“If Christ were born in Bethlehem a thousand times and not in thee thyself; then art thou lost eternally.”

I like reading women’s magazines. I believe they broaden one’s horizons; in any case if one is a guy. And they are usually an enjoyable reading. But sometimes I’m deeply ashamed when I read confessions such as this one written by a young mother: “As long as I was pregnant I felt acknowledged and loved. Now when my child was born I realized that it wasn’t about me. I was only a wrapping for the gift everyone awaited. And what do you do with such a thing? At best you put it away until next time.” It’s sad that there are still women who experience something like this, also in our country – so proud of its progress with regard to emancipation. Yet I wouldn’t be a theologian and preacher if another reflection didn’t come to my mind apart from this hardly original one. Don’t we all do something like this at Christmas? Among Catholics and the Orthodox it certainly happens less often, but among Protestants it seems obvious: “Nu zijt wellekome Jesu lieve Heer” (Be Welcome Dear Lord Jesus – the title of the oldest Dutch Christmas carol; you can listen to it for example here). And what about Mary? She can again dissolve into the background after a “well-done job.” Typical? Yes, typical indeed for a patriarchal society. But we’re supposed to have left it behind…

The hymn sung by her after she visited the future mother of John the Baptism (Magnificat) says: “all generations shall call her blessed,” her, an unknown girl from Nazareth, as unimportant as only such a girl could be. It was supposed to be our task to commemorate her in protest against the world where such girls don’t matter; to signify our hope that a different world is possible, to signify our modest contribution in fulfilling the dream she shares with us in this hymn, the dream about exalting the humble and feeding the hungry. The dream where she has a place as well – and not an insignificant one…

We reminded today the story where Mary hears from the angel that she found grace in the eyes of the Lord. But I would like to protest against all those translations which weaken the meaning of the Greek word KECHARITOMENE. It doesn’t only mean that Mary found grace with God. This word is used only once in the whole Bible and actually cannot be translated otherwise than as FULL OF GRACE, completely filled with grace. You can of course try and find other translations for the word “grace.” You can say “gift,” love,” “expectation,” “hope,” future.” Personally I like reminding in this context that God’s gift is God himself. Mary is full of the presence of the Living One. She is its bearer – greater than the most famous prophets, than everyone else in the whole story of her people and their God.

In a somehow different way it is expressed by a story taken from one of those gospels which didn’t find their way into the canon of the New Testament, the Gospel of James. Its author writes that the young Miriam of Nazareth was one of the girls given to the temple. They stayed there until puberty, were schooled by priests and did various chores. One one the most important ones was weaving and decorating the curtain which was to hang before the most holy place in the temple, the place where the Living One himself was present – as Shekhinah, the divine presence among people; as Chokmah, the divine wisdom, which built itself a palace on earth according to the Old Testament. It is there that the encounter of God and the human being took place once a year on the Day of Atonement – Yom Kippur. Nowhere was God as near as there…

There is also a tradition which says that Mary, when she had to leave the temple, as it were took with herself or upon herself this divine presence, which was by the way always seen as feminine (both Shekhinah and Chokmah are feminine nouns), and became the temple herself. I realize that this sound quite abstract. So let’s try to express it otherwise. When we say that it’s difficult for us to believe in God that resides somewhere above the clouds, when we say that we don’t look for him in the one and only temple, one and only religion, but experience his/her presence deep within ourselves, in our own existence, we express something essentially present already in this old tradition. The place where the divine meets the human, where God becomes for us true and trustworthy, is in the human being and among people. As expressed by one of Huub Oosterhuis’ older hymns:

“Not in the tomb of the past,
not in the temple of dreams,
but here among us is he,
here in the shadow of hope.
Here in this dying existence he becomes trustworthy for us
we become God’s people
– love to death and life.”

Do we become “God’s people?” I think Mary’s encounter with the angel is about this very question. I interpret this story as a poetical description of the moment when she realized that she is the bearer of “the divine spark,” the living Word coming from the source which is the Living One himself. It is proclaimed to her in the form of a message from the depths of her own consciousness and from the collective consciousness of her people, and perhaps the whole humanity. Yet she has to say YES to it, has to confirm this message. And she does. Not without doubts, not without additional questions, for she’s no submissive and obedient maid. She asks for explanation how it’s possible. But then she says her YES and from that yes, from that “Here am I, the servant of the Lord” everything begins. The divine meets the human. The Word of the Living One receives human hands and feet, and we become the people of God who wills nothing more than to become a human being, as human as possible, continuing the best tradition of Israel’s glorious stories about God who sets out on a journey with his people, who takes the side of the widow and the orphan, and brings justice to those who are deprived of all rights. It happens here in this dying existence and it goes beyond it towards the future which no one has seen, no one has suspected, which exceeds all our expectations and dreams…

Usually I wish you a blessed Christmas at this point. Today however I would like to put these wishes otherwise. I wish you a blessed fulfillment of the Annunciation. I wish us all that we refer the words of this annunciation to ourselves and others around us: “And behold, thou shalt conceive in thy womb and bring forth a Son, and shalt call His name Jesus. He shall be great and shall be called the Son of the Highest.” Let us celebrate the birth, the birth of God with us, God in us, let us look on ourselves and people around us as the most precious, dearest bearers of the divine mystery here on earth. Bearers of hope, bearers of the future, the most beautiful Christmas gifts we can dream of. In a while, as we agreed with today’s celebrant, there will be silence. But I would like to fill this silence with words I see everyday this week whenever I turn on my computer. They come from Rudolf Steiner, the founder of Anthroposophy. They are not easy. You will most likely have to “chew on them” for some time, so please take them with you:

“I feel as though a spell were lifted
from the spirit-child in the womb of my soul;
in the brightness of my heart
the holy word directed to the world
brings to life the heavenly fruit of hope,
which joyfully grows towards the far places of the world
upon the divine ground of my own being”…

“Wierzysz, że się Bóg zrodził w betlejemskim żłobie,
Lecz biada ci, jeżeli nie zrodził się w tobie.”

Chętnie czytam pisma kobiece. Uważam, że poszerzają horyzonty. W każdym razie horyzonty faceta. Poza tym zazwyczaj po prostu miło się je czyta. Niekiedy jednak ogarnia mnie głęboki wstyd, gdy znajduje w nich np. takie zwierzenia młodej matki: „Dopóki byłam w ciąży, czułam się dostrzegana i kochana. Teraz, gdy moje dziecko przyszło już na świat, uświadomiłam sobie, że bynajmniej nie chodziło o mnie. Byłam jedynie opakowaniem prezentu, na który wszyscy czekali. A co robi się z takim opakowaniem? W najlepszym wypadku odkłada do najgłębszej szuflady, bo może przydać się na następny raz”. To smutne, że wciąż jeszcze są kobiety, które spotyka coś takiego, również w naszym kraju – tak dumnym z postępów emancypacji. Jednak nie byłbym teologiem i kaznodzieją, gdyby obok tej niezbyt odkrywczej refleksji nie pojawiła się we mnie jeszcze inna. Czy właściwie nie robimy czegoś takiego wszyscy w okresie Bożego Narodzenia? W środowiskach katolickich i prawosławnych ma to na pewno miejsce na pewno w mniejszym stopniu, ale wśród protestantów jawi się jako coś oczywistego: „Nu zijt wellekome Jesu lieve Heer” („Bądź nam pozdrowiony Jezu drogi Panie” – tytuł najstarszej znanej holenderskiej kolędy; możecie wysłuchać jej np. tutaj). A Maria? Maria może znów rozpłynąć się w tle po „dobrze wykonanym zadaniu”. Typowe? Tak, rzeczywiście typowe dla społeczeństwa patriarchalnego. Podobno jednak mamy je już za sobą…

W hymnie, który wznosi po odwiedzinach u przyszłej matki Jana Chrzciciela (Magnificat), Maria śpiewa, że odtąd „błogosławioną zwać ją będą wszystkie pokolenia”; właśnie ją, nieznaną dziewczynę z Nazaretu, tak nieważną, jak tylko taka dziewczyna mogła być. To miało być nasze zadanie, aby o niej pamiętać w proteście przeciwko światu, w którym takie dziewczyny się nie liczą; na znak naszej nadziei, że możliwy jest inny świat, na znak naszego skromnego udziału w spełnieniu marzenia, którym dzieli się z nami w tym hymnie, marzenia o wywyższeniu uniżonych i nasyceniu głodujących. Marzenia, w którym również ona, nastoletnia matka, ma swoje własne miejsce – i to nie pierwsze lepsze…

Przypomnieliśmy dzisiaj opowieść, w której Maria słyszy od anioła, że znalazła łaskę w oczach Pana. Jednak w tym miejscu chce od razu zaprotestować przeciw wszystkim tym przekładom, w których osłabia się znaczenie greckiego słowa KECHARITOMENE. Nie oznacza ono, że Maria znajduje łaskę u Boga. To słowo występuje w Biblii tylko jeden jedyny raz i właściwie nie da się go przetłumaczyć inaczej aniżeli ŁASKI PEŁNA, całkowicie przepełniona łaską. Oczywiście można próbować znaleźć inne tłumaczenie dla słowa „łaska”. Można powiedzieć „dar”, „miłość”, „oczekiwanie”, „nadzieja”, „przyszłość”. Osobiście lubię przypominać w tym kontekście, że to sam Bóg jest swoim własnym darem. Maria jest pełna obecności żywego Boga. Jest jej nosicielką – w większym stopniu aniżeli najsłynniejsi prorocy, bardziej niż ktokolwiek inny w całej opowieści o ludzie wybranym i jego Bogu.

