejrzenie, że Bóg jest wszechobecny, jednak wydaje się, że nie możemy Go znaleźć.

Według Szneura Zalmana z Laydi (zm. 1813), to nie jest tak, że istnieje świat a Bóg jest w nim wszędzie. Jest raczej tak, że istnieje Bóg, a świat jest wszędzie w Bogu. Nie ma niczego, absolutnie niczego, co już nie jest w Bogu. To wszystko Bóg. Ty, ja, drzewa, mordercy, dzieci, kanały, wiosenne kwiecie, toksyczne odpady, przybytek – to wszystko Bóg. Na końcu Księgi Hioba Bóg mówi, ostatecznie jestem całą sprawą. Nie tylko blaskiem słońca i słowikami, ale nawet w lwach rwących na strzępy gazele, szakalach żrących padlinę. Wszystko. Wszędzie. Bóg. Bóg. Bóg.

Czuję jednak, że muszę tu przerwać „mojemu” rabinowi. Jak to: „wszystko jest Bogiem”? Rzeczywiście „wszystko”? Łącznie z tymi najstraszliwszymi, najbardziej perwersyjnymi rzeczami, które sobie nawzajem wyrządzamy? Mamy je po prostu akceptować? Po co więc była cala ta gadanina o kulcie jako akcie wywrotowym?

W innym tekście, zamieszczonym w książce pod znamiennym tytułem: ‘God Was in This Place and I, I Did Not Know’ Kushner zajmuje się tym tematem nieco szerzej. Oto fragment z tej książki:

A jeśli Bóg jest wszędzie,  jest również w perwersyjnych rzeczach, które planujemy czy nawet doprowadzamy do skutku. Gwoli ścisłości, Bóg jest mniej ewidentny i mniej dostępny aniżeli w uczynkach życzliwości, na przykład, ale w nich tez pomimo wszystko. Słowami rabbiego Caddoka Hakohena, ucznia szkoły Mordechaja Jozefa z Iszbic: „Bóg jest obecny nawet w naszych grzechach”. A odrzucanie naszych grzechów jedynie odkłada ostateczne zadanie uleczenia i unifikacji siebie. Akceptowanie siebie samych to kolejna droga znajdywania Boga.

Być może chodzi właśnie o to i na tym również polega nasz „akt wywrotowy”? Może chodzi o sprzeciw wobec każdej próby wyrwania Bogu (albo raczej WYRWANIA Z BOGA!) czegokolwiek i oddania tego któremuś kolejnemu okrutnemu, zniewalającemu bożkowi? W każdym razie  wyraźnie pojawia się tutaj, w swej istocie gnostyczna (ale jest to taki typ gnozy, z którą osobiście nie mam problemu!), teza, iż w religii wszystko obraca się wokół świadomości, naszej świadomości. Albo, mówiąc słowami Jerzego Nowosielskiego: Nasza świadomość jest tym pośrednikiem, który przenosi rzeczywistość upadłą, rzeczywistość empiryczną, zepsutą – do rzeczywistości zbawionej. Innymi słowy do stanu, w którym „Bóg będzie wszystkim we wszystkich”. Chilijski poeta komunistyczny Pablo Neruda ujął to w wierszu, który bardzo często śpiewamy na Liturgiach w Kritische Gemeente IJmond (i jest to jedna z moich ulubionych pieśni):

I przyjdzie dzień,
gdy światło i wodę,
ziemię, człowieka
wyzwolimy.
I przyjdzie dzień.
I wtedy będzie:
Wszystko.
Wszystko dla wszystkich

Ani słowa o Bogu, ale dla mnie to jednak wyraz tego o czym mówi Jerzy Nowosielski

– Ależ my się chcemy zbawić, proszę pana.
– Sami?
– My chcemy siebie i świat zbawić.
– Ale co światu pomoże, jeśli my będziemy zbawieni?
– Pomoże, pomoże… My możemy uważać się za istoty rozumne, duchowo wydelegowane niejako do tego, aby ten świat zbawić. W momencie, kiedy ten świat zniknie jako rzeczywistość empiryczna, nasza świadomość zbawiona przeniesie elementy tego świata do nowej ziemi i nowego nieba.
– Nasza świadomość stworzy nowy świat?
– Nasza świadomość jest tym pośrednikiem, który przenosi rzeczywistość upadłą, rzeczywistość empiryczną, zepsutą – do rzeczywistości zbawionej.
– Czy nie jest to tak, że Bóg stworzy nową ziemię i nowe niebo? (Iz 65,17. 66,22)
– Bóg ma swoich współpracowników i to my nimi jesteśmy

Źródło

Powróćmy jednak do pierwszego tekstu rabina Kushnera:

Jak jednak zdobyć tę świadomość? Wiąże się to z tym jak zachowujesz się jako człowiek. Bycie przyzwoitym człowiekiem zwiększa szanse na jej odnalezienie, na to, że zaświta nad tobą, tak jak bycie wszą stopniowo przed tym zabezpiecza. To nie tak, że jesteś religijny, aby być dobrym; to tak, że jesteś dobry, aby być religijnym!

Przypuśćmy jednak, że pragniesz tej świadomości przez większość czasu: że to wszystko Bóg, że obecność Stwórcy jest wszędzie. Przypuśćmy, że powiesz: chcę być świadom obecności Stwórcy częściej niż tylko sporadycznie. Co mam zrobić? To tutaj wkracza religia. To tu zaczyna się rola konstruowania przybytków. Religia, można powiedzieć, jest zebraną radą jak to uczynić od tych, którzy byli przed nami. Oczywiście, to nie zawsze działa. Oczywiście, to może łatwo ulec zwyrodnieniu. Ilość „celnych trafień” daleko jednak przewyższa cokolwiek się znajduje na drugim miejscu. Tak więc Bóg mówi (Ks. Wyjścia 25:8): „I uczyń mi ŚWIĘTY PRZYBYTEK, abym mógł zamieszkać pośród was”. Kiedykolwiek dokonujesz religijnego czynu z pobożnością i czcią, osiągasz to. Każdego razu. To wszystko Bóg.

Źródło: Eyes Remade for Wonder
A Lawrence Kushner Reader
Jewish Lights Publishing, Woodstock, Vermont 1998

I o to właśnie chodzi w liturgii, bo we wszystkich rzeczach brzmi Muzyka Sfer, a my nie potrafimy jej usłyszeć dopóki nie zaśpiewamy (Hildegarda z Bingen)

Panie Wszechświata!
Zaśpiewam Ci pieśń

Gdzie mam Cię szukać, Panie Wszechświata?
A gdzie mam Cię nie szukać, Panie Wszechświata?
Gdzie mogę Cię znaleźć, Panie Wszechświata?
A gdzie nie mogę Cię znaleźć, Panie Wszechświata?

Ty, ponad; Ty, pod;
Wschód, Ty; Zachód, Ty;
Południe, Ty; Północ, Ty.

Jesteś tak dobry, nie wzbraniaj siebie!
Ty…Ty!

“Where is the dwelling of God?” This was the question with which the Rabbi of Kotzk surprised a number of learned men who happened to be visiting him. They laughed at him “What a thing to ask! Is not the whole world full of his glory?” Then he answered his own question: “God dwells wherever man lets him in.”

from The Hasidic Tales of Martin Buber

And again a topic „follows me”. When I started to ponder on it, we had our holidays in Slovakia, Hungary and the Polish Spisz still ahead of us.

Holidays are for us almost always a time of “increased liturgical acivity”. We visit churches and monasteries, watch internet services broadcasts together and together pray the Daily Office. Yet this time there was something special – at least for me. We were to visit Telgárt, a village in Slovakia where in 1981 I spend a few weeks as a 10 year old. It was there that I for the first time took part in the Divine Liturgy of St John Chrystostom in the Byzantine Catholic church in the village. I experienced something there, which I can describe only very imperfectly, even tough it is clearly imprinted in my memory. It was a moment when time had stopped its utilitarian flow, a moment I was absorbed by a different dimension of reality, which suddenly opened before me through the icons (and especially the icon of the Theotokos) and through the liturgical action: the chanting (and above all the continuously repeated mantric “Gospody pomyluj” – Lord have mercy), the hieratic gestures, the smell of incense… For many years I had not known what to do about that memory. I didn’t talk about it with anyone. My intellectual and spiritual formation didn’t provide a suitable language to tell anything about it, or perhaps I just needed to grow up to this. Fortunately it has not isolated me completely from the liturgical experiences – also those connected to the Eastern tradition. That I wasn’t the only one who have ever had an experience like this in his life I learned from the writings of P.J.G.A. Hendrix, a professor from Leiden (the Netherlands) who liked to be called “Pjotr”. In the thirties Hendrix visited first the Holy Mount Athos and then Moscow – not the red capital of the Soviet empire immersed in the abyss of Stalin’s terror, but another Moscow. A Moscow that one had to look for, and finding it was nonetheless a pure sola gratia. And it still seems to be, even though so much has changed: the Holy Moscow – the spiritual centre of “Mother Russia”. He visited it in order to – when the city has been celebrating the 1^st of May in an almost orgiastic way – celebrate Pascha in one of the few still functioning churches… And there, just there, balancing on a high wall in front of an overcrowded church in the suburbs of Moscow, he experienced a resurrection. The resurrection announced and celebrated in the ancient Eleusinian mysteries, the resurrection the Celtic druids waited for, the resurrection of Christ.

We have stayed in Telgárt twice: on our way to Hungary and on our way back. Both times we stayed for the Sunday Liturgy. No, of course, neither the first nor the second time did “anything special” happen. Rubbish! Of course, the Divine Liturgy has happened, and I had a chance to take part in it again. “An ordinary Sunday” (even some liturgical calendars use this – actually almost blasphemous! – term, Sunday in ordinary time) – the “LITTLE PASCHA”… More weeks and more Liturgies pass. The time between the Liturgies is sanctified by the – more or less faithfully and more or less regularly – said daily prayers, usually with the help of the Church on the Web or the Prayerpage of Rev. David Guthrie. And there is something more – a feeling always accompanying me that I want to (must?) write something about the liturgy…

The first question I would like to pose is: what is this all about? Is the liturgy for me a way to escape the gray everyday life, or a way to make it more colourful? I remember as we were laboriously translating the article of Richard Toews, Politics and the Cross (part I and part II), an extremely long and extremely difficult to comprehend one.
People like Toews himself and the “cloud of witnesses” he called effectively make it impossible for my escapist tendencies to develop in the liturgical space. So what is the liturgy for me?

I’m asking about the liturgy, but this question is really about religion and religiosity in general. I would like to approach it using some texts of Rabbi Dr. Lawrence Kushner. My “love affair” with Rabbi Kushner has been going on for 20 years, that is from the moment I bought the Polish translation of his “Honey from the Rock” in the Jewish History Institute in Warsaw at Tlomackie street. The Jewish mysticism, kabbalah, has then not yet become one of the things the celebrities get enthusiastic about. As the Polish idiom says, only a few knew “what to eat it with”(had any idea what it is about), and Kushner was able to prove that even a hamburger will do and it still won’t be a fast food. On the contrary: one has to relish the “honey from the rock” – slowly, in appropriate amounts, even if his easy to read style tempts us to go immediatly from one story to the next, without taking a brake to “digest”. I regularly come back to the “Honey”, and I have discovered other books by Lawrence Kushner in the meantime, so I can say today that he belong to the group of theologians – actually not a very big one – who have shaped my own views in the greatest extent. So who should I ask for an advice in this issue, if not him…

‘MAKE ME A SANCTUARY that I may dwell among them’ (Exodus 25:8). That pretty much sums up the religious enterprise: You have to do something, so that God, who is not there, can be. The tabernacle is a metaphor for the religion we ‘construct’, an exercise we perform to alter our consciousness.

Or, to put it another way: If God’s everywhere, then why can’t we find God anywhere? If God made the world and, as Menachem Nahum of Chernobyl teaches, the presence of the Creator is within each created thing, then why can’t we find it? We have this nagging suspicion that God is ubiquitous, we just can’t seem to find God.

According to Shneur Zalman of Laydi (d. 1813), its not that there is a world and God is everywhere within it. It’s that there is God and the world is everywhere within God. There is nothing, absoluthely nothing, that is not already God. It’s all God. You, me, the trees, the murders, the children, the sewers, the blossoms of springtime, the toxic waste dumps, the tabernacle – it’s all God. At the end of Job, God says, in effect, I’m the whole kazoo. Not just the sunshine and the bluebirds, but even in the lions tearing gazelles, vultures eating carrion. Everything. Everywhere. God. God. God.

I feel that I have to interrupt “my” rabbi here. How come: “it’s all God”? Truly “all”? Including all these most horrible, most perverse things we do to one another? Should we simply accept them? So what was this whole talking about worship as a subversive act for?

In another text, published in a book with a significant title, “God Was in This Place and I, I  Did Not Know” Kushner elaborates on this topic a little bit more. Here follows its fragment:

And if God is everywhere, God is also in the perverse things we plan and even carry out. To be sure, God is less evident and less accessible than in acts of kindness, for example, but in them nevertheless. In the words of Rabbi Tsaddok Hakohen, a student of the school of Mordecai Yosef of Ishbitz, ‘God is present even in our sins’. And rejecting our sins only postpones the ultimate task of healing and self-unification. Accepting ourselves is another way of finding God.

Perhaps its all about that and it is also what our “subversive act” consists in? Perhaps its about a protest against any attempt to tear anything from God (or rather OUT OF GOD!) and give it to the one more cruel, enslaving idol? Anyway, a thesis Gnostic in its essence is apparent here (but it’s such a type of gnosis with which I have no problem at all!) that everything in religion is about consciousness, our consciousness. Or, using the words of Jerzy Nowosielski: Our consciousness is that mediator that carries the fallen reality, the empirical, rotten, reality – to the redeemed reality. In other words, to a state when “God will be all in all”. The Chilean communist poet, Pablo Neruda, expressed this in a poem, which we very often sing at the Liturgies in the Kritische Gemeent IJmond (and it is one of my favourite songs):

And day will come,
When the light and water,
the earth and man
will be freed by us.
And a day will come.
And then will be:
Everything.
Everything for everyone.

Not a word about God, yet for me it is an expression of what Jerzy Nowosielski said:

– But we wan’t to redeem ourselves, sir.
– Alone?
– We want to redeem ourselves and the world.
– But will that help the world, if we are redeemed?
– It will, it will… We may consider ourselves rational beings, in a sense delegated to redeem the world. In the moment the world disappears as the empirical reality, our redeemed consciousness will carry some elements of this world to the new earth and the new heaven.
– Our consciousness will create a new world?
– Our consciousness is that mediator that carries the fallen reality, the empirical, rotten, reality – to the redeemed reality.
– Is that not so that it’s God who will create the new earth and the new heaven? (Isaiah 65,17; 66,22)
– God has his cooperators and it’s us.

Source

But let’s go back to the first text of Rabbi Kushner:

And how do you get that awareness? It has something to do with how you behave as a human being. Being a decent human being increases the chances that you’ll find it, that it’ll dawn on you, just as being a louse gradually seals off from it. It’s not that you’re religious to be good; it’s that you’re good to be religious!

But suppose you want this awareness more of the time: that it’s all God, that the presence of the Creator is everywhere. Suppose you say, I want to be aware of the presence of the Creator more than just sporadically. What do I do? That’s where religion comes in. That’s where constructing the tabernacle takes over. Religion, you might say, is the collected advice of those who have come before us on how to attain it. Sure, it doesn’t always work. Sure it can easily be perverted. But the ‘hit rate’ is way ahead of what ever is in second place. So God says (Exodus 25:8): ‘You build me this sacred place, just as I’ve told you, so that I can dwell among you.’ Whenever you perform a religious deed with devotion and reverence, then you get it. Every time. It’s all God.

Source: Eyes Remade for Wonder
A Lawrence Kushner Reader
Jewish Lights Publishing , Woodstock, Vermont 1998

And this is what Liturgy is all about, because There is the Music of Heaven in all things and we have forgotten how to hear it until we sing (Hildegard of Bingen)

Master of the Universe!
I will sing a song to You (familiar)

Where shall I seek You, Master of the Universe?
And where shall I not seek You, Master of the Universe?
Where can I find You, Master of the Universe?
And where can I not find You, Master of the Universe?

You, above; You, below;
East, You; West, You;
South, You; North, You.

So good You are, forfend not You!
You. . .You!