In those days people really believed that the stars would proclaim the birth of the awaited king of the world. How vivid this expectation was is shown by the following fragment from the Roman poet Virgil who wrote already about the year 40 BC: “O Pure Diana, be kind with regard to the birth of the boy with which the iron era of the world will finally end, and the golden age will come. Your brother Apollo already went to rest. The boy will receive divine life and see heroes accompanied by gods in order to become himself the king of peace in the empire founded by his mighty father. Yet first, o boy, the earth shall pay you homage with small gifts that will not require the work of the peasant: ivy branches, lotus flowers, myrrh and acanthus in festive abundance.”
So as can be seen the coming of the divine king was inscribed in the collective subconscious of humanity. For some day he had to reveal himself, he who shall accomplish the transformation, transform chaos into harmony. The followers of Zarathustra awaited the Saoshyant, the Hindu awaited the Kalki-Avatar, Buddhists the Maitreya-Buddha and Jews the Messiah. Even in our times the hope for the second coming of Christ has not been lost entirely. People would look up onto the sky waiting for a sign – a concentration of divine light. Science let itself be led astray – looking for a historical sign, it thought it found it in the conjunction of Jupiter and Saturn, which took place a few years before the beginning of our era. More or less at that time the overlapping of the two planets were to create an impression of a star of an extraordinary size and radiance. What goes unacknowledged is the symbolical aspect of the story. The star is a metaphor. As a representation of the divine light, which has to be kindled in the heart of humanity, it announces the birth of the archetypal Redeemer. It is supposed to bring people wisdom, which they need to see that they had found themselves in the claws of foolishness. That is why the legend tells about a star which hits the earth like a lightning strike and becomes a Child. The story is filled with symbolic clues. There are three Wise Men and they bring three gifts: gold, frankincense and myrrh. Of what use is gold, frankincense and myrrh to a newborn child? We can of course ask this question. It seems that those are misguided gifts for poor travelers, for whom, as St. Matthew’s colleague St. Luke testified, there was no room at the inn. Yet in the light of this archetypal story they reveal great perspectives. In all their aspects they point further than to this one child, who is also symbolic. In its quiet humility it represents the whole slumbering humanity that has to be awoken.
These peculiar gifts: gold, frankincense and myrrh, are given to every human being at their coming on earth. Gold symbolizes the divine origin from which they proceed and take on material body. Myrrh points at suffering related to life on the earth. Frankincense symbolizes redemption achieved by means of dedicating oneself to the divine. Thus these three gifts entail the earthly birth, life on the earth and return to God. The number of the Wise Men also completely fits in this tradition. In almost all known religions God reveals himself in the form of three principles. Numerous examples from Scripture emphasize the deep meaning of the number three. The way of Jesus’ life leads from the three kings to the three crosses on Calvary.
Source: Johan M. Pameijer, “De Mythe van Christus. De Zevenvoudige Weg van Kribbe naar Kruis”, Deventer 1998, pp. 31-33.

But the visit of the three mysterious Wise Men is not the only content of Epiphany. It is not even the original content. In the Catholic Encyclopedia we read: ‘Owing no doubt to the vagueness of the name Epiphany, very different manifestations of Christ’s glory and Divinity were celebrated in this feast quite early in its history, especially the Baptism, the miracle at Cana, the Nativity, and the visit of the Magi.’ And in Wikipedia we can find the following about the beginnings of the festival and the meanings ascribed to it:

Christians fixed the date of the feast on January 6 quite early in their history. Ancient liturgies noted Illuminatio, Manifestatio, Declaratio (Illumination, Manifestation, Declaration); cf. Matthew 3:13–17; Luke 3:22; and John 2:1–11; where the Baptism and the Marriage at Cana were dwelt upon. Western Christians have traditionally emphasized the “Revelation to the Gentiles” mentioned in Luke, where the term Gentile means all non-Jewish peoples. The Biblical Magi, who represented the non-Jewish peoples of the world, paid homage to the infant Jesus in stark contrast to Herod the Great (King of Judea), who sought to kill him. In this event, Christian writers also inferred a revelation to the Children of Israel. Saint John Chrysostom identified the significance of the meeting between the Magi and Herod’s court: “The star had been hidden from them so that, on finding themselves without their guide, they would have no alternative but to consult the Jews. In this way the birth of Jesus would be made known to all.”

The shrine of the Three Kings in the Cologne Cathedral.

The earliest reference to Epiphany as a Christian feast was in A.D. 361, by Ammianus Marcellinus St. Epiphanius says that January 6 is hemera genethlion toutestin epiphanion (Christ’s “Birthday; that is, His Epiphany”).He also asserts that the Miracle at Cana occurred on the same calendar day.

In 385, the pilgrim Egeria (also known as Silvia) described a celebration in Jerusalem and Bethlehem, which she called “Epiphany” (epiphania) that commemorated the Nativity of Christ. Even at this early date, there was an octave associated with the feast.

In a sermon delivered on 25 December 380, St. Gregory of Nazianzus referred to the day as ta theophania (“the Theophany”, an alternative name for Epiphany), saying expressly that it is a day commemorating he hagia tou Christou gennesis (“the holy nativity of Christ”) and told his listeners that they would soon be celebrating the baptism of Christ. Then, on January 6 and 7, he preached two more sermons, wherein he declared that the celebration of the birth of Christ and the visitation of the Magi had already taken place, and that they would now commemorate his Baptism. At this time, celebration of the two events was beginning to be observed on separate occasions, at least in Cappadocia.

Saint John Cassian says that even in his time (beginning of the 5th century), the Egyptian monasteries celebrated the Nativity and Baptism together on January 6. The Armenian Apostolic Church continues to celebrate January 6 as the only commemoration of the Nativity.
Source 

Then why do we refer in this post in the first place, or even exclusively, to the story about the Three Kings/Wise Men/Magi, which is popular in the West (and even here doesn’t constitute the only content of the feast)? In the first place because of its universal dimension. Undoubtedly one of the most controversial Episcopalians of recent years, Bishop John Shelby Spong, writes:

God is not a Christian, God is not a Jew, or a Muslim, or a Hindu, or a Buddhist. All of those are human systems which human beings have created to try to help us walk into the mystery of God. I honor my tradition, I walk through my tradition, but I don’t think my tradition defines God, I think it only points me to God.

For many such words mean infidelity to Christ as “the way, the truth and the life” (John 14:6). Yet they forget that Christ is not owned by Christians of Christianity. His mystery cannot be identified with any religion or contained in any doctrinal system. We too honor our tradition, but we protest against its idolatrous glorification, which replaces the living reality of Christ with dogmatic pronouncements about him. Christianity produced an amazingly elaborate and deep Christology. We treat it probably with even more respect than Bishop Spong. And yet we also affirm these words of Jerzy Nowosielski:

It’s my dream that Christology enters every religious system. Christ is actually beyond religion… this is the meaning of the adoration of the Three Kings. It seems to me that it’s a prophetic vision of Christ being accepted by the Eastern religions. For I cannot image for example that the Hindu will convert to Christianity. Rather, while remaining Hindu, they will realize the true role of Christ, accept Christ into their religious consciousness. And this is the meaning of the Adoration of the Magi. The Hindu have already partly accepted Christ in their concept of the Bodhisattva. For this whole concept is, in my opinion, a repercussion of the Christological intuitions. But once they accepted him completely into their religious system it will be true ecumenism.
Source: Podgórzec J., “Rozmowy z Jerzym Nowosielskim”, Kraków 2009, p. 144.

Jerzy Nowosielski, the Adoration of the Magi, the Byzantine Catholic church in Lourdes

Another aspect of the story about the Three Kings, yet directly related to the former one, was pointed to us by The Rev. Dr. Sam Wells, Visiting Professor of Christian Ethics at King’s College, London, former Dean of Duke University Chapel and now Rector at St. Martins-in-the-Fields, London. In his book “What Anglicans Believe. An Introduction” he uses this story as an illustration for the relation between the human ability to know God “naturally” and revelation.

The wise men beheld a star in the heavens: here is the language of natural revelation. They responded and made their way to Jerusalem. Thus it is possible to be drawn towards God without Scripture. The wise men were close to the truth of Christ’s birth — but a miss was as good as a mile. Without Scripture it is not possible to know the heart of God, to meet the incarnate Jesus. When the wise men came to Jerusalem the scribes explored the Scriptures and found that the Messiah was to be born in Bethlehem: here is a moment of special revelation. The wise men then made their way to Bethlehem, to find something natural revelation could never have disclosed: a vulnerable baby, born in humble circumstances yet proclaimed as the Son of God. The story thus portrays the two kinds of revelation harmoniously balanced in bringing people face to face with God. It offers a model for Christian understandings of other forms of knowledge, such as science, and of other forms of faith, such as Islam and Buddhism. The lesson of the story of the wise men is that general revelation may get one to `Jerusalem’; only special revelation may get one that short but crucial extra step to ‘Bethlehem’.

For someone who had to do with classical Christian reflection on this topic there is nothing new in this approach. At least since St. Thomas Aquinas Christians have seen the continuity of the cognitive powers of the human mind and God’s revelation in this way. But it seems like today on the one hand church people declare fidelity to this vision (unless we have to have to do with a follower of the Swiss Reformed theologian Karl Barth, who radically denied any possibility of “natural theology”), and on the other demonstrate fundamental suspicion towards the cognitive activity of the human being with regard to the spiritual/religious sphere, especially when it leads to questioning the doctrine of the church. It seems like the churches are more and more afraid of losing their monopoly as the “channel” of revelation and at the same time the inspector of all human ideas related to that sphere. Though they usually agree – and even like to emphasize – that human reason and experience may point one to God, using Wells’ metaphor – “to Jerusalem,” it seems as if they wanted us to leave our critical thinking and questioning there – also with regard to Scripture and Tradition – and be led further by the “teaching authority of the church.” It is perhaps worthwhile to remind in this context the words of Archbishop Michael Ramsey which we recently quoted on the blog:

… Anglican theology has again and again been ready—while upholding the uniqueness of Christ and the holy scriptures—to see the working of the divine Logos in the world around. For instance, when in the last century the belief in divine revelation found itself confronted by new developments in the secular sphere, like his­torical criticism, evolutionary biology, and so on, it did not say these things were of the devil. No, it was ready to say that these things are themselves part of the working of the divine Logos in the human mind, reason, and conscience, and it is possible for us to be learning from the contemporary world even where the world seems unpromising, because the divine Logos who is working in the world around us is the same Logos who is incarnate in Christ.

The topic of the relation between human cognitive activity, manifested among other things in scientific research, greatly interested also Br. Paweł – the Rev. Prof. K.M.P. Rudnicki, the priest ministering in the Polish Episcopal Network, a Mariavite theologian and renowned scientist. Lukasz has written an article about the epistemological theory he used in his work. You can read the whole article here and below we reproduced a fragment:

The authors with Br. Paweł

… Rudnicki believes theology relies on experiences of the spiritual world. Theology based solely on a rational elaboration of tradition, which is the sum total of spiritual experiences and commentaries to it, is as dry and unproductive as science would be if it lost the ability or refused to conduct new research and merely added footnotes to what has already been described, examined, demonstrated. So, for example, he claims that Christian dogmas should be the object of spiritual research, and that such research in fact enabled him to understand them better. He challenges the popular opinion that science deals with objective facts and religion is the domain of opinions by stating that the ability to experience the spiritual world is rare, and conflicts of opinion (which are not absent in science also) result rather from different philosophies, rational frameworks, than different experiences. He explains the fact that many scientists are unable to penetrate into the spiritual world by comparing this to a dialogue of someone who suffers from color blindness and a healthy person – it is impossible for the one who sees colors to communicate to the other exactly what they are or even convince him that they in fact exist. The difference with the ability to penetrate spiritual worlds consists in the fact that color blind people are the minority and “spirit blind” people constitute the majority, and in the ability of basically everyone to develop skills necessary to acquire spiritual insight. In the same vein, he points out that not everyone is able to verify complicated scientific theories. Even if one were given the apparatus to conduct experiments regarding quantum mechanism, he wouldn’t be able to do it unless he were properly educated and possessed the intellectual capacity to interpret very complex results and understand the existent theory. People in fact assume that scientific theories are correct, sometimes simply trusting science and sometimes because they have expertise in their own field of research and can understand the methodology of others to a large degree. Similarly, people accept some religious truths, sometimes because they were simply taught to do so, sometimes because they trust the institutions, and sometimes because they have experienced something of them themselves. There is thus harmony between science and religion, because the principle is the same: to gain knowledge and to act in a scrupulous way with goodwill, conducting one’s own research and trusting the results obtained by others.

Thus reflections on the meaning of a feast which is for many at best a – equally fairytale-like as the rest – crowning of the celebration of Christmas have led us into areas we wouldn’t have anticipated: relations between faith and knowledge, human cognition and God’s revelation, different religions and also individual faith experience, and even esoteric experience. There will certainly be enough to ponder on this weekend and next Monday…

W tamtych czasach rzeczywiście żywiono przeświadczenie, że gwiazdy zapowiedzą narodziny oczekiwanego króla świata. Jak żywe było to oczekiwanie pokazuje fragment tekstu rzymskiego poety Wergiliusza, który pisał już ok. 40 r. p.Ch.: „Cnotliwa Diano, bądź życzliwa względem narodzin chłopięcia, wraz z którymi zakończy się nareszcie wiek żelazny i nastanie wszędzie na ziemi wiek złoty. Twój brat Apollo udał się już na spoczynek. Boskie życie otrzyma chłopięcie i ujrzy herosów w towarzystwie bogów, by stać się samemu królem pokoju w imperium założonym przez swego potężnego ojca. Jednak najpierw, o chłopcze, ziemia uczci cię drobnymi upominkami, o które nie musiał zabiegać rolnik: gałązkami bluszczu, kwiatami lotosu, mirrą i akantem w świątecznej obfitości”.
Jak widać przybycie na ziemię boskiego króla było zapisane w kolektywnej podświadomości ludzkości. Kiedyś musiał się przecież objawić ten, który dokona przemiany, który przemieni chaos w harmonię. Zwolennicy Zaratustry oczekiwali Saoshyanta, hindusi Kalki-Awatara, buddyści Maitreyi-Buddy, a Żydzi Mesjasza. Nawet w naszych czasach nie zniknęła jeszcze nadzieja na powtórne przyjście Chrystusa. Patrzono w niebo, oczekując znaku – koncentracji boskiego światła.
Nauka dała się temu sprowadzić na manowce, poszukując historycznego znaku sądziła, że znalazła go w koniunkcji planet Jowisza i Saturna, która miała miejsce kilka lat przed rozpoczęciem naszej ery.  Mniej-więcej w tym czasie zbliżenie tych dwóch wzajemnie wzmacniających się planet miało wywołać wrażenie gwiazdy o nadzwyczajnej wielkości i sile promieniowania.
Nie zwraca się przy tym uwagi na warstwę symboliczną opowieści. Gwiazda jest metaforą. Jako przedstawienie boskiego światła, które musi zaświecić w sercu ludzkości, zapowiada narodziny archetypicznego Zbawiciela. Ma przynieść ludziom mądrość, której potrzebują, aby dostrzec, że znaleźli się w szponach głupoty. Dlatego legenda opowiada o gwieździe, która niczym błyskawica uderza w ziemię i przeradza się tam w Dziecię.
Opowieść jest przepełniona symbolicznymi wskazówkami. Jest trzech Mędrców i przynoszą oni ze sobą trzy prezenty: złoto, kadzidło i mirrę. Co noworodkowi po złocie, kadzidle i mirze? To pytanie możemy sobie oczywiście postawić. Wydaje się, że są to niecelowe upominki dla biednych podróżników, dla których, według kolegi Mateusza, Ewangelisty Łukasza, nie było nawet miejsca w gospodzie. Jednak w świetle tej archetypicznej opowieści odsłaniają one wspaniałe perspektywy. We wszystkich wymiarach wskazują na coś więcej aniżeli na to pojedyncze dziecko, które również jest symbolicznym znakiem. W swej cichej skromności reprezentuje ono całą pogrążoną we śnie ludzkość, która musi zostać zbudzona.
Te osobliwe prezenty: złoto, kadzidło i mirra, są darami, które otrzymuje każdy człowiek, gdy pojawia się na ziemi. Złoto symbolizuje boskie pochodzenie, od którego się wywodzi i przyjmuje materialne ciało. Mirra wskazuje na cierpienie, które wiąże się z życiem na ziemi. Kadzidło symbolizuje wybawienie przez oddanie się bóstwu. Te trzy upominki obejmują więc ziemskie narodziny, życie na ziemi i powrót do Boga. Liczba Mędrców również całkowicie pasuje do tej tradycji. W prawie wszystkich znanych religiach Bóg objawia się w postaci trzech zasad. Liczne przykłady z Pisma Świętego podkreślają głębokie znaczenie liczby trzy. Życiowa droga Jezusa wiedzie od trzech królów do trzech krzyży na Golgocie.
Źródło: Johan M. Pameijer, “De Mythe van Christus. De Zevenvoudige Weg van Kribbe naar Kruis”, Deventer 1998, str. 31-33.

Jednak wizyta tajemniczych trzech mędrców nie stanowi jedynej treści Święta Epifanii. Nie jest nawet treścią najbardziej pierwotna. W Catholic Encyclopedia czytamy: „Bez wątpienia ze względu na niejasność terminu „Epifania”, obchodzono w tym święcie już bardzo wcześnie w historii bardzo różne przejawy Chrystusowej chwały i boskości, a szczególnie Chrzest, cud w Kanie Galilejskiej, narodziny i przybycie Magów”. Z kolei w Wikipedii można znaleźć następujący opis początków epifajnijnych obchodów i przypisywanych im znaczeń:

W pierwszych wiekach chrześcijaństwa święto to wyznaczało początek roku liturgicznego. We wczesnym chrześcijaństwie dzień ten obchodzony był na Wschodzie jako święto Bożego Narodzenia (w Apostolskim Kościele Ormiańskim jest tak do dzisiaj), a także wspomnienie pokłonu Mędrców, Chrztu Pańskiego i przemiany wody w wino w Kanie Galilejskiej. Było to święto Epifanii, objawienia się Boga całemu światu (Objawienie Pańskie).

W Kościele łacińskim święto to zaczęto obchodzić od końca IV w. jako święto niezależne od Bożego Narodzenia. Później wydzielono też święto Chrztu Pańskiego na niedzielę po 6 stycznia, a wspomnienie cudu w Kanie na drugą niedzielę zwykłą w roku C.

Dzień 6 stycznia stał się na zachodzie obecnym świętem „Trzech Króli”, które interpretuje się, jako objawienie się Boga ludom nieżydowskim, pogańskim, reprezentowanym przez Mędrców ze wschodu.

Relikwiarz Trzech Króli z katedry kolońskiej.

Według chrześcijan Objawienie Pańskie ma swoją symbolikę: jest pokłonem zarówno części świata pogan, jak i ludzi z różnych warstw społecznych oraz narodowych w ogóle (stąd dużo późniejsze przedstawienie Mędrców (Magów), jako trzech osób, z których jedna jest czarna, druga młoda, a trzecia stara, przed Bogiem Wcielonym. Wśród takiej rodziny ludzkiej narodził się Chrystus ze swą zbawczą misją, a ona w swych przedstawicielach przybyła z różnych stron, aby złożyć mu hołd. Dlatego w tradycji chrześcijańskiej jeden z magów jest czarnoskóry (od XIV w.). Uniwersalność zbawienia, ponad wszelkimi podziałami, zaakcentowana jest poprzez samą nazwę święta i jego wysoką rangę w Kościele powszechnym.
Źródło

Dlaczego zatem nawiązujemy w tej notce przede wszystkim, a nawet jedynie, do popularnej na Zachodzie (ale nawet tutaj nie stanowiącej jedynej treści Święta) opowieści o Trzech Królach/Mędrcach/Magach? Właśnie dlatego, że zainteresował nas jej wymiar uniwersalny. Bez wątpienia jeden z najbardziej kontrowersyjnych teologów episkopalnych ostatnich lat, bp John Shelby Spong, pisze:

Bóg nie jest chrześcijaninem, Bóg nie jest Żydem ani muzułmaninem, ani hinduistą, ani buddystą. Wszystko to są ludzkie systemy, które ludzie stworzyli, aby próbowały pomóc nam w drodze ku tajemnicy Boga. Uznaję wartość mojej tradycji, moja droga wiedzie przez nią, ale nie sądzę, aby moja tradycja określała Boga; myślę, że jedynie mnie ku Niemu kieruje.

Dla wielu takie słowa stanowią dowód niewierności wobec Chrystusa jako ‘drogi, prawdy i życia’ (J 14:6). Zapominają oni jednak przy tym, że Chrystus nie jest własnością chrześcijan ani chrześcijaństwa. Jego tajemnicy nie da się utożsamić z żadną religią ani zawrzeć w żadnym systemie doktrynalnym. I my uznajemy wartość naszej tradycji, jednak sprzeciwiamy się jej bałwochwalczej gloryfikacji, która w miejsce żywej rzeczywistości Chrystusa plasuje odnoszące się doń wypowiedzi dogmatyczne. Chrześcijaństwo wykształciło niezwykle misterny, pełen głębi, system klasycznych wypowiedzi chrystologicznych. Odnosimy się do niego bodaj z większym pietyzmem, aniżeli czyni to bp Spong. A jednak podpisujemy się również pod tymi słowami Jerzego Nowosielskiego:

Marzę, że Chrystologia wejdzie do każdego systemu religijnego. Chrystus właściwie jest poza religią… na tym polega pokłon Trzech Króli. Wydaje mi się, że jest to prorocza wizja przyjęcia Chrystusa przez religie Wschodu. Bo nie wyobrażam sobie tego na przykład, że hindusi nawrócą się na chrześcijaństwo. Raczej pozostając hindusami, poznają prawdziwą rolę Chrystusa, przyjmą Chrystusa do swojej świadomości religijnej. I na tym właśnie polega ów pokłon Magów. Hindusi przyjęli już częściowo Chrystusa jako bodhisattwę. Cała bowiem koncepcja bodhisattwy jest, moim zdaniem, reperkusją intuicji chrystologicznej. Z chwilą jednak, kiedy przyjmą Go absolutnie do swego systemu religijnego – będzie to prawdziwy ekumenizm.
Źródło: Podgórzec J., “Rozmowy z Jerzym Nowosielskim”, Kraków 2009, str. 144.

Jerzy Nowosielski, Pokłon Magów w cerkwi grekokatolickiej w Lourdes

Na nieco inny, a jednak łączący się bezpośrednio z poprzednim, aspekt znaczeniowy opowieści o Trzech Królach zwrócił nam ostatnio uwagę ks. dr Sam Wells, do niedawna dziekan Kaplicy Uniwersytetu Duke’a w Północnej Karolinie, a obecnie rektor parafii St. Martin-in-the-Fields w Londynie oraz wykładowca etyki chrześcijańskiej w tamtejszym King’s College. W swojej książce ‘What Anglicans Believe. An Introduction’ powołuje się on na te opowieść jako ilustrację związku pomiędzy ludzką zdolnością ‘naturalnego’ poznania Boga i objawieniem.

Mędrcy ujrzeli gwiazdę na niebie: mamy tutaj do czynienia z językiem objawienia naturalnego. Odpowiedzieli na nie i wyruszyli w drogę do Jerozolimy. Zatem jest możliwe zostać pociągniętym ku Bogu bez Pisma. Mędrcy byli blisko prawdy o narodzinach Chrystusa – ale jednak się z nią rozminęli. Bez Pisma Świętego nie da się poznać serca Boga, spotkać wcielonego Jezusa. Gdy Mędrcy dotarli do Jerozolimy, uczeni w Piśmie zbadali je i stwierdzili, że Mesjasz ma się narodzić w Betlejem. Tutaj mamy do czynienia z momentem szczególnego objawienia. Mędrcy wyruszyli wówczas do Betlejem, aby znaleźć coś, czego objawienie naturalne nie było nigdy w stanie odsłonić: kruche niemowlę zrodzone w skromnych warunkach, a jednak ogłoszone Synem Bożym. Opowieść ukazuje więc dwa rodzaje objawienia, które, harmonijnie wyważone, prowadzą ludzi do spotkania twarzą w twarz z Bogiem. Oferuje to model dla chrześcijańskiego rozumienia innych form wiedzy, takich jak nauka, i innych form wiary, takich jak islam czy buddyzm. Lekcja, którą można wyciągnąć z historii o Mędrcach, głosi, iż powszechne objawienie może doprowadzić kogoś do „Jerozolimy”; jednak tylko szczególne objawienie może spowodować, że wykonamy tej niewielki, ale kluczowy krok w kierunku Betlejem.

Dla kogoś, kto ‘liznął’ choć trochę klasycznej refleksji chrześcijańskiej na ten temat, nie ma w takim podejściu niczego nowego. Co najmniej od czasów św. Tomasza z Akwinu chrześcijanie w taki właśnie sposób postrzegali ciągłość pomiędzy zdolnościami poznawczymi ludzkiego umysłu i objawieniem Bożym. Jednak trudno się oprzeć wrażeniu, że współcześnie z jednej strony deklaruje się słowami wierność tej koncepcji (chyba że mamy do czynienia ze zwolennikiem szwajcarskiego teologa reformowanego Karola Bartha, który radykalnie negował możliwość wszelkiej ‘teologii naturalnej’), a jednocześnie na każdym kroku okazuje fundamentalna nieufność wobec ludzkiej aktywności poznawczej, jeśli odnosi się ona do sfery duchowej/religijnej, zwłaszcza gdy prowadzi to do stawiania trudnych pytań pod adresem kościelnej doktryny. Wygląda na to, że Kościoły odczuwają coraz bardziej dojmujący fundamentalny lęk przed utrata swojej pozycji monopolisty jako ‘kanału przekaźnikowego’ objawienia a zarazem kontrolera wszelkich ludzkich wypowiedzi odnoszących się do tej sfery. O ile na ogół godzą się na to, a nawet lubią podkreślać, że ludzki rozum i ludzkie doświadczenie są w stanie doprowadzić nas w pobliże Boga, używając metaforyki Wellsa „do Jerozolimy”, o tyle wydaje się, że chciałyby, abyśmy pozostawili tam nasz zmysł krytyczny i skłonność do zadawania pytań – również objawieniu zawartemu w Piśmie Świętym i Tradycji, i pozwolili się już dalej prowadzić „urzędowi nauczającemu”. Warto może przypomnieć w tym kontekście słowa abp. Michaela Ramseya, które niedawno przytaczaliśmy na blogu:

(…) tradycja anglikańska była wciąż na nowo gotowa, zachowując unikatowe znaczenie Chrystusa i Pisma Świętego, dostrzec działanie boskiego Logosu w całym świecie. Na przykład gdy ostatnie stulecie skonfrontowało wiarę w Boże objawienie z nowymi odkryciami w sferze świeckiej, jak na przykład krytyką historycznym czy biologią ewolucyjną, itd., nigdy nie twierdziła, że pochodziły one od złego. Nie, potrafiła stwierdzić, że wszystkie te rzeczy stanowią część działania boskiego Logosu w ludzkim umyśle, rozumie i sumieniu, i że możemy uczyć się od współczesnego świata, nawet tam, gdzie wydaje się on mało obiecujący, ponieważ boski Logos, który działa w świecie wokół nas, to ten sam Logos, który wcielił się w Chrystusa.

Tematyka relacji między religią a ludzką aktywnością poznawczą, która manifestuje się w m.in. badaniach naukowych, żywo interesowała również brata Pawła – ks. prof. K.M.P. Rudnickiego, zmarłego w listopadzie ubiegłego roku duszpasterza Polskiej Wspólnoty Episkopalnej, kapłana-mariawity i wybitnego naukowca. Niedługo ukaże się drukiem numer czasopisma ‘Praca nad Sobą’ poświęcony Pawłowi, a w nim tekst Łukasza dotyczący ‘goetheanizmu’ – stosowanej przez niego teorii poznawczej. Zachęcając do lektury całości, przytaczamy już teraz fragment tego tekstu:

My w towarzystwie br. Pawła

‘(…), Rudnicki uznawał, że teologia polega na doświadczeniach świata duchowego. Gdyby oparta była jedynie na racjonalnym rozwijaniu tradycji, która stanowi sumę doświadczeń duchowych i komentarzy do nich, byłaby tak sucha i bezpłodna, jak nauka, gdyby straciła zdolność przeprowadzania nowych badań i dodawała jedynie przypisy do tego, co już opisano, zbadano, wykazano. Tak więc, na przykład, Rudnicki twierdzi, że dogmaty chrześcijańskie powinny stanowić przedmiot badań duchowych i że takie badania pozwoliły mu lepiej pojąć istotę tych dogmatów. Kwestionuje obiegową opinię, że nauka zajmuje się obiektywnymi faktami, zaś religia stanowi domenę opinii. Utrzymuje, że zdolność doświadczania światów duchowych jest rzadka, a konflikty opinii (których nie brak i w nauce) wynikają raczej z różnych filozofii, rozumowych ram, niż z różnych doświadczeń. Fakt, że wielu naukowców nie może przeniknąć świata duchowego wyjaśnia przez porównanie z rozmową osoby niezdolnej do widzenia kolorów i widzącej pełen zakres barw – nie jest możliwe wyjaśnienie osobie, która barw nie postrzega, czym są widziane kolory, ani nawet przekonanie jej, że istnieją. Różnica w wypadku postrzeżeń świata duchowego polega na tym, że ludzie nie widzący barw stanowią mniejszość, zaś niezdolni do postrzeżeń świata duchowego większość, oraz na tym, że zdolność postrzegania światów duchowych można nabyć, wyćwiczyć, a więc ostatecznie dostępna jest właściwie dla każdego. Odpowiadając na zarzut stawiany często „ezoteryce” – iż ta nie pozwala weryfikować doświadczeń, ponieważ polega na specjalnym przygotowaniu duchowym – wskazuje, że tylko dobrze wykształceni ludzie o odpowiednich zdolnościach intelektualnych są w stanie samodzielnie sprawdzać złożone teorie naukowe. Nawet mając oprzyrządowanie do przeprowadzania badań z zakresu, powiedzmy, mechaniki kwantowej nie można osiągnąć niczego, jeśli nie posiada się odpowiedniego przygotowania teoretycznego i zdolności umysłowych, pozwalających na syntezę i interpretację danych. W istocie ludzie zazwyczaj zakładają, że teorie naukowe są słuszne, często ufając nauce jako takiej czy kompetencji samych naukowców, a czasem ponieważ rozumieją metodologię swoich kolegów przez doświadczenie na własnym polu badawczym. Istnieje więc harmonia między nauką i religią, ponieważ zasada jest ta sama: zdobywanie wiedzy przez działanie oparte na skrupulatności i dobrej woli, przeprowadzaniu własnych badań i zaufaniu do wyników otrzymanych przez innych.’

W ten sposób rozmyślania nad znaczeniem święta, które dla wielu jest co najwyżej – równie bajkowym jak cała reszta – ukoronowaniem obchodów Bożego Narodzenia, zawiodły nas na obszary, których chyba nikt się nie spodziewał: wzajemnych relacji wiary i wiedzy, ludzkiego poznania i objawienia Bożego, różnych religii a także indywidualnego doświadczenia wiary, a nawet doświadczenia ezoterycznego. Bez wątpienia będzie co rozważać w ten weekend i w najbliższy poniedziałek…

“If Christ were born in Bethlehem a thousand times and not in thee thyself; then art thou lost eternally.”

I like reading women’s magazines. I believe they broaden one’s horizons; in any case if one is a guy. And they are usually an enjoyable reading. But sometimes I’m deeply ashamed when I read confessions such as this one written by a young mother: “As long as I was pregnant I felt acknowledged and loved. Now when my child was born I realized that it wasn’t about me. I was only a wrapping for the gift everyone awaited. And what do you do with such a thing? At best you put it away until next time.” It’s sad that there are still women who experience something like this, also in our country – so proud of its progress with regard to emancipation. Yet I wouldn’t be a theologian and preacher if another reflection didn’t come to my mind apart from this hardly original one. Don’t we all do something like this at Christmas? Among Catholics and the Orthodox it certainly happens less often, but among Protestants it seems obvious: “Nu zijt wellekome Jesu lieve Heer” (Be Welcome Dear Lord Jesus – the title of the oldest Dutch Christmas carol; you can listen to it for example here). And what about Mary? She can again dissolve into the background after a “well-done job.” Typical? Yes, typical indeed for a patriarchal society. But we’re supposed to have left it behind…

The hymn sung by her after she visited the future mother of John the Baptism (Magnificat) says: “all generations shall call her blessed,” her, an unknown girl from Nazareth, as unimportant as only such a girl could be. It was supposed to be our task to commemorate her in protest against the world where such girls don’t matter; to signify our hope that a different world is possible, to signify our modest contribution in fulfilling the dream she shares with us in this hymn, the dream about exalting the humble and feeding the hungry. The dream where she has a place as well – and not an insignificant one…

We reminded today the story where Mary hears from the angel that she found grace in the eyes of the Lord. But I would like to protest against all those translations which weaken the meaning of the Greek word KECHARITOMENE. It doesn’t only mean that Mary found grace with God. This word is used only once in the whole Bible and actually cannot be translated otherwise than as FULL OF GRACE, completely filled with grace. You can of course try and find other translations for the word “grace.” You can say “gift,” love,” “expectation,” “hope,” future.” Personally I like reminding in this context that God’s gift is God himself. Mary is full of the presence of the Living One. She is its bearer – greater than the most famous prophets, than everyone else in the whole story of her people and their God.

In a somehow different way it is expressed by a story taken from one of those gospels which didn’t find their way into the canon of the New Testament, the Gospel of James. Its author writes that the young Miriam of Nazareth was one of the girls given to the temple. They stayed there until puberty, were schooled by priests and did various chores. One one the most important ones was weaving and decorating the curtain which was to hang before the most holy place in the temple, the place where the Living One himself was present – as Shekhinah, the divine presence among people; as Chokmah, the divine wisdom, which built itself a palace on earth according to the Old Testament. It is there that the encounter of God and the human being took place once a year on the Day of Atonement – Yom Kippur. Nowhere was God as near as there…

There is also a tradition which says that Mary, when she had to leave the temple, as it were took with herself or upon herself this divine presence, which was by the way always seen as feminine (both Shekhinah and Chokmah are feminine nouns), and became the temple herself. I realize that this sound quite abstract. So let’s try to express it otherwise. When we say that it’s difficult for us to believe in God that resides somewhere above the clouds, when we say that we don’t look for him in the one and only temple, one and only religion, but experience his/her presence deep within ourselves, in our own existence, we express something essentially present already in this old tradition. The place where the divine meets the human, where God becomes for us true and trustworthy, is in the human being and among people. As expressed by one of Huub Oosterhuis’ older hymns:

“Not in the tomb of the past,
not in the temple of dreams,
but here among us is he,
here in the shadow of hope.
Here in this dying existence he becomes trustworthy for us
we become God’s people
– love to death and life.”

Do we become “God’s people?” I think Mary’s encounter with the angel is about this very question. I interpret this story as a poetical description of the moment when she realized that she is the bearer of “the divine spark,” the living Word coming from the source which is the Living One himself. It is proclaimed to her in the form of a message from the depths of her own consciousness and from the collective consciousness of her people, and perhaps the whole humanity. Yet she has to say YES to it, has to confirm this message. And she does. Not without doubts, not without additional questions, for she’s no submissive and obedient maid. She asks for explanation how it’s possible. But then she says her YES and from that yes, from that “Here am I, the servant of the Lord” everything begins. The divine meets the human. The Word of the Living One receives human hands and feet, and we become the people of God who wills nothing more than to become a human being, as human as possible, continuing the best tradition of Israel’s glorious stories about God who sets out on a journey with his people, who takes the side of the widow and the orphan, and brings justice to those who are deprived of all rights. It happens here in this dying existence and it goes beyond it towards the future which no one has seen, no one has suspected, which exceeds all our expectations and dreams…

Usually I wish you a blessed Christmas at this point. Today however I would like to put these wishes otherwise. I wish you a blessed fulfillment of the Annunciation. I wish us all that we refer the words of this annunciation to ourselves and others around us: “And behold, thou shalt conceive in thy womb and bring forth a Son, and shalt call His name Jesus. He shall be great and shall be called the Son of the Highest.” Let us celebrate the birth, the birth of God with us, God in us, let us look on ourselves and people around us as the most precious, dearest bearers of the divine mystery here on earth. Bearers of hope, bearers of the future, the most beautiful Christmas gifts we can dream of. In a while, as we agreed with today’s celebrant, there will be silence. But I would like to fill this silence with words I see everyday this week whenever I turn on my computer. They come from Rudolf Steiner, the founder of Anthroposophy. They are not easy. You will most likely have to “chew on them” for some time, so please take them with you:

“I feel as though a spell were lifted
from the spirit-child in the womb of my soul;
in the brightness of my heart
the holy word directed to the world
brings to life the heavenly fruit of hope,
which joyfully grows towards the far places of the world
upon the divine ground of my own being”…

“Wierzysz, że się Bóg zrodził w betlejemskim żłobie,
Lecz biada ci, jeżeli nie zrodził się w tobie.”

Chętnie czytam pisma kobiece. Uważam, że poszerzają horyzonty. W każdym razie horyzonty faceta. Poza tym zazwyczaj po prostu miło się je czyta. Niekiedy jednak ogarnia mnie głęboki wstyd, gdy znajduje w nich np. takie zwierzenia młodej matki: „Dopóki byłam w ciąży, czułam się dostrzegana i kochana. Teraz, gdy moje dziecko przyszło już na świat, uświadomiłam sobie, że bynajmniej nie chodziło o mnie. Byłam jedynie opakowaniem prezentu, na który wszyscy czekali. A co robi się z takim opakowaniem? W najlepszym wypadku odkłada do najgłębszej szuflady, bo może przydać się na następny raz”. To smutne, że wciąż jeszcze są kobiety, które spotyka coś takiego, również w naszym kraju – tak dumnym z postępów emancypacji. Jednak nie byłbym teologiem i kaznodzieją, gdyby obok tej niezbyt odkrywczej refleksji nie pojawiła się we mnie jeszcze inna. Czy właściwie nie robimy czegoś takiego wszyscy w okresie Bożego Narodzenia? W środowiskach katolickich i prawosławnych ma to na pewno miejsce na pewno w mniejszym stopniu, ale wśród protestantów jawi się jako coś oczywistego: „Nu zijt wellekome Jesu lieve Heer” („Bądź nam pozdrowiony Jezu drogi Panie” – tytuł najstarszej znanej holenderskiej kolędy; możecie wysłuchać jej np. tutaj). A Maria? Maria może znów rozpłynąć się w tle po „dobrze wykonanym zadaniu”. Typowe? Tak, rzeczywiście typowe dla społeczeństwa patriarchalnego. Podobno jednak mamy je już za sobą…

W hymnie, który wznosi po odwiedzinach u przyszłej matki Jana Chrzciciela (Magnificat), Maria śpiewa, że odtąd „błogosławioną zwać ją będą wszystkie pokolenia”; właśnie ją, nieznaną dziewczynę z Nazaretu, tak nieważną, jak tylko taka dziewczyna mogła być. To miało być nasze zadanie, aby o niej pamiętać w proteście przeciwko światu, w którym takie dziewczyny się nie liczą; na znak naszej nadziei, że możliwy jest inny świat, na znak naszego skromnego udziału w spełnieniu marzenia, którym dzieli się z nami w tym hymnie, marzenia o wywyższeniu uniżonych i nasyceniu głodujących. Marzenia, w którym również ona, nastoletnia matka, ma swoje własne miejsce – i to nie pierwsze lepsze…

Przypomnieliśmy dzisiaj opowieść, w której Maria słyszy od anioła, że znalazła łaskę w oczach Pana. Jednak w tym miejscu chce od razu zaprotestować przeciw wszystkim tym przekładom, w których osłabia się znaczenie greckiego słowa KECHARITOMENE. Nie oznacza ono, że Maria znajduje łaskę u Boga. To słowo występuje w Biblii tylko jeden jedyny raz i właściwie nie da się go przetłumaczyć inaczej aniżeli ŁASKI PEŁNA, całkowicie przepełniona łaską. Oczywiście można próbować znaleźć inne tłumaczenie dla słowa „łaska”. Można powiedzieć „dar”, „miłość”, „oczekiwanie”, „nadzieja”, „przyszłość”. Osobiście lubię przypominać w tym kontekście, że to sam Bóg jest swoim własnym darem. Maria jest pełna obecności żywego Boga. Jest jej nosicielką – w większym stopniu aniżeli najsłynniejsi prorocy, bardziej niż ktokolwiek inny w całej opowieści o ludzie wybranym i jego Bogu.

W nieco inny sposób wyraża to opowieść zaczerpnięta z jednej z tych Ewangelii, które nie znalazły miejsca w kanonie Nowego Testamentu, tzw. Proto-ewangelii według Jakuba.  Jej autor pisze, że młodziutka Miriam z Nazaretu była jedną z tych dziewczynek, które oddawano do świątyni. Pozostawały one tam do osiągnięcia wieku dojrzewania, były kształcone przez kapłanów i wykonywały najróżniejsze zadania. Jednym z najważniejszych z nich było tkanie i ozdabianie zasłony, która miała zawisnąć przed najświętszym miejscem świątyni, miejscem, gdzie obecny był sam Bóg – jako Szechina, boska obecność wśród ludzi; jako Chochma, boska mądrość, która w myśl Starego Testamentu wybudowała sobie pałac na ziemi. To właśnie tam miało miejsce spotkanie pomiędzy Bogiem i człowiekiem raz do roku w Święto Pojednania – Jom Kippur. Nigdzie Bóg nie był tak bliski, jak właśnie tam…

Istnieje również tradycja, która mówi, iż Maria, kiedy musiała opuścić świątynię zabrała ze sobą tę boską obecność, której zresztą zawsze postrzegano jako kobiecą (zarówno Szechina, jak i Chochma są rzeczownikami rodzaju żeńskiego), i sama stała się świątynią. Zdaję sobie sprawę, że brzmi to dosyć abstrakcyjnie. Spróbujmy zatem wyrazić to innymi słowami. Gdy zdarza nam się mówić, że trudno nam już wierzyć w Boga, który zasiada gdzieś nad chmurami, gdy mówimy, że nie poszukujemy Go już tylko w tej jednej jedynej świątyni, jednej jedynej religii, ale że doświadczamy Jego/Jej obecności głęboko w nas samych, w naszej własnej istocie, wyrażamy coś, co zasadniczo jest już obecne w tej dawnej tradycji. Miejsce, w którym to, co boskie, spotyka to, co ludzkie, gdzie Bóg staje się dla nas prawdziwy i wiarygodny, znajduje się w człowieku i pośród ludzi. Jak wyraża to w jednej ze swoich starszych pieśni Huub Oosterhuis:

„Nie w grobowcu przeszłości,
nie w świątyni marzeń,
lecz pośród nas jest On,
tutaj w cieniu nadziei.
Tu w tym śmiertelnym istnieniu staje się wiarygodny,
stajemy się ludźmi Boga
– miłość na śmierć i życie”.

Stajemy się „ludźmi Boga”? Wydaje mi się, że właśnie o to pytanie chodzi w spotkaniu Marii z aniołem. To spotkanie odczytuję jako poetycki opis momentu, w którym zaczyna ona zdawać sobie sprawę z tego, że jest nosicielką „iskry Bożej”, żywego Słowa, pochodzącego ze źródła, którym jest sam Bóg żywy. Zostaje to ogłoszone w formie przekazu, który pochodzi z głębi jej własnej świadomości i z kolektywnej świadomości jej ludu, a być może również całej ludzkości. Ona jednak musi wypowiedzieć w tym momencie swoje TAK, musi potwierdzić ten przekaz. I potwierdza. Nie bez wątpliwości, nie bez dodatkowych pytań, nie jest bowiem uległą i posłuszną „panienką”. Prosi o wyjaśnienie, jak to możliwe. Jednak potem wypowiada swoje TAK i od tego „oto ja, służebnica Pańska” wszystko się zaczyna. Bóstwo spotyka człowieczeństwo. Słowo żywego Boga otrzymuje ludzkie ręce i nogi, a my stajemy się ludem Boga, który niczego bardziej nie pragnie aniżeli stać się człowiekiem, jak najbardziej ludzkim człowiekiem, kontynuując najlepszą tradycję wspaniałych opowieści Izraela o Bogu, który wyrusza w drogę ze swoim ludem, który opowiada się po stronie wdowy i sieroty, i czyni sprawiedliwość wobec tych, którzy pozbawieni są wszelkich praw. Dzieje się to tu w tym śmiertelnym istnieniu i wykracza poza nie ku przyszłości, której nikt z nas jeszcze nie widział, nikt z nas nie przypuszcza, która wykracza ponad wszelkie nasze oczekiwania, nasze sny i marzenia…

Zazwyczaj życzę wam w tym momencie błogosławionych Świąt Bożego Narodzenia. Dzisiaj chciałbym sformułować to życzenie w nieco inny sposób. Życzę błogosławionego spełnienia zwiastowania Marii Panny. Życzę nam wszystkim, abyśmy słowa tego zwiastowania odnieśli do siebie samych i do ludzi wokół nas: „A oto poczniesz w żywocie i porodzisz syna, i nazwiesz imię jego Jezus. Ten będzie wielki, a Synem Najwyższego będzie nazwany”. Świętujmy narodziny, narodziny Boga z nami, Boga w nas, spójrzmy na siebie samych i na ludzi wokół nas jako na najdroższych, najbardziej wartościowych nosicieli boskiej tajemnicy tu na ziemi. Nosicieli nadziei, nosicieli przyszłości, najpiękniejsze prezenty świąteczne, które można sobie wymarzyć. Za chwilę, jak umówiliśmy się przed nabożeństwem z naszą dzisiejsza liturg, zapadnie cisza. Chciałbym jednak wypełnić tę ciszę słowami, które widzę w tym tygodniu codziennie, gdy tylko włączam swój komputer. Są to słowa Rudolfa Steinera, twórcy antropozofii. Nie są one łatwe. Zapewne będziecie musieli je przez jakiś czas „przeżuwać”, weźcie je więc proszę ze sobą:

„Czuję jakby odczarowano
duchowe dziecię w mej duszy;
w jasności mego serca
skierowane do świata święte słowo
wzbudza niebiański owoc nadziei,
który z radością wzrasta ku kosmicznym przestrzeniom
na Bożym gruncie mej własnej istoty”…

As we confessed this inconsistence, let us ponder on the question if the two celebrations could be combined somehow. Two reflections came to our mind, both inspired, as is usually the case with us, by the liturgy. We began the last day of the old year by listening to the morning prayer on David Guthrie’s website. The New Zealand Prayer Book has the following collect for the first Sunday after Christmas:

Jesus, your ways are not our ways.
You are the Jewish boy,
you are the questioning child the parents lost.
Make us willing to listen
and humble in what we believe is right.
Hear this prayer for your love’s sake.
Amen.

The first thing that came to our mind after we heard the prayer was that it greatly suits the mood of the New Year – the time we wish each other that our wishes come true. In light of such a dangerous wish like that (let’s imagine all of them really did come true!) we can see how much we need a kind of humility and distance to what we believe is right, and how important it is to let this Jewish boy question not only the Scribes in the Jerusalem temple but in the first place us. Is this what you really want? Is this what your happiness really depends on? 

Regarding happiness. Following a traditionally sleepless New Year’s Eve, we began the day by watching the New Year service broadcast by the 2 Channel of the German TV from the Frauenkirche in Dresden. Like each year, its theme was the Biblical verse for the new year (Jahreslosung): “It is good for me to draw near to God” (Psalm 73,28; in the German translation literally “my happiness is to be near to God”). Hearing these words on the Day of the Holy Name, one can hardly not associate them with the name from the Book of Isaiah that Christians relate to Jesus of Nazareth: Emmanuel, God with Us. In him God fulfills his desire of intimacy with the human being in a way that changes all relations between the Creator and creation, eliminates all barriers and leads to the deepest, most intimate relationship we express as “God-Manhood.” And it is under the token of this intimacy that we should spend the year 2014. Not under the token of happiness which means fulfillment of all wishes but the one resulting of communion with Bog revealing himself in this Jewish boy who questions our visions and convictions. It seems like we’ll have a very interesting year indeed…

Skoro przyznaliśmy się już do tej niekonsekwencji, warto może poświęcić chwilę uwagi pytaniu, czy aby nie da się tych dwóch obchodów jakoś ze sobą połączyć. W tej kwestii przyszły nam do głowy dwie refleksje, obydwie zresztą zainspirowane, jak to zazwyczaj z nami bywa, liturgią. Ostatni dzień roku rozpoczęliśmy wysłuchaniem modlitwy porannej na stronie Davida Guthrie. Nowozelandzki Modlitewnik Powszechny przewiduje na pierwszą niedzielę po Bożym Narodzeniu następującą kolektę:

Jezu, Twoje drogi nie są naszymi drogami. Jesteś tym żydowskim chłopcem, tym stawiającym pytania dzieckiem, które rodzice stracili z oczu. Spraw, abyśmy byli gotowi słuchać i zachowali pokorę w stosunku do tego, co wierzymy, że jest właściwe. Usłysz tę modlitwę ze względu na swoją miłość. Amen.

Pierwsze, co przyszło nam do głowy po usłyszeniu tej modlitwy, to że świetnie pasuje ona do nastroju Nowego Roku – czasu, w którym życzymy sobie wszelkiej pomyślności, co oznacza ni mniej ni więcej, że spełnić ma się wszystko to, co pomyślimy. W świetle tak niebezpiecznego życzenia (wyobraźmy sobie, że rzeczywiście by się spełniło!) wychodzi na jaw, jak bardzo potrzebujemy właśnie pewnej pokory i dystansu wobec tego, co uważamy za słuszne, i jak ważne jest, byśmy nie tylko w tym tygodniu, ale na co dzień pozwalali temu żydowskiemu chłopcu zadawać swoje trudne i niewygodne pytania nie tylko uczonym w Piśmie z jerozolimskiej świątyni, lecz przede wszystkim nam samym. Czy to jest to, czego naprawdę chcesz? Czy właśnie od tego zależy Twoje szczęście? 

A propos szczęścia. Po tradycyjnie zarwanej sylwestrowej nocy rozpoczęliśmy dzień od obejrzenia nabożeństwa na Nowy Rok transmitowanego przez 2. program niemieckiej telewizji z Frauenkirche w Dreźnie. Jak zwykle jego osnowę stanowiło hasło biblijne na rozpoczęty właśnie rok (Jahreslosung): “Moim szczęściem jest być blisko Boga” (Ps 73, 28). Słysząc te słowa w dzień pamiątki Najświętszego Imienia Pańskiego, trudno nie skojarzyć ich z imieniem, które pojawia się w proroctwie Izajasza i które chrześcijanie odnoszą do Jezusa z Nazaretu: Emmanuel, Bóg z Nami. W Jego osobie Bóg realizuje swoją potrzebę bliskości z człowiekiem w sposób, który zmienia wszystkie odniesienia pomiędzy Stwórcą i stworzeniem, znosi wszelkie bariery i prowadzi do tego najgłębszego, najbardziej intymnego związku, który wyrażamy słowem Bogoczłowieczeństwo. I to właśnie pod hasłem tej bliskości Boga ma nam upływać rozpoczęty dziś rok 2014. Nie pod znakiem szczęścia, które wypływa ze spełnienia wszystkich pragnień, lecz tego, które wynika z obcowania z Bogiem, objawiającego się w osobie zadającego trudne pytania i poddającego pod wątpliwość nasze wizje i przekonania żydowskiego chłopca. Wygląda na to, że czeka nas naprawdę ciekawy rok…

O God, you make us glad by the yearly festival of the birth of your only Son Jesus Christ: Grant that we, who joyfully receive him as our Redeemer, may with sure confidence behold him when he comes to be our Judge; who lives and reigns with you and the Holy Spirit, one God, now and for ever. Amen.

From the 1979 BCP

We wish all our friends and everyone who will visit our website this Christmas a blessed commemoration of the Birth of the Divine Child! 

I asked myself what it actually means that in the Bible the birth of a child so often is an answer to human call for changes, a new beginning, redemption. And I suddenly realized that two things come together in birth. A child is a gift you receive, but – and both parents and grandparents know this very well – this gift is also a task. A child is a treasure that you have to cherish, a human being deserving attention, warmth and love. And all this even though you know that however your hands – your warm, caring hands – are constantly needed, you don’t have that child’s future in your hand. This future will surprise you, perhaps even astonish you, perhaps disappoint you or fill you with sorrow. In any case, however, it will be completely different than you think…

We talk a lot about the world. We argue whether we can really make it a better place. One mocks this, another says that we did manage to achieve one thing or another. And in the meantime children are born and every child says essentially the same thing: you cannot form me in the image of your dreams and desires, I’m a surprise, I carry the surprise in me – just as you do, by the way. But if you truly engage with me, if you welcome me, take care of me, then you really are building a future that will be just as surprising, astonishing as I am. Sometimes joyful, sometimes sorrowful, but it will be there: for you and for me – just as God from whom I come and whose breath I have in me.

From sermon preached in the KGIJ on December 24 2012 by Pradusz.

Using the opportunity, we we would like to address to all who visit this website an appeal which we think fits in perfectly with Christmas.

One of the participants of the Advent Retreat of the Polish Episcopal Network, a teacher in the School for Disabled Children and Youth in Lublin, told us about the action “Donate your old cellphone – help dreams of disabled children come true”.

The school collects old phones (all models, working and defunct, with and without chargers), then they are priced and paid for by firms which transfer the money to the School’s account. The money is used to organize trips for students – mainly with a sight deficiency or blind – for whom it is often the only possibility to travel somewhere.

Teachers and students will be grateful for every cellphone.  You can send them to:

Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci i Młodzieży Niepełnosprawnych
ul. Hirszfelda 6
20-092 Lublin
Poland

The Incarnation of the Word of God, which stands at the centre of the New Testament message, is one of the key themes of St Isaac of Nineveh, a Syrian mystical writer of the seventh century.

Isaac belonged to the Church of the East, commonly known as ‘Nestorian’, which, however, had little to do with Nestorius, a fifth-century heretical patriarch of Constantinople. The Church of the East used the Syriac language and considered Theodore of Mopsuestia (fourth century) as its main theological and spiritual authority. The translation of Theodore’s works into Syriac was made in the fifth century and was of crucial importance for Syriac Christianity (…) [His Christological opinions] became a subject of heated discussions in the Greek-speaking East after the third Ecumenical Council (431), which condemned Nestorius. The Christology of Theodore, who made a sharp distinction between Jesus the man and the Word of God, speaking of the ‘inhabitation’ of the Word of God in Jesus as in the ‘temple’, came more and more often to be labelled as ‘Nestorian’. Finally Theodore was posthumously condemned by the fifth Ecumenical Council (533). But for the Christians of the Church of the East he remained forever as an unquestioned authority in the field of theology. This explains the fact that the Church of the East came to be called ‘Nestorian’, the name which was never used by this Church itself as there was no historical link between it and Nestorius.

The Christology of St Isaac of Nineveh bears clear traces of Theodore’s influence. However, there is nothing heretical or unorthodox in it. Unlike many writers that belonged to the Alexandrian school of Christology and that laid emphasis on the unity of the two natures in Jesus Christ, Isaac was close to the Antiochene school, which stressed the distinction between the two natures. The most extreme exponents of the Antiochene dyophysitism (from the Greek dyo physeis, ‘two natures’) were Theodore of Mopsuestia and Nestorius, condemned as heretics in Byzantium. However, there were many moderate dyophysite writers in the fourth to seventh century, whose doctrine was considered purely orthodox. St Isaac belonged to this more moderate wing of Christological discourse (…)

In Part I of St Isaac’s writings we find the idea that the Incarnation is the moment when the love of God towards human beings reveals itself to the highest degree and when human beings, in turn, are called to answer the love of God with their own love for God:

“God the Lord surrendered His own Son to death on the Cross for the fervent love of creation… This was not, however, because He could not redeem us in another way, but so that His surpassing love, manifested hereby, might be a teacher unto us. And by the death of His Only-begotten Son He made us near to Himself. Yea, if He had had anything more precious, He would have given it to us, so that by it our race might be His own. Because of His great love for us it was not His pleasure to do violence to our freedom, although He is able to do so, but He chose that we should draw near to Him by the love of our understanding. For the sake of His love for us and obedience to His Father, Christ joyfully took upon Himself insult and sorrow… In like manner, when the saints become perfect, they all attain to this perfection, and by the superabundant outpouring of their love and compassion upon all men they resemble God.”

Therefore the Incarnation took place because of the love of both the Father and of the Son for human beings, and because of the Incarnation man is able to attain such a state of love when he becomes godlike.

The Incarnation of the Son of God is, according to Isaac, the new revelation about God. In the Old Testament times, before the Incarnation, people were unable to contemplate God and to hear His voice, but after the Incarnation this became possible:

“Creation could not look upon Him unless He took part of it to Himself and thus conversed with it, and neither could it hear the words of His mouth face to face. The sons of Israel were not even able to hear His voice when He spoke with them from the cloud… The sons of Israel made ready and prepared themselves, keeping themselves chaste for three days according to the command of Moses, that they might be made worthy of hearing the voice of God, and of the vision of His revelation. And when the time was come, they could not receive the vision of His light and the fierceness of the voice of His thunder. But now, when He poured out His grace upon the world through His own coming, He has descended not in an earthquake, not in a fire, not in a terrible and mighty sound, but “as the rain upon a fleece, and rain-drops that fall upon the earth” softly, and He was seen conversing with us after another fashion. This came to pass when, as though in a treasury, He concealed His majesty with the veil of His flesh, and among us spoke with us in that body which His own bidding wrought for Him out of the womb of the Virgin.”

Not only for human beings, but also for angels the door of contemplation and vision was opened in Jesus, when the Word became flesh, as before the Incarnation they could not penetrate into these mysteries, Isaac claims.

In Part I we also find a passage in which Isaac discusses how the two natures of Christ are shown in Holy Scripture. According to him, Scripture often uses words figuratively: for example, ‘things that pertain to the body are said of the soul’, and vice versa. ‘Likewise things pertaining to the Lord’s Divinity, which are not compatible with human nature, are said with respect to His all-holy body; and again, lowly things are said concerning His Divinity which pertain to His humanity. Many, not understanding the intent of the divine words, have stumbled here with a stumbling from which there is no recovery’. Under the ‘many’ Isaac most probably means the monophysites: as a true dyophysite, he insists upon the necessity to distinguish between the divine and human natures of Christ (…)

(…) Let us now turn to Part II. We should first direct our attention to one of the ‘Chapters on Konwledge’, where Isaac speaks of the Incarnation. He emphasizes that God’s love for creation was the main and only reason of the coming on earth of the Son of God and His death on the Cross:

“If zeal had been appropriate for putting humanity right, why did God the Word clothe Himself in the body in order to bring the world back to His Father using gentleness and humility? And why was He stretched out on the Cross for the sake of sinners, handing over His sacred body to suffering on behalf of the world? I myself say that God did all this for no other reason, except to make known to the world the love that He has, His aim being that we, as a result of our greater love arising from an awareness of this, might be captivated by His love when He provided the occasion of this manifestation of the kingdom of heaven’s mighty power – which consists in love – by means of the death of His Son.”

The Incarnation and the death on the Cross of the Savior, Isaac claims, happened

“not to redeem us from sins, or for any other reason, but solely in order that the world might become aware of the love which God has for His creation. Had all this astounding affair taken place solely for the purpose of forgiveness of sin, it would have been sufficient to redeem us by some other means. What objection would there have been if He had done what He did by means of an ordinary death? But He did not make His death at all an ordinary one – in order that you might realize the nature of this mystery. Rather, He tasted death in the cruel suffering of the Cross. What need was there for the outrage done to Him and the spitting? Just death would have been sufficient for our redemption – and in particular His death, without any of these other things which took place. What wisdom is God’s! And how filled with life! Now you can understand and realize why the coming of our Lord took place with all the events that followed it, even to the extent of His telling the purpose quite clearly out of His own holy mouth: “To such an extent did God love the world that He gave His only-begotten Son” – referring to the Incarnation and the renewal He brought about.”

Therefore, it was the love of God, and not the necessity to redeem the humanity from sin, which was the sole reason of the Incarnation of the Word. God became man because He wanted that men turn to Him as their father. Isaac speaks of this in Chapter XL:

“…When the entire extent of creation had abandoned and forgotten God and had perfected themselves in every kind of wickedness, of His own will and without any supplication or request from elsewhere He came down to their abode and lived among them in their body just as one of them, and with a love exalted beyond knowledge or description by any created being, He begged them to turn back to Himself, showing them concerning the glorious establishment of the world to come, having intended before all worlds to introduce felicity such as this for creation: He informed them of its existence and forgave them all the sins which they had previously committed, and confirmed this goodwill by means of authoritative signs and wonders, and the revelation to them of His Mysteries; and finally He has stopped down to such an extent that He is willing to be called “Father” of sinful human nature, dust from the earth, despicable human beings, flesh and blood: can these things be performed without great love?”

Let us now look at Chapter XI, in which the Christology of Isaac is expounded with much precision. In this chapter, which is largely dedicated to the Cross, our attention is drawn by the abundance of typically East Syrian terms (…) The Cross, he says, is a symbol of ‘the Man who completely became a temple’ of God; the Cross is made in the name of ‘that Man in whom the Divinity dwells’; the humanity of Christ is the ‘garment of His Divinity’. (…) The humanity of Christ has already been described as a ‘garment’ by Ephrem the Syrian (fourth century), a kind of phraseology preserved by later East Syrian writers, whereas in the West Syrian tradition such terminology was subsequently expunged.

Following a tradition derived from Theodore of Mopsuestia, Isaac emphasizes that, though Christ has two natures, we venerate them together, that is, we worship one Christ in two natures. (…):

“…We do not hesitate to call the humanity of our Lord – He being truly Man – “God” and “Creator” and “Lord”; or to apply to Him in divine fashion the statement that “by His hand the worlds were established and everything was created”. For He to whom all these things apply willingly dwelt in Him, giving Him the honour of His divinity and authority over all, because of the benefits which creation was about to receive through Him, whose beginning occurred on the Cross for it. He even bade the angels worship Him, according to the words of the blessed Paul: “introducing the Firstborn into the world, He said: Him shall all the angels of God worship”. He granted to Him that He should be worshipped with Him indistinguishably, with a single act of worship for the Man who became Lord and for the Divinity equally, while the two natures are preserved with their properties, without there being any difference of honour.”

Therefore God ‘willingly dwelt’ in the man Jesus, whereas the man Jesus ‘became’ God and received the power over the whole of creation due to His death on the Cross. Because of the Cross, the man Jesus was lifted up to God the Word:

“For we believe that all that applies to the Man is raised up to the Word who accepts it for Himself, having willed to make Him share in this honour. All this is made known to us in the Cross, and through this affair which unbelievers consider so contemptible, we have acquired an accurate knowledge of the Creator.”

This strongly dyophysite understanding of the person of Jesus Christ may seem to lead to a division of the image of the historical Jesus into two in the theological thought of Isaac. However, this is not the case. Isaac understands Christ as one person – God who came in human flesh. The humanity of Christ is as real as the humanity of each of us. At the same time the man Jesus is simultaneously God the Word and the Creator of the universe:

“O wonder! The Creator clothed in a human being enters the house of tax collectors and prostitutes, and when they turn towards Him – through His own action – He was urging them, providing them, by means of His teaching, with assurance and reconciliation with Him. And He sealed the word of truth with true testimonies, consisting in miracles and signs. Thus the entire universe, through the beauty of the sight of Him, was drawn by His love to the single confession of God, the Lord of all, and so the knowledge of the one Creator was sown everywhere.”

The universal significance of the coming of God on earth and dwelling in human flesh is thus clearly emphasized.

What are the soteriological consequences of Isaac’s Christology with its accent on the distinction between the two natures of Christ? Is there not a rejection of the idea, which is traditional in Eastern Christian theological thought, of the salvation of the humanity through deification of the human nature which takes place due to the union of this nature with the Divinity in the person of Christ? (…) If there is no essential unity and there is only a conditional unity ‘in veneration’, how can there be any question of the deification of the human nature?

However, it appears that Isaac, who did not use the Alexandrian terminology of deification (the Greek term theosis, ‘deification’, was never rendered into Syriac), did not reject the very idea of deification, but he expressed it in a different way. According to him, the man Jesus, upon ascending to God after His resurrection, raised human nature up to the level of the Divinity. Furthermore, the suffering, the death, the Resurrection and the Ascension of Christ opened up for human nature the possibility of ascending to God:

“…Amid ineffable splendour the Father raised Him to Himself to heaven, to that place which no created being had trod, but whither He had, through His own action, invited all rational beings, angels and human beings, to that blessed Entry, in order to delight in the divine light in which was clothed that Man who is filled with all that is holy, who is now with God in ineffable honour and splendour.”

The question is, therefore, about an approach to soteriology that differs from the Alexandrian; but the essence of the Christian message is not lost, which is the salvation of the human being by Christ through the unity of human nature with the Divinity. (…) Deification is here perceived dynamically: as an ascent of the human being, together with the whole created world, to divine glory, holiness and light.

*The Icon of Christmas Novena

Apart from Chapter XI, there is another chapter that is very important in connection with Christology, namely Chapter V from Part II, which also contains several characteristic passages. In particular, we find there a prayer in which the terminology of a ‘temple’ and ‘the one who dwells in it’ is employed:

“I give praise to Your holy Nature, Lord, for You have made my nature a sanctuary for Your hiddenness and a tabernacle for Your mysteries, a place where You can dwell, and a holy temple for Your divinity, namely for Him who holds the sceptre of Your Kingdom, who governs all You have brought into being, the glorious Tabernacle of Your eternal Being, the source of renewal for the ranks of fire which minister to You, the Way to knowledge of You, the Door to vision of You, the summation of Your power and great wisdom – Jesus Christ, the only-begotten from Your bosom, and remnant gathered in from Your creation, both visible and spiritual.”

The idea of the ascent of the human being to God through the Incarnation of the Word is also present in this prayer: ‘O Mystery exalted beyond every word and beyond silence, who became human in order to renew us by means of voluntary union with the flesh, reveal to me the path by which I may be raised up to Your mysteries…’ The terminology of the ‘voluntary union’ is characteristic of the East Syrian tradition.

The Incarnation is understood as the sacrifice of God the Son, which was offered because of the love of God the Father for the world and which united the created world with God. It is interesting that Isaac speaks of the union of God with the world as ‘mingling’, an expression which would never be allowed by the East-Syrian tradition if the question were about the natures of Christ:

“You have given Your entire treasure to the world: if You gave the only-begotten from Your bosom and from the throne of Your Being for the benefit of all, what further do You have which You have not given to Your creation? The world has become mingled with God, and creation and Creator have become one!”

Is not this statement about the ‘mingling’ between the world and God a sort of overcoming, though unconscious, of the extremes of the dyophysitism? In other words, this statement breaks down the sharp boundaries between God and creation which are a characteristic of the strong dyophysite position of the Church of the East. If Theodore of Mopsuestia and his disciples could be accused of such a distinction between the divine and human nature which led to a division of the image of Christ into two, can we maintain that in Isaac the Syrian, who represented the same stream of theological thought, we find a certain break with the extremes of dyophysitism? Isaac does not speak of the essential unity, let alone a ‘confusion’ of the two natures of Christ, but he does speak of the ‘mingling’ of God with creation. (…)

Isaac finds it possible to speak of the ‘mingling’ (hultana) of God with the creation through the Incarnation of God the Word precisely because the uncreated Word of God and the created man Jesus are one and the same person. Thus in his prayer Isaac appeals to Christ as to one person, who is simultaneously God and man:

“O Christ who are covered with light as though with garment, who for my sake stood naked in front of Pilate, clothe me with that might which You caused to overshadow the saints, whereby they conquered this world of struggle. May Your divinity, Lord, take pleasure in me, and lead me above the world to be with You. O Christ, upon whom the many-eyed cherubim are unable to look because of the glory of Your countenance, yet out of Your love You received spit upon Your face: remove the shame from my face and grant an open face before You at the time of prayer.”

Source

*The Icon of the Christmas Novena: “The people who walked in darkness have seen a great light; upon those who dwelt in the land of gloom, a light has shone.” ( Is 9:2)

The icon of Christmas Novena is the icon of the mystery of Incarnation, with our Lady and the infant Jesus at the center, enfolded in an eternal embrace and encased in the star of the Father’s love and divinity. From this star emanate rays of eternal light, symbolically represented by a gradual movement of the refracted colors of the rainbow- the sign of God’s covenant with man. (cf Ge 9:16-17)

Between the rays of starlight are depicted the events preceding and heralding the coming of Our Lord. We also read in the Syriac inscription all the names of Christ, from the prophecy of Isaiah: “For unto us a child is born, unto us a Son is given…and His name will be called Wonderful, Counselor, Mighty God, Everlasting Father, Prince of Peace…” ( Is 9:6) (Source)

Nothing depends on me. Almost all decisions are taken for me, I have hardly anything to say or to add.

Do you know that feeling? Do you think like that sometimes too? I do. And if I have this feeling from time to time, how about you: here, in prison. Here decisions are taken all the time that you have no impact on, but they do have on you – as orders you have to obey. It is so, isn’t it?

You do hear, I suppose, that you should take your life into your own hands, get your life in order, that already now you should be thinking about how it will be when you are free again. Of course, you should! But how do you go about it when you aren’t free!

In the story we just heard an angel from God comes to a girl. An angel, it’s already strange enough. Have you ever seen an angel? What is actually even more strange, however, is that he comes to her, and not for example to her father or future husband. For in that time girls didn’t have a say about anything. They were actually a kind of “prisoners” of their fathers. They had to do everything their father or brother told them to do… What does this angel want then? He says something like this: “Mary! God needs you, in order to realize his plan for the world. Not your father, not your brother. Not all those mighty, clever, rich and influential people, but only you… Do you want to take part in this?”.

Last week I already preached on that story: in a church. After the service a boy approached me and asked: “What do you think, could Mary say ‘No’ to the angel?”. Yes, I answered, I think she could say ‘No’. And then nothing would happen. There would be no Christmas! Jesus wouldn’t be born! So everything depended on that one word. On the answer of a young girl.

I think this is what God wants to tell us this morning: “Perhaps you think that your opinion doesn’t count, but I think otherwise. I’m sending an angel to you”. That angel doesn’t have to have a pair of wings. It can be also an ordinary man: someone who will take you seriously, who wants to talk with you, listen to you. Someone who wants to help you. Do you know someone like that? Have you ever met someone like that? Everything depends then on your reaction. You can say ‘Yes’, like Mary, but also ‘No’. For in the end it’s about your life and the life of the people you love: for example your family, perhaps your mother and father, who are waiting for your return, your girlfriend, your child. Your future together. And even if you don’t have anyone who is waiting for you, in any case it’s about yourself, your life, which is precious and important in God’s eyes…

Perhaps the last days before Christmas and Christmas itself will be a good time to think about it…