W nieco inny sposób wyraża to opowieść zaczerpnięta z jednej z tych Ewangelii, które nie znalazły miejsca w kanonie Nowego Testamentu, tzw. Proto-ewangelii według Jakuba.  Jej autor pisze, że młodziutka Miriam z Nazaretu była jedną z tych dziewczynek, które oddawano do świątyni. Pozostawały one tam do osiągnięcia wieku dojrzewania, były kształcone przez kapłanów i wykonywały najróżniejsze zadania. Jednym z najważniejszych z nich było tkanie i ozdabianie zasłony, która miała zawisnąć przed najświętszym miejscem świątyni, miejscem, gdzie obecny był sam Bóg – jako Szechina, boska obecność wśród ludzi; jako Chochma, boska mądrość, która w myśl Starego Testamentu wybudowała sobie pałac na ziemi. To właśnie tam miało miejsce spotkanie pomiędzy Bogiem i człowiekiem raz do roku w Święto Pojednania – Jom Kippur. Nigdzie Bóg nie był tak bliski, jak właśnie tam…

Istnieje również tradycja, która mówi, iż Maria, kiedy musiała opuścić świątynię zabrała ze sobą tę boską obecność, której zresztą zawsze postrzegano jako kobiecą (zarówno Szechina, jak i Chochma są rzeczownikami rodzaju żeńskiego), i sama stała się świątynią. Zdaję sobie sprawę, że brzmi to dosyć abstrakcyjnie. Spróbujmy zatem wyrazić to innymi słowami. Gdy zdarza nam się mówić, że trudno nam już wierzyć w Boga, który zasiada gdzieś nad chmurami, gdy mówimy, że nie poszukujemy Go już tylko w tej jednej jedynej świątyni, jednej jedynej religii, ale że doświadczamy Jego/Jej obecności głęboko w nas samych, w naszej własnej istocie, wyrażamy coś, co zasadniczo jest już obecne w tej dawnej tradycji. Miejsce, w którym to, co boskie, spotyka to, co ludzkie, gdzie Bóg staje się dla nas prawdziwy i wiarygodny, znajduje się w człowieku i pośród ludzi. Jak wyraża to w jednej ze swoich starszych pieśni Huub Oosterhuis:

„Nie w grobowcu przeszłości,
nie w świątyni marzeń,
lecz pośród nas jest On,
tutaj w cieniu nadziei.
Tu w tym śmiertelnym istnieniu staje się wiarygodny,
stajemy się ludźmi Boga
– miłość na śmierć i życie”.

Stajemy się „ludźmi Boga”? Wydaje mi się, że właśnie o to pytanie chodzi w spotkaniu Marii z aniołem. To spotkanie odczytuję jako poetycki opis momentu, w którym zaczyna ona zdawać sobie sprawę z tego, że jest nosicielką „iskry Bożej”, żywego Słowa, pochodzącego ze źródła, którym jest sam Bóg żywy. Zostaje to ogłoszone w formie przekazu, który pochodzi z głębi jej własnej świadomości i z kolektywnej świadomości jej ludu, a być może również całej ludzkości. Ona jednak musi wypowiedzieć w tym momencie swoje TAK, musi potwierdzić ten przekaz. I potwierdza. Nie bez wątpliwości, nie bez dodatkowych pytań, nie jest bowiem uległą i posłuszną „panienką”. Prosi o wyjaśnienie, jak to możliwe. Jednak potem wypowiada swoje TAK i od tego „oto ja, służebnica Pańska” wszystko się zaczyna. Bóstwo spotyka człowieczeństwo. Słowo żywego Boga otrzymuje ludzkie ręce i nogi, a my stajemy się ludem Boga, który niczego bardziej nie pragnie aniżeli stać się człowiekiem, jak najbardziej ludzkim człowiekiem, kontynuując najlepszą tradycję wspaniałych opowieści Izraela o Bogu, który wyrusza w drogę ze swoim ludem, który opowiada się po stronie wdowy i sieroty, i czyni sprawiedliwość wobec tych, którzy pozbawieni są wszelkich praw. Dzieje się to tu w tym śmiertelnym istnieniu i wykracza poza nie ku przyszłości, której nikt z nas jeszcze nie widział, nikt z nas nie przypuszcza, która wykracza ponad wszelkie nasze oczekiwania, nasze sny i marzenia…

Zazwyczaj życzę wam w tym momencie błogosławionych Świąt Bożego Narodzenia. Dzisiaj chciałbym sformułować to życzenie w nieco inny sposób. Życzę błogosławionego spełnienia zwiastowania Marii Panny. Życzę nam wszystkim, abyśmy słowa tego zwiastowania odnieśli do siebie samych i do ludzi wokół nas: „A oto poczniesz w żywocie i porodzisz syna, i nazwiesz imię jego Jezus. Ten będzie wielki, a Synem Najwyższego będzie nazwany”. Świętujmy narodziny, narodziny Boga z nami, Boga w nas, spójrzmy na siebie samych i na ludzi wokół nas jako na najdroższych, najbardziej wartościowych nosicieli boskiej tajemnicy tu na ziemi. Nosicieli nadziei, nosicieli przyszłości, najpiękniejsze prezenty świąteczne, które można sobie wymarzyć. Za chwilę, jak umówiliśmy się przed nabożeństwem z naszą dzisiejsza liturg, zapadnie cisza. Chciałbym jednak wypełnić tę ciszę słowami, które widzę w tym tygodniu codziennie, gdy tylko włączam swój komputer. Są to słowa Rudolfa Steinera, twórcy antropozofii. Nie są one łatwe. Zapewne będziecie musieli je przez jakiś czas „przeżuwać”, weźcie je więc proszę ze sobą:

„Czuję jakby odczarowano
duchowe dziecię w mej duszy;
w jasności mego serca
skierowane do świata święte słowo
wzbudza niebiański owoc nadziei,
który z radością wzrasta ku kosmicznym przestrzeniom
na Bożym gruncie mej własnej istoty”…

W minionych latach zamieszczaliśmy na naszym blogu różne teksty poświęcone tematyce dzisiejszego święta (można je znaleźć tutaj, tutaj i tutaj). W tym roku zdecydowaliśmy się na przetłumaczenie i zamieszczenie tekstu, którego wersja oryginalna ukazała się na blogu Jesus in Love ks. Kittredge Cherry (więcej na temat bloga i autorki znajdziecie we wstępie do innego tekstu, który udostępniła nam ks. Kittredge) i który jest tyleż interesujący, co bez wątpienia kontrowersyjny. Zdajemy sobie sprawę, że wielu będzie trudno odczytać go jako pozytywne świadectwo popularności częstochowskiej ikony. Być może znajdą się tacy, którzy uznają nawet, że urażamy ich uczucia religijne. Mamy jednak nadzieję, że znajdzie się i choć kilka osób, które dzięki niemu spojrzą innym okiem na Jasnogórską Panią i dostrzegą również ten niepokorny, buntowniczy, wyzwalający wymiar pobożności maryjnej, który od dziesiątków lat towarzyszy chrześcijanom Ameryki Południowej. Przy okazji warto też dodać, że na Haiti znajduje się największa diecezja Kościoła episkopalnego.

Czarna Madonna z Częstochowy, jedna z najsłynniejszych katolickich ikon, stanowi wzór dla haitańskiej bogini voodoo, która opiekuje się lesbijkami.

Obraz Matki Bożej Częstochowskiej w episkopalnej katedrze w Paryżu

Tradycyjne wyobrażenia Erzuli Dantor, obrończyni lesbijek w voodoo, są oparte na wizerunku Czarnej Madonny z Częstochowy. Łączą je nawet te same szramy na ciemnej skórze prawego policzka.

Każdego roku ponad 100 000 ludzi ogląda w Polsce oryginalną ikonę Czarnej Madonny z Częstochowy w jednym z najbardziej popularnych sanktuariów katolickich na świecie. Jan Paweł II, polski papież, był jej szczególnie oddany. Niewielu podejrzewa, że otoczona czcią ikona ma coś wspólnego z lesbijkami.

Matka Boża Częstochowska jest jedną z dziesiątek Czarnych Madonn obecnych w Europie od czasów średniowiecza. Nie wiadomo z jakiego powodu mają one ciemną karnację, ale istnieją spekulacje, w myśl których miało to pasować do koloru skóry tubylców, albo że poczerniały od dymu i ze starości. Niektórzy widzą ciemną skórę  jako metaforę ziemi albo nawiązanie do oblubienicy z Pieśni nad Pieśniami, która ogłasza: „Śniada jestem, lecz piękna”.

O Czarnych Madonnach mówi się, że uosabiają cień boskiej kobiecości, podświadome i nieprzewidywalne jej  aspekty, zwykle pogrzebane lub pogrążone w ciemności. Erzulie Dantor objawia ukryte więzi Marii z lesbijkami.

Legenda głosi, że częstochowski wizerunek Marii namalował św. Łukasz Ewangelista, gdy dzieliła z nim opowieści o Jezusie, które następnie zapisał w swojej Ewangelii. Ikona podróżowała z Jeruzalem, przez Turcję i Ukrainę, do Polski, gdzie dotarła w 1382 r. Jej znaczenie jest tak duże, że ma ona nawet swoje własne święto, 26 sierpnia, na pamiątkę dnia, w którym zawitała do swojego obecnego domu. W XV w. rabusie wyrwali dwa klejnoty z jej policzka, pozostawiając charakterystyczną podwójną bliznę.

Wydarzenia na Haiti pchnęły Matkę Bożą Częstochowską w nową stronę. W XVIII w. przywieziono tam z Afryki setki tysięcy niewolników, których zmuszono do ciężkiej pracy i konwersji na chrześcijaństwo. Rozwinęli oni synkretyczną, hybrydową formę chrześcijaństwa mieszanego z voodoo, religią, która odziedziczyli po przodkach z Afryki Zachodniej.

Obrazy Czarnej Madonny przywiozło ze sobą na Haiti 5000 polskich żołnierzy, walczących „po obu stronach barykady” w haitańskiej rewolucji, która rozpoczęła się w 1802 r. Madonna doznała przemiany w Erzulię Dantor, gdy Haitańczycy włączyli ją do voodoo.

Erzuli Dantor jest loa albo lwa (duchem voodoo), uznawanym za patronkę lesbijek. Jej imię pisze się na wiele sposobów, jak np. Ezili Danto. Gorącą miłością darzy ona i broni kobiety, dzieci, szczególnie lesbijki, niezależne businesswomen, niezamężne maki i tych, którzy doświadczyli przemocy domowej. Podobno mści się na agresywnych mężach i niewiernych kochankach. Wojowniczka z blizną na twarzy Erzulie Dantor wyzwoliła niewolników, dopomagając w rozpoczęciu i zwycięstwie rewolucji haitańskie. Uwielbia noże, rum i papierosy bez filtra.

Jak Matka Boża z Częstochowy, trzyma na rękach dziecko z księgą. Jednak nie jest to Jezus trzymający Ewangelie, lecz jej córka Anais. Kościół katolicki na Haiti nie utożsamia tych obrazów ani z Erzulie Dantor ani z Marią, lecz ze św. Barbarą Afrykańską. Erzulie Dantor jest samotną matką, ale niektórzy uważają, że sama jest osobą biseksualną albo lesbijką.

Dwie szramy na jej policzku wyjaśnia się jako blizny po plemiennym rytuale albo walce z Erzulie Freda, jej obdarzoną jasną karnacją i kokieteryjnie kobiecą siostrą. Erzulie Freda, bogini miłości i seksualności, jest patronką gejów, a szczególnie drag queen, i kobiecości. Kojarzy się ją z wizerunkami pogrążonej w żałobie Marii jako Matki Bożej Bolesnej.

Erzulie Dantor

Erzulie Dantor i Erzulie Freda to jedne z wielu duchów voodoo, które wydają się LGBT, androgenicznymi lub queerowymi. Wiele innych opisali Randy P. Connor i David Hatfield Sparks w “Queering Creole Spiritual Traditions: Lesbian, Gay, Bisexual, and Transgender Participation in African-Inspired Traditions in the Americas”.

Te queerowe bóstwa voodoo to między innymi La Sirene, panseksualna syrena, która włada morzami; La Balen, jej tajemnicza męska przyjaciółka lesbijka, którą często przedstawia się jako wieloryba; transgenderowe bóstwo Mawu-Lisa, patron[ka] artystów i rzemieślników; androgeniczny Legba, rodzaj Chrystusa, który pośredniczy między żywymi a umarłymi; Ayido Wedo i Danbala, małżeństwo queerowych węży tęczowych, które przynosi powodzenie, radość i pokój; skomplikowana w sensie płciowym rodzina Gede, która kieruje przejściem na tamten świat, i wiele innych. Każdy loa albo duch może posiąść lub zawrzeć duchowe małżeństwo z praktykującymi voodoo obydwu płci, co tworzy wiele queerowych możliwości.

Czarne Madonny wciąż inspirują artystów, takich jak Christine Freeman ze Springfield w Illinois, która zgodziła się udostępnić swój obraz na blogu Jesus in Love [my ilustrujemy tekst innym wizerunkiem Erzulie Dantor, zaś obraz Christie Freeman można zobaczyć tutaj]. Jedną z najlepiej znanych a zarazem najbardziej kontrowersyjnych współczesnych wersji Czarnej Madonny jest The Holy Virgin autorstwa brytyjskiego artysty Chrisa Ofili. Otoczył on stylizowaną Czarną Madonne m.in. wizerunkami odchodów słonia i obrazami zaczerpniętymi z pornografii oraz filmów z gatunku blaxploitation. Używając szoku do krytyki rozgraniczenia na to, co sakralne i to, co profaniczne, rozwścieczył religijną prawicę.

W przeszłości wielu kościelnych oficjeli atakowało takie wizerunki jak Erzulie Dantor jako nieuprawnione i niezgodne z chrześcijaństwem. Ale wielu haitańskich chrześcijan po dziś dzień postrzega voodoo jako sposób wzmocnienia swojej wiary.

Wykorzystano następujące teksty (w j. angielskim):

“Black Madonnas and other Mysteries of Mary” by Ella Rozett (interfaithmary.net)

Erzulie Dantor (Qualia Encyclopedia of Gay Folklife)

Christianity and Vodou (Wikipedia)

Read online: “Queering Creole Spiritual Traditions: Lesbian, Gay, Bisexual, and Transgender Participation in African-Inspired Traditions in the Americas” by Randy P. Conner and David Hatfield Sparks

“The Moonlit Path: Reflections on the Dark Feminine” edited by Fred Gustafson (9 of 16 essays are on the Black Madonna with authors such as theologian Matthew Fox)

Poniżej zamieszczamy zapis filmowy wykonany przez Tadeusza Serwatkę. Podzieliliśmy go na dwie części (po obejrzeniu pierwszej, program sam wyświetli sugestię drugiej; jeśli coś poszłoby jednak nie tak, albo chcielibyście zobaczyć tylko 2, znajdziecie ją tutaj). Całość możecie ściągnąć, wraz z zapisami innych wykładów i spotkań klubu Gnosis, tutaj.

The below is a recording of my lecture entitled “Seeking the Lost Mother Goddess. Mary as God Incarnate” given in Club Gnosis in Warsaw last month. Unfortunately, I did it only in Polish

W dzień poświęcony św. Klarze, jednej z pierwszych i najwybitniejszych świętych wczesnego franciszkanizmu, chcielibyśmy poświęcić uwagę współczesnemu franciszkaninowi, br. Robertowi Lentzowi. Br. Robert jest malarzem ikon. Poza tym udziela lekcji uczniom, pisze, prowadzi warsztaty nt. sztuki i duchowości. Jest również aktywnym promotorem dialogu pomiędzy chrześcijanami i muzułmanami. Zapewne zwróciliście uwagę, że często wykorzystujemy reprodukcje ikon Roberta Lentza jako ilustracje do naszych tekstów. Od dłuższego czasu nosiliśmy się też z zamiarem poświęcenia mu odrębnego postu. Stało się to możliwe dzięki uprzejmości ks. Kitteredge Cherry, która przekazała nam do dyspozycji rozdział ze swojej najnowszej książki Art That Dares: Gay Jesus, Woman Christ, and More poświęcony br. Robertowi Lentzowi. Ks. Cherry mówi o sobie, że jest lesbijską pastorką, historykiem sztuki i pisarką. Pisuje o lesbijskiej, gejowskiej, biseksualnej i transgenderowej (LGBT) duchowości i sztuce na blogu Jesus in Love. Jest ordynowana w Metropolitan Community Churches, gdzie pełniła posługę jako krajowy przedstawiciel ds. ekumenii. Jednym z jej podstawowych obowiązków było promowanie dialogu nt. homoseksualizmu w Krajowej Radzie Kościołów (w USA) i Światowej Radzie Kościołów. Jej książka “Hide and Speak: A Coming Out Guide” jest dostępna w przekładzie na język polski pt. Coming out: Co ukrywać, a o czym mówić. Niestety ks. Cherry nie udzieliła nam pozwolenia na publikacje oryginalnej wersji tekstu. Jest nam przykro, że musimy rozczarować naszych anglojęzycznych czytelników, ale materiał jest na tyle ciekawy, iż zdecydowaliśmy się go udostępnić w języku polskim. Oczywiście serdecznie polecamy książkę „Art That Dares: Gay Jesus, Woman Christ, and More”, jednak w szczególności ikony br. Roberta Lentza, które można nabyć za pośrednictem Trinity Stores.

Pisarz i kapłan Henri Nouwen, słynny, lecz borykający się ze skrywaną homoseksualną tożsamością, przyszedł do br. Roberta Lentza w 1983 r. ze specjalną prośbą: “Zrób mi ikonę, która symbolizowałaby złożenie w ofierze mojej własnej seksualności i oddanie Chrystusowi”. Ten projekt był jakby stworzony dla Lentza, światowej klasy ikonografa, który po tym, jak pozostawił życie klasztorne tworzył nowatorskie ikony w San Francisco. Badania i rozmyślania sprawiły, że namalował on Chrystusa w objęciach Jego ukochanego ucznia, Jana. Nazwał ją „Chrystus Oblubieniec”.

„Henri wykorzystał to, aby pogodzić się ze swoją własną homoseksualnością”, mówi Lentz, który powrócił do franciszkanów jako brat w 2003 po dwudziestoletniej nieobecności. „Opowiadano mi, że wszędzie nosił tę ikonę ze sobą i była ona jedną z najcenniejszych rzeczy w jego życiu”. Celem Nouwena był celibat i nie przyznawał się on do bycia gejem aż do śmierci w 1996 r. Wówczas biograf, Michael Ford, napisał o jego homoseksualizmie – i o tym jak umieścił „Chrystusa Oblubieńca” naprzeciw swego łóżka, aby patrzeć na niego przed snem i zaraz po przebudzeniu.

Ikona podejmuje biblijny temat Chrystusa jako oblubieńca i łączy go z średniowiecznym motywem Chrystusa i św. Jana. Powstał w ten sposób obraz wyrażający ze wspaniałą subtelnością ich intymna przyjaźń. Lentz twierdzi, że oparł swoje dzieło na ikonie pochodzącej ze średniowiecznej Krety. Artyści tamtego okresu stworzyli również różne zespoły rzeźb przedstawiających Jana spoczywającego na piersi Jezusa. Godnym odnotowania przykładem jest naturalnej wielkości wersja stworzona przez Mistrza Heinricha z Konstancy we wczesnym XIV stuleciu dla potrzeb pewnego konwentu w Szwajcarii. Przedstawieni tu dwaj mężczyźni trzymają się za ręce, a Jezus z miłością obejmuje Jana ramieniem.

Jeżeli „Chrystus Oblubieniec” wydaje się płaski, jest tak dlatego, że ikony stanowią stylizowaną formę sztuki, stworzoną po to, aby prowadzić oglądającego w wymiar duchowy. Często nazywa się je „oknami prowadzącymi do nieba”. Lentz jest kluczową postacią w ogólnoświatowej odnowie ikon, mającej miejsce w drugiej połowie XX w.

Uczynił starożytną formę sztuki istotną dla współczesności – i niekiedy kontrowersyjną – stosując ją do współczesnych „świętych”, takich jak Ghandi, Martin Luther King, Jr. i Harvey Milk, pierwszy otwarty homoseksualista wybrany na publiczny urząd. Ikony Lentza prezentują rewolucyjne wizje Chrystusa i pokazują oficjalnych świętych w historycznie adekwatnych parach jednopłciowych, jak np. Dawida i Jonatana.

„Okna do nieba czy drogi do piekła?”, trąbiło konserwatywne czasopismo katolickie w lutym 2005 r. W artykule oskarżano Lentza i jego podopiecznego, o. Williama Hart McNicholsa o wykorzystywanie ikon do przeinaczania faktów i gloryfikowania grzechu. Krytyka spowodowała takie poruszenie, że w celu zachowania pokoju między swoją prowincją franciszkańską i Arcybiskupem Santa Fe w Nowym Meksyku, Lentz zrzekł się praw do dziesięciu kontrowersyjnych wizerunków na rzecz swego dystrybutora, Trinity Stores. Usunął swoje nazwisko z tych obrazów na stronie internetowej Trinity, jednakże przy tej okazji na nowo potwierdza swoje autorstwo.

„Fakt, że je namalowałem należy do historii. Uznanie ich jest uznaniem historii”, mówi Lentz swoim spokojnym i odmierzonym tonem. „Nie możesz odwrócić historii. Bez względu na to jak bardzo biskupi nie zgadzają się z tym, co zrobiłem w przeszłości, nie mogą nie zgodzić się z faktem, że już więcej tego nie robię. Jeśli to dla nich niewygodne, będą musieli z tym żyć”.

Jego osobista historia rozpoczyna się od dzieciństwa w rodzinie imigrantów. Jego dziadkowie przybyli do Ameryki z carskiej Rosji. Lentz wzrastał wśród historii o świętych i związkach zawodowych opowiadanych zamiast bajek, zaś ikony pokrywały ściany salonu w domu jego rosyjskiej babci. Gdy dorósł, studiował ikonografię bizantyjską w greckim klasztorze prawosławnym założonym przez mnichów z Góry Athos. Pierwsze osiemnaście lat dorosłego życia spędził w prawosławnych i rzymskokatolickich klasztorach.

Opuścił klasztor w 1982 r. i rozpoczął malowanie ikon „full-time” w San Francisco. Z początku był zszokowany, spotykając otwarcie homoseksualnych mężczyzn i kobiety, feministki, anarchistów, nielegalnych imigrantów i wielu innych ludzi niepodobnych znanym mu z życia klasztornego. Po kilku miesiącach już tworzył ikony wyrażające świętą pasję na rzecz sprawiedliwości, którą odkrył na ulicach San Francisco.

Stosunkowo tradycyjny „Chrystus Oblubieniec”, stworzony w początkach poszukiwań Lentza, nie znalazł się na liście dziesięciu niezaakceptowanych ikon. Lista zawiera cztery pary homoseksualnych świętych, żeńską Trójcę celtycką, trzy osoby, które Kościół instytucjonalny uważa za niegodne miana świętych (Merlina, Harveya Milka i rdzennie amerykańską postać transgenderową We-Wha z Zuni) oraz dwa wizerunki Chrystusa. Jeden z obłożonych tabu wizerunków to Chrystus-kobieta, a drugi jest radośnie nagi.

Na ikonie „Władca Tańca” Chrystus siedzi nagi, zaś jego skrzyżowane nogi z ledwością ukrywają genitalia. Ma aureolę – i rogi – i uderza w bęben, siedząc w jaskini pokrytej obrazami z epoki kamienia, przedstawiającymi rogate bóstwo. Ten śniady, wąsaty facet nie wygląda jak Jezus, do którego jesteśmy przyzwyczajeni, ale nosi Chrystusowe rany, a inicjały nad Jego głową mówią, kim jest. Ta zdumiewająca ikona powstała na zamówienie geja-kolekcjonera sztuki, który pozostawił Lentzowi swobodę wyboru takiego tematu, jaki chciał.

„Spytał mnie, co chcę zrobić. Byłem zainteresowany tradycją celtycką i rogatym bogiem”, mówi Lentz.

W tekście towarzyszącym obrazowi, Lentz wyjaśnia, że „łagodna, rogata postać” jest jednym z najstarszych męskich obrazów boga w Europie. Rogate bóstwo ochrania zwierzęta i prowadzi dusze do celu po śmierci. Ucieleśnia on męską seksualność i płodność. Misjonarze chrześcijańscy próbowali usunąć rogatego boga, tworząc zeń postać demoniczną.

Lentz znalazł szczęśliwsze rozwiązanie, przedstawiając rogatego Chrystusa, który nie wstydzi się swego ciała. „Jego pewna siebie nagość podkreśla, że to, co Bóg uczynił, jest dobre”, czytamy w jego opisie. W historii sztuki nagość Chrystusa zazwyczaj przedstawiała jego kruchość, ale są też wyjątki, takie jak zupełnie nagi tryumfujący „Chrystus Zmartwychwstały” Michała Anioła.

„Władca Tańca” Lentza spotkał się z szerokim odgłosem. „Właściwie o wiele lepiej odbierali go heteroseksualni mężczyźni i zamężne kobiety aniżeli geje. Wielu gejów już się zmierzyło ze swoimi ciałami w taki sposób, w jaki heteroseksualni mężczyźni tego nie uczynili”, mówi.

Pewna psycholog powiedziała mu, że mężczyźni byliby lepszymi towarzyszami życia, gdyby zachowali kontakt ze swoimi ciałami w taki sam sposób jak rogaty Chrystus z „Władcy Tańca”. Lentz wciąż przypomina jej wypowiedz: „Jeśli więcej mężczyzn żyłoby z tym obrazem, więcej kobiet by tańczyło”.

Inna jego zakazana ikona Chrystusa posługuje się prehistorycznymi wyobrażeniami w celu afirmacji żeńskiej seksualności i świętej kobiecości. „Chrystus Sofia” ukazuje żeńskiego Chrystusa w mandali o kształcie jaja, który trzyma „Wenus z Willendorf”, figurkę bogini płodności sprzed 25 tysięcy lat. Jednym z używanych w Biblii imion Boga jest gramatycznie żeńskie określenie Mądrość (po Grecku „Sophia”, po Hebrajsku „Chochmah”). Uczeni twierdzą, że prefiguracją Mądrości była egipska bogini Izyda. W Biblii Mądrość jest boską zbawicielką, która stworzyła świat i pełni rolę gospodyni świąt.

Jak wszyscy artyści, którzy podjęli ten temat, Lentz zmierzył się z wyzwaniem, jak uczynić Chrystusa kobiecym, ale jednocześnie ciągle rozpoznawalnym. Postanowił namalować Sofię jako ciemnoskórą kobietę z Bliskiego Wschodu, którą można rozpoznać jako Chrystusa jedynie dzięki inskrypcjom wokół niej i być może poprzez jej niewysłowione, magnetyczne spojrzenie [by zobaczyć ten wizerunek, kliknij tutaj].

Spoczywałem na Duchu Pana, a Ona wznosiła mnie do Nieba;
I postawiła mnie na własnych nogach w wysokim przybytku Pana, przed Jego doskonałością i chwałą, gdzie trwałem w wysławianiu Go, układając Jego Ody.
Duch zaniosła mnie przed oblicze Pana, i ponieważ byłem Synem Człowieczym, nazwano mnie Światłem, Synem Bożym;
Ponieważ zostałem wyniesiony ponad [wszystkich] wyniesionych i uczyniony najwspanialszym wśród wspaniałych.
Bowiem wedle wspaniałości Najwyższego Ona mnie uczyniła; i wedle swojej nowości On mnie odnowił.
I namaścił mnie swoją doskonałością; i stałem się jednym z tych, którzy są blisko Niego.
I moje usta otwarły się niczym obłok rosy, a moje serce wytrysło jak źródło sprawiedliwości.
I moje nadejście było w pokoju, i ustanowiono mnie w Duchu Opatrzności.
Alleluja.

Powyższy tekst to 36 Oda Salomona, pochodząca ze zbioru uważanego za wspaniałe dzieło o mistycznej głębi, boskim wejrzeniu i duchowej iluminacji. Te poematy, podobnie jak Zwoje Morza Martwego, należą do najwspanialszych duchowych i literackich odkryć XX w. Twórcą hymnów był anonimowy poeta, a różni badacze datowali ich powstanie na któreś z trzech pierwszych stuleci. Nieznaczna większość umiejscawia je w II w., ale również pierwsze (Charlesworth) i trzecie stulecie (Drijvers) są wciąż brane pod uwagę. W odniesieniu do ich języka oryginalnego i pochodzenia mamy do czynienia z trzema sugestiami, które są nadal podtrzymywane przez naukowców. Według nich Ody powstały w greckiej, syryjskiej albo dwujęzycznej, grecko-syryjskiej, społeczności o chrześcijańskim charakterze. Najwcześniejsze ocalałe rękopisy datuje się na mniej-więcej koniec III i początek IV stulecia, gdy cytował je Ojciec Kościoła Laktancjusz, zaś o pięciu kompletnych odach wspomina Pistis Sophia. W sensie technicznym są to utwory anonimowe, ale w wielu starożytnych rękopisach można je znaleźć razem z podobnymi Psalmami Salomona, przez co zaczęto przypisywać je temu samemu autorowi. Specjaliści klasyfikują je jako pseudoepigrafy, tj. dzieła fałszywie przypisane do postaci i czasów biblijnych. Ponieważ jednak słowo Szalom albo Sz’lom po hebrajsku i syryjsku oznacza pokój bądź wytchnienie, tytuł możnaby przetłumaczyć jako Ody Jego Pokoju (albo Wytchnienia). Ten tytuł szczególnie dobrze do nich pasuje, ponieważ motyw wytchnienia w nich przeważa.

Niektórzy uważają, że Ody wyrażają gnostycki, nieortodoksyjny punkt widzenia, a inni zacięcie bronią ich prawowierności. Zaprezentowano wiele argumentów na poparcie obydwu tez i pozostaje to przedmiotem debaty. Jednakże w cokolwiek dokładnie wierzyła wspólnota, w której powstały, zajmują się one rzeczami ważnymi dla nas wszystkich: Wcieleniem, zjednoczeniem z Chrystusem, przebóstwiającym i oczyszczającym dziełem Jego Ducha (Theosis), i czynią to w mistyczny, ezoteryczny sposób, dostarczając nam wspaniałego źródła inspiracji i refleksji, szczególnie w czasie Zielonych Świąt. Moim zdaniem ich spojrzenie różni się w sposób znaczący od tego, co kojarzymy z wizją gnostycką, nawet jeżeli poznanie (gnosis) jest wielokrotne wspominane w tekście w funkcji środka albo znaku zbawienia. Faktem jest jednak, że Ody nie zawierają wezwania do odrzucenia rzeczywistości, lecz raczej do transformowania jej, przyjęcia transformującego ją Ducha i zaufania Mu/Jej. Nie ma w nich również śladu „złego Demiurga”; wręcz przeciwnie, Oda 22 ukazuje historię człowieczego upadku i zbawienia jako proces zaplanowany przez Boga dla wyniesienia człowieka na wyższy poziom bytu i wspólnoty z Nim:

Bez nagany była Twoja droga i Twoje oblicze; przywiodłeś swój świat do zepsucia, ażeby wszystko mogło zostać wyjaśnione i odnowione.

Ody skupiają się na związku Boga z Jego stworzeniem w procesie odkupienia i transformacji, a to, co w najbardziej znany sposób wyraził św. Atanazy, mianowicie że Bóg stał się człowiekiem, aby człowiek mógł stać się bogiem, jest jednym z ich najważniejszych tematów. W Odzie 7 znajdujemy dosłowne potwierdzenie deklaracji Atanazego, która stanowi jedną z podstaw teologii Wschodu:

On stał się jak ja, abym mógł Go przyjąć; w swej postaci był uważany za takiego jak ja, abym mógł się weń przyodziać.

Przebóstwienie osiągane za sprawą Ducha Świętego, którego Bóg posłał, aby nas przemienić, jest istotnym tematem w tych hymnach. Jak czytamy w Odzie 11:

Moje serce przycięto i zakwitło ono kwiatem, a wtedy łaska wytrysnęła w nim i wydało owoce dla Pana. Bowiem Najwyższy obrzezał mnie swym Duchem Świętym, a następnie odsłonił moje najgłębsze jestestwo ku sobie i napełnił mnie swoją miłością.

Jedna z ód przyrównuje człowieka do instrumentu, na którym gra Duch Święty:

Niczym wiatr prześlizguje się po harfie a struny przemawiają, tak Duch Pana przemawia przez moje członki a ja przemawiam przez Jego miłość. Bowiem On niszczy wszystko, co obce, i wszystko jest z Pana. Tak bowiem było od początku i będzie aż do końca. (Oda 6)

Inna ukazuje Ducha jako instrument używany przez człowieka aby wysławiać Boga:

I otwórz przede mną harfę swojego Ducha Świętego, tak abym każdą nutą mógł Cię chwalić, o Panie. (Oda 14)

O Bogu mówi się jako o naszym usprawiedliwieniu i ratunku, źródle, które daje nam wodę wytchnienia i życia:

Nabierzcie dla siebie wody z żywego źródła Pana, bowiem zostało dla was otwarte. I przyjdźcie wszyscy spragnieni i napijcie się, i spocznijcie u źródła Pańskiego. Jest ono bowiem przyjemne i perliste, i daje wytchnienie duszy. (Oda 30); I zostałem usprawiedliwiony przez Jego dobroć, a Jego wytchnienie na wieki wieków. (Oda 25)

Nie tylko w Odzie 36, którą zamieściliśmy na początku postu, ale również w wielu innych fragmentach pojawia się obraz, o którym pisaliśmy na blogu przy wielu okazjach, tj. obraz Boga jako matki, karmiącej i troszczącej się o swoje stworzenie. Oto kilka interesujących przykładów:

Dano mi puchar mleka i wypiłem je w słodyczy dobroci Pana. Syn jest pucharem, a mleko pochodzi od Ojca, zaś Duch Święty jest tą, która wzięła je od Niego, bowiem Jego piersi były pełne. (…) Duch Święty otworzyła swoje piersi i zmieszała mleko z obydwu piersi Ojca. (…) Łono Dziewicy przyjęło je i Ona poczęła i urodziła. (…) Wydała Go niczym silny mąż pełen pożądania i porodziła wedle objawienia, i zyskała wedle Wielkiej Mocy (Oda 19)
I noszono mnie niczym matka nosi dziecię; i dał mi mleka, rosy Pańskiej. (Oda 35)
Ukształtowałem ich członki i moje własne piersi przygotowałem dla nich, aby mogli pić moje święte mleko i żyć dzięki niemu. (Oda 8 )

Można wyprowadzić stąd interesującą wizję w nawiązaniu do tego, co czasami mówimy o Theotokos, mianowicie że w Niej Bóg zrealizował swoje marzenie (patrz jeden z naszych poprzednich postów) o pełnym, uświęconym człowieczeństwie. Ona bowiem przyjęła Go i stała się Jego mieszkaniem. Matka Boża była sama karmiona mlekiem miłości, które otrzymała od Ojca przez Ducha Świętego, i poczęła Chrystusa. Każdy człowiek jest, podobnie, wezwany, aby je pić przez Ducha Świętego, który przynosi ze sobą transformację.

W Odzie 19 możemy zaobserwować fascynującą zmianę perspektywy: Ojciec, którego ortodoksyjna teologia opisuje zazwyczaj akcentując Jego męskość, Jego siłę, moc Jego gniewu, etc., nie odgrywa tutaj typowo męskiej roli. Wręcz przeciwnie, to On daje pokarm z siebie samego, zaś Matka Boża jest niczym „silny mąż”, działający z pożądaniem. Role żeńska i męska są przemieszane: z jednej strony wzywa się nas, abyśmy byli brzemienni z Bożej inspiracji, a z drugiej to On troszczy się o nas i karmi nas jak Matka.

To wszystko, tak jak rozumiem przesłanie Ód, umożliwia wskazanie na zawarte w nich kluczowe słowa i zagadnienia. Będzie to z pewnością intymna relacja z Bogiem, który, gdy uczestniczymy w Nim za pośrednictwem Ducha Świętego, daje nam wytchnienie i oczyszcza nas z grzechu, choroby i śmierci: przez swoje mleko dobroci i wodę nieporównywalnie słodszą od miodu.

Tutaj i tutaj możecie znaleźć pełen zestaw Ód, jak również dalsze informacje o ich pochodzeniu i historii.

I rested on the Spirit of the Lord, and She lifted me up to heaven;
And caused me to stand on my feet in the Lord’s high place, before His perfection and His glory, where I continued glorifying Him by the composition of His Odes.
The Spirit brought me forth before the Lord’s face, and because I was the Son of Man, I was named the Light, the Son of God;
Because I was the most glorified among the glorious ones, and the greatest among the great ones.
For according to the greatness of the Most High, so She made me; and according to His newness He renewed me.
And He anointed me with His perfection; and I became one of those who are near Him.
And my mouth was opened like a cloud of dew, and my heart gushed forth like a gusher of righteousness.
And my approach was in peace, and I was established in the Spirit of Providence.
Hallelujah.

This is Ode 36 of Solomon from a collection believed to be great works of mystical depth, Divine insight, and spiritual illumination. These poems, like the Dead Sea Scrolls, are one of the truly great spiritual and literary discoveries of the Twentieth Century. The hymns were composed by an anonymous poet, and various scholars have dated their origin to anywhere in the range of the first three centuries AD, the slight majority placing the Odes in the second century, but also the first (Charlesworth) and the third centuries (Drijvers) are still argued. The three suggestions concerning their language and origin that continue to hold merit among scholars are that the Odes were composed in a Greek, Syriac or a bilingual Greek-Syriac community of Christian character. The earliest extant manuscripts of the Odes of Solomon date from around the end of the third and the beginning of the fourth centuries, as the Church Father Lactantius quoted from them, and the Pistis Sophia mentions about five complete Odes. Technically they are anonymous, but in many ancient manuscripts they are found together with the similar Psalms of Solomon, and so they began to be ascribed to the same author. Scholars classify them among the pseudepigrapha, i.e. works falsely attributed to biblical characters or times. But as the word Shalom or Sh’lom in Hebrew or Syriac means peace or rest, the title could be translated The Odes of His Peace (or Rest). This is especially fitting since the theme of rest is very significant in the Odes.

Some believe the Odes express a Gnostic, unorthodox point of view, and others vigorously defend their orthodoxy. Many arguments have been proposed to support both claims, and the issue remains debatable. But whatever exact beliefs the community they originated in held, they deal with things we all hold dear: the Incarnation, the union with Christ, the deifying and cleansing work of his Spirit (Theosis), and do it in a mystical, esoteric manner, thus providing us with a great source of inspiration to meditate, especially during the Pentecost time. My opinion is that their perspective differs significantly from what we associate with the Gnostic vision, even though knowledge (gnosis) is repeatedly mentioned in the text, its function being that of the means and sign of redemption. The fact is, however, that the Odes don’t express a call to abandon reality, but rather to transform it, to accept the transforming Spirit and trust Him/Her. There is also no trace of the “evil Demiurge”; on the contrary, Ode 22 presents the story of human fall and redemption as a process planned by God, intended to elevate the human being onto a higher level of existence and fellowship with God:

Incorruptible was Your way and Your face; You have brought Your world to corruption, that everything might be resolved and renewed.

The Odes focus on the relationship of God and his creation in the process of redemption and transformation, and the belief expressed most famously by St. Athanasius that God became man so that man could become god is one of their most important themes. Ode 7 literally confirms the proclamation of Athanasius, which is one of the foundations of Eastern theology:

He became like me in order that I might receive Him; in form he was considered like me so that I might put Him on.

Theosis, achieved through the Holy Spirit sent by God to transform us, is the prevalent topic in the hymns. As we read in Ode 11:

My heart was pruned and its flower appeared, then grace sprang up in it, and my heart produced fruits for the Lord. For the Most High circumcised me by His Holy Spirit, then He uncovered my inward being towards Him, and filled me with His love.

One Ode compares the human being to an instrument the Spirit plays on:

As the wind glides through the harp and the strings speak, So the Spirit of the Lord speaks through my members, and I speak through His love. For He destroys whatever is alien, and everything is of the Lord. For thus it was from the beginning, and will be until the end. (Ode 6)

Another one presents the Spirit as an instrument the human being uses to praise God:

And open to me the harp of Your Holy Spirit, so that with every note I may praise You, O Lord. (Ode 14)

God is spoken of as our justification and rescue, the spring which gives us the water of rest and life:

Fill ye water for yourselves from the living fountain of the Lord, for it has been opened to you. And come all ye thirsty and take a drink, and rest by the fountain of the Lord. For pleasing it is and sparkling, and it gives rest to the soul. (Ode 30); And I was justified by His kindness, and His rest is for ever and ever. (Ode 25)

Not only in Ode 36, which we reproduced at the beggining of the post, but also in many other fragments is described an image which we have written about on a few occasion on the blog, i.e. of God as a mother, feeding and caring for her creation. Here are some excerpts of interest concerning this:

A cup of milk was offered to me, and I drank it in the sweetness of the Lord’s kindness. The Son is the cup, and the Father is He who was milked; and the Holy Spirit is She who milked Him; Because His breasts were full … The Holy Spirit opened Her bosom, and mixed the milk of the two breasts of the Father. … The womb of the Virgin took it, and she received conception and gave birth. … She brought forth like a strong man with desire, and she bore according to the manifestation, and she acquired according to the Great Power. (Ode 19)
And I was carried like a child by its mother; and He gave me milk, the dew of the Lord. (Ode 35)
I fashioned their members, and my own breasts I prepared for them, that they might drink my holy milk and live by it. (Ode 8 )

An interesting vision can be derived from it in reference to what we sometimes say about the Theotokos: that in her God realised his dream (vide one of our previous posts) of the full, sanctified humanity. It is so because she accepted him and became his dwelling. The Mother of God was herself nourished with the milk of kindness, which she was given by the Holy Spirit from the Father, and conceived Christ. Every human being is, likewise, called to drink of it through the Spirit who brings transformation.
In Ode 19 we observe also a fascinating change of perspectives: the Father, usually described in orthodox theology by terms emphasizing his masculinity, that is strength, the power of his anger, etc., doesn’t play a typically male role. On the contrary, he is the one who gives nourishment of himself, and the Mother of God behaves “like a strong man,” acting with desire. The masculine and feminine roles are intertwined: on the one hand we are called to become pregnant with God’s inspiration, and on the other he is the one who cares for us and feeds us like a Mother.

This all, the way I understand the message of the Odes, enables us to point at the keywords or key-issues in them. It will certainly be an intimate relationship with God who, as we partake of him by mediaton of the Holy Spirit, gives us rest and cleanses us of sin, sickness and death: through his milk of kindness and water incomparably sweeter than honeycomb.

Here and here you can find the full collection of the Odes as well as further information on their origin and history.

Blessed Mother
Blessed Gaia
Blessed Earth
Loving God
Engulf and embrace and enfold
All those who suffer this morning and all who have died
Sorrowful Mother
Sorrowful Gaia
Sorrowful Earth
Loving God
Blow compassion on us all
Rain your blessings on our questions
Let your life and kindness shake and shape us into more love for Mother, Gaia, Earth and God
In the midst of tragedy may we all be held in the arms and to the heart of Mother, Gaia, Earth, and God…

The author of this Meditation is the Reverend Mark F. Bozzuti-Jones. He comes from Jamaica and ministers as Priest for Pastoral Care & Nurture at Trinity Wall Street Episcopal church, NY.

W Polsce jest dzisiaj dzień Matki.

Matko błogosławiona
Gajo błogosławiona
Ziemio błogosławiona
Boże miłujący
Ogarnij, obejmij i otul
Wszystkich, którzy cierpia tego ranka, i wszystkich, którzy zmarli
Matko bolesna
Gajo bolesna
Ziemio bolesna
Boże Miłujący
Tchnij na nas współczuciem
Ześlij na nasze pytania deszcz Twoich błogosławieństw
Niech Twoje życie i dobroć wstrząsnął nami i ukształtują nas tak, abyśmy bardziej kochali Matkę, Gaje, Ziemię, Boga
Pośrodku tragedii niech trzyma nas w swoich ramionach i przy sercu Matka, Gaja, Ziemia, Bóg…

Autorem tej medytacji jest Wielebny Mark Bozzuti-Jones. Ksiądz Jones pochodzi z Jamajki i jest związany jako duszpasterz z episkopalna parafią św. Trójcy przy Wall Street w Nowym Jorku.

Dzisiaj Gromnicznej – nazwanej tak od zapalania świec, składania ich w ofierze, święcenia ich i noszenia ich w procesji; (…) – aby pokazać, że długo wyczekiwana Światłość Pogan teraz nadeszła, teraz nabrała kształtu i zaświeciła jaśniej niż słońce w południe i możemy wziąć ją w ręce. Zostawmy ceremonię, zachowajmy istotę; zapalmy dwie świece wiary i dobrych uczynków, zapalmy je ogniem miłosierdzia; nośmy je płonące w naszych rękach, jak nakazuje nam Chrystus; wyjdźmy Mu na spotkanie „z zapalonymi lampami”; poświęćmy je też, wszystkie nasze uczynki i działania, naszymi modlitwami; ofiarujmy je, wszystkie nasze uczynki i działania, naszymi modlitwami; ofiarujmy je na ołtarzach Boga naszego zbawienia, jak mówi św. Bernard, niczym w procesji, „ramie w ramię”, złączeni w pokoju i jedności; świeca wiary ukaże nam Go wtedy, zaś świeca miłosierdzia oświetli Mu drogę w wasze ramiona, abyśmy Go mogli objąć. Obejmujemy to, co kochamy, bierzemy w ramiona tego, kogo kochamy; tak więc kochajmy Jezusa i obejmijmy Jezusa – kochajmy Jezusa i weźmy Jezusa – kochajmy Jezusa i weźmy go w nasze ręce, i w nasze ramiona, i w nasze usta, i w nasze serca.

Z kazania Marka Franka, 1612-1665, anglikańskiego teologa, jednego z Caroline Divines.

Święto Ofiarowania Pańskiego, powszechnie nazywane Matki Bożej Gromnicznej, upamiętnia ofiarowanie Chrystusa w świątyni oraz rytualne oczyszczenie Dziewicy Marii. Mniszka Egeria, pisząca około 380 r., składa świadectwo o tym, że Święto Ofiarowania obchodzono w Kościele jerozolimskim. Przypadało ono na 14 lutego.

Czterdziesty dzień po Epifanii jest bez wątpienia świętowany tutaj z najwyższą czcią, bowiem tego dnia odbywa się procesja, w której wszyscy biorą udział w Bazylice Zmartwychwstania i wszystko jest czynione w swoim porządku z największą radością, zupełnie jak na Wielkanoc. Wszyscy kapłani, a po nich biskup, nauczają, zawsze obierając sobie za temat tę część Ewangelii, w której Józef i Maria przynieśli Pana do Świątyni w czterdziestym dniu, a Symeon i Anna prorokini, córka Fanuela, ujrzeli go, rozważając słowa, które oni wypowiedzieli zobaczywszy Pana, oraz tę ofiarę, którą uczynili Jego rodzice. A gdy wszystko, co nakazuje zwyczaj, zostało wykonane w porządku, sprawuje się sakrament i zgromadzenie zostaje rozpuszczone.

Na terenach, gdzie narodziny Chrystusa obchodzono 25. grudnia, Święto Ofiarowania zaczęto obchodzić 2. lutego, jak to się dzieje po dziś dzień na zachodzie. W 542 r. cesarz Justynian wprowadził święto w całym Imperium Wschodniorzymskim w podzięce za zakończenie wielkiej zarazy, która dotknęła Konstantynopol. Być może to wówczas papież Grzegorz I przeniósł je do Rzymu.

Nazwa Matki Bożej Gromnicznej [ang. Candlemas, dosł. msza świec] pochodzi od czynności wiążących się z tym świętem. Gromnice to duże woskowe świece, które zyskały to miano, ponieważ wierzono, że chronią od uderzeń pioruna. W Kościele zachodnim procesja z zapalonymi świecami stała się obrzędem charakterystycznym dla tego święta. W czasie tej procesji, która upamiętnia wkroczenie Chrystusa do świątyni, śpiewa się hymn Nunc Dimittis.

Teraz o Władco, pozwalasz odejść słudze Twemu w pokoju, według Twego Słowa.
Bo moje oczy, ujrzały Twoje zbawienie, Któreś przygotował wobec wszystkich narodów.
Światło na oświecenie pogan, i chwałę Ludu Twego, Izraela!

Wydarzenia religijne i liturgiczne, które tworzą kontekst tej pieśni, to tradycyjne ceremonie żydowskie, które mają miejsce po narodzinach dziecka. Aczkolwiek nie zostały one jasno opisane przez Łukasza, który sam nie był Żydem, trzy kluczowe obrzędy żydowskie miały miejsce w życiu Marii, Józefa i Jezusa. Pierwszy to obrzezanie, które odbywało się ósmego dnia po narodzinach. To wówczas niemowlę otrzymywało imię. Uważano je za tak święte wydarzenie, że mogło ono nawet być sprawowane w szabat. Drugim obrzędem było odkupienie pierworodnego, gdy niemowlę ofiarowano Bogu w miesiąc po narodzinach. Ten obrzęd oznaczał „wykupienie” czy „odkupienie” dziecka od Boga przez ofiarę. Ten symboliczny akt stanowił uznanie, że dziecko należy do Boga, a rodzice musieli zapłacić za nie pięć szekli. Nawiasem mówiąc, zgodnie z prawem żydowskim można było to uczynić jedynie wtedy, gdy dziecko było wolne od wszelkiej fizycznej skazy.

Trzeci obrzęd religijny po narodzinach dziecka służył oczyszczeniu matki. Miał on miejsce czterdzieści dni po narodzinach syna, bądź osiemdziesiąt dni po narodzinach córki. Przed tym wydarzeniem matkę uważano za rytualnie nieczystą i nie pozwalano jej wchodzić do świątyni. Na zakończenie „okresu nieczystości” rodzice mieli przynieść jagnię na ofiarę całopalną oraz gołębia lub synogarlicę na ofiarę za grzechy. Jeżeli jagnię było za drogie, wolno było przynieść drugiego gołębia lub synogarlicę, i tak właśnie najprawdopodobniej uczynili Maria i Józef. To za sprawą tego trzeciego obrzędu znaleźli się w świątyni i spotkali Symeona na jej dziedzińcu. W tym czasie świątynia była prawie gotowa i wznosiła się niczym błyszczący biały klejnot, zdobiąc północnozachodni narożnik miasta, zaś dla wszystkich pobożnych Żydów stanowiła samo centrum świata. Rozrastającą się enklawę opasywał labirynt kolumnowych portyków i bram. To właśnie tam, gdy Maria i Józef stali z dzieckiem na Dziedzińcu Kobiet, podszedł do nich starzec o imieniu Symeon, jeden z najpobożniejszych ze wszystkich. Wziąwszy dziecko w ramiona, śpiewa on pieśń, przepełnioną, jak to hebrajska poezja, językiem zaczerpniętym z Pism, tworzącym ścisłe paralele ze słowami Księgi Izajasza. Kim był Symeon? Często pisano o nim w literaturze i regularnie nawiązywano doń w średniowiecznej poezji. Artyści przez wieki niezmordowanie próbowali uchwycić święty ogień w jego oczach, gdy śpiewa swoją pieśń. Być może najbardziej rzucającej na kolana próby podjął się holenderski malarz Rembrandt, który malował tę scenę cztery razy w życiu. Zazwyczaj uważa się, że Symeon był kapłanem, ponieważ pojawia się w świątyni i bierze dziecko w ramiona, co może być uważane za czynność kapłańską. Często wyobrażano go sobie również jako starca, ponieważ dowiadujemy się, że tak długo czekał na nadejście Mesjasza. Św. Augustyn, wygłaszając kazanie w północnoafrykańskiej Kartaginie na początku V w., mówił o Symeonie jako „wiekowym” i „długowiecznym”. Co więcej, wraz z Symeonem spotykamy Annę, kobietę, o której mówi się, że ma osiemdziesiąt cztery lata. To cudowna scena, charakteryzująca się całą tą głębią i tajemniczością, której można oczekiwać. Nieomal wyczuwamy chemię tego momentu, kiedy ten stary, zacny, świątobliwy, zgarbiony mężczyzna bierze tego chłopczyka w ramiona i błogosławi. W ten sposób nie tylko chłopczyk uzyskuje błogosławieństwo, ale również wiekowy święty. Symeon najwyraźniej doświadcza czegoś cudownego. To moment łaski w tej wspaniałej świątyni, gdy dziecię Mesjasz pojawia się w jego ramionach i w jego sercu. W odpowiedzi śpiewa on pieśń, której nigdy nie przestano śpiewać w całym chrześcijańskim świecie.

Z  Songs in Waiting: Spiritual Reflections on the Middle Eastern Songs Surrounding Christ’s Birth by Paul-Gordon Chandler. Copyright © 2009. Za pozwoleniem Church Publishing Incorporated, New York, NY.

Źródło

Z biegiem czasu rozwinęły się rozmaite spojrzenia na dzisiejsze święto w różnych tradycjach duchowych. Niektóre z nich są starsze aniżeli historia opowiadana w Ewangelii.

W Irlandii ten dzień nazywany jest Imbolc i rozpoczyna się od zachodu słońca 1. lutego, trwając do zachodu słońca 2. lutego. Istnieje kilka poglądów na pochodzenie tej nazwy: od Ol-melc (mleko owcy), ponieważ owce przechodzą w tym czasie laktację, od Im-bolg (wokół brzucha) na cześć rosnącego brzucha bogini ziemi oraz od folcaim (umywam) z powodu obrzędów oczyszczenia, które miały miejsce w tym czasie. Wszystkie te wyjaśnienia zawierają motywy tego święta.

1. lutego przypada dzień św. Brygidy, która rozpoczęła swój żywot jako pogańska bogini, a zakończyła jako chrześcijańska święta. Była boginią ognia i płodności. W jej świątyni w Kildare dziewice strzegły wiecznego ognia. W święto obmywano jej figurę w morzu (oczyszczenie), a potem przenoszono w wózku przez pola w otoczeniu świec. Legendy o bogini Brigid zaczęto stopniowo wiązać z (cokolwiek fikcyjną) św. Brygidą, która założyła pierwszy konwent klasztorny w Irlandii, (gdzieżby indziej?) w Kildare. Na uczczenie święta św. Brygidy ludzie wystawiają na parapecie bochen chleba dla niej samej oraz kolbę kukurydzy dla jej białej krowy – ofiary dla bogini ziarna, tak samo jak bochen zakopywany w pierwszej bruździe. Miesza się z tym niewielką ilość specjalnych ziaren, aby je zasiać. Snopy pszenicy zaplata się w kształt litery X, aby ochraniały dom przed ogniem i piorunami. Na Wyżynach kobiety ubierają lalkę zrobioną z kukurydzy, bądź ostatni snop (pozostały z Lammas czy z równonocy jesiennej), w suknię ślubną i umieszczają ją w koszu, który jest nazywany łożem ślubnym. Na nim kładzie się różdżkę, świecę albo inny przedmiot falliczny, a Panna Młoda jest zapraszana, bowiem jej łoże jest gotowe.

Źródło

Jeszcze inną wizję znaleźliśmy na stronie holenderskiego Kościoła Liberalnokatolickiego. Święto Matki Bożej Gromnicznej zostało tutaj umieszczone w dłuższym ciągu dorocznych świąt światła:

Obchodzimy Matki Bożej Gromnicznej w 40. dniu po Bożym Narodzeniu. 40 dni przed Bożym Narodzeniem miało miejsce święto światła zwane św. Marcinem. W ten dzień dzieci wychodzą z pięknymi lampami w ciemny jesienny wieczór. Lampa jest zrobiona z wydrążonej brukwi lub dyni, ozdobionych wprawną ręką i przystosowanych do noszenia na patyku.

„Bulwa” jest symbolem słonecznego ciepła, wzrostu, rozkwitu, siły, barwy i ognia powstałych za sprawą letniego słońca. Łączymy się z nimi, wydrążając te owoce i tworząc w nich w ten sposób wolną przestrzeń, aby światło mogło się z nami połączyć. Oczywiście światło lampy gaśnie jeżeli nie uchronimy go przed wiatrem, zaś świeca może się wypalić. Potrzebna jest siła ludzkiej woli, aby światło płonęło. Wtedy może się ono z nami połączyć. Światło słoneczne może zostać zinternalizowane w naszych sercach. Pełni oczekiwań, wnosimy to światło do środka zimy. Wówczas nasze serce, wypełnione światłem, otwiera się ku dzieciątku Chrystusowi. To nowy zalążek życiodajnego światła. Jeśli wszystko poszło dobrze, wyszliśmy z tych zmagań wzmocnieni.

Źródło

Czy tak jest?

It is Candlemas today, – so called from the lighting up of candles, offering them, consecrating them, and bearing them in procession; … – to show that long expected Light of the Gentiles was now come, was now sprung up, and shined brighter than the sun at noon, and might be taken in our hands. Let the ceremony pass, reserve the substance; light up the two candles of faith and good works, light them with the fire of charity; bear we them burning in our hands, as Christ commands us; meet we him ‘with our lamps burning;’ consecrate we also them, all our works and actions, with our prayers; offer we them, all our works and actions, with our prayers; offer we them upon the altars of the God of our salvation, as S. Bernard speaks, as in procession, ‘two and two,’ in peace and unity together; the candle of faith will there show you him, and the candle of charity will light him down into your arms, that you may embrace him. We embrace where we love, we take into our arms whom we love; so that love Jesus and embrace Jesus – love Jesus and take Jesus – love Jesus and take him into our hands, and into our arms, and into our mouths, and into our hearts.

from a Sermon by Mark Frank, 1612-1665, an Anglican theologian, one of the Caroline Divines

The Feast of the Presentation of the Lord, commonly called Candlemas, commemorates the presentation of Christ in the temple and the ritual purification of the Virgin Mary.
The nun Egeria, writing around AD 380, attests to a feast of the Presentation in the Jerusalem Church. It was kept on February 14th.

The fortieth day after the Epiphany is undoubtedly celebrated here with the very highest honor, for on that day there is a procession, in which all take part, in the Anastasis, and all things are done in their order with the greatest joy, just as at Easter. All the priests, and after them the bishop, preach, always taking for their subject that part of the Gospel where Joseph and Mary brought the Lord into the Temple on the fortieth day, and Symeon and Anna the prophetess, the daughter of Phanuel, saw him, treating of the words which they spake when they saw the Lord, and of that offering which his parents made. And when everything that is customary has been done in order, the sacrament is celebrated, and the dismissal takes place.

In regions where Christ’s birth was celebrated on December 25th, the feast began to be celebrated on February 2nd, where it is kept in the West today. In 542, the Emperor Justinian introduced the feast to the entire Eastern Roman empire in thanksgiving for the end to a great pestilence afflicting the city of Constantinople. Perhaps this is when Pope Gregory I brought the feast to Rome.
The name Candlemas comes from the activities associated with the feast. It came to be known as the Candle Mass. In the Western Church a procession with lighted candles became a distinctive rite. During this procession which commemorates Christ’s entrance into the temple, the Nunc Dimittis is sung.

Lord, now lettest thou thy servant depart in peace : according to thy word.
For mine eyes have seen : thy salvation,
Which thou hast prepared : before the face of all people;
To be a light to lighten the Gentiles : and to be the glory of thy people Israel.

The religious and liturgical events that provided the setting for this song were the traditional Jewish ceremonies that followed a baby’s birth. Though they aren’t clearly defined by Luke, who was not a Jew himself, three key Jewish ceremonies were taking place in the life of Mary, Joseph, and Jesus. The first ceremony was the Circumcision, which took place on the eighth day after birth. This was the time when the baby was named. It was considered such a sacred event that it could even be done on the Sabbath. The second ceremony was the Redemption of the Firstborn, where the baby was presented to God one month after birth. This ceremony entailed the “buying back” or “redeeming” of the child from God through an offering. This symbolic action was an acknowledgment that the child belonged to God, and the parents were required to pay five shekels. Incidentally, according to Jewish law, this could only be done when the child was free of any physical deformation.
The third religious ceremony following a baby’s birth was for the Purification of the Mother. This ceremony took place forty days after the birth of a son, or eighty days after a daughter. Prior to this event, the mother was considered ceremonially unclean and wasn’t permitted to enter the temple. At the end of the “unclean period,” the parents were to bring a lamb for a burnt offering and a dove or pigeon for a sin offering. If the lamb was too expensive for the parents’ economic status, they were permitted to bring a second dove or pigeon, and this was most probably the case with Mary and Joseph. It is for this third ceremony that they were at the temple and encountered Simeon in the temple courts. At this time the temple was approaching completion, standing as a gleaming white jewel wedged into the northeastern corner of the city, and to all pious Jews this temple was the very center of the world. The sprawling enclave was rimmed with a labyrinth of colonnaded porticoes and gates. It was here, as Mary and Joseph with their baby stood in the Court of the Women, that an old man named Simeon, among the most pious of all, came up to them. After taking the baby in his arms, he sings a song that is like Hebrew poetry, filled with scriptural language that closely paralleled the words found in the book of Isaiah.
Who was Simeon? He is often written about in literature, and is frequently referred to in the poetry of the Middle Ages. Artists throughout history have never tired of trying to catch the sacred fire in Simeon’s eyes as he sings his song. Perhaps the most striking effort is by the Dutch artist Rembrandt, who painted this scene four times during his lifetime. Simeon is usually presumed to be a priest since it is in the temple that he presents himself and takes the baby in his arms, which could perhaps be seen as a priestly function. He is also often thought to be elderly, as we are told that he waited so long for the arrival of the Messiah. Augustine, while preaching in Carthage in North Africa in the early fifth century, referred to Simeon as “aged” and “long-lived.” Furthermore, together with Simeon we are introduced to Anna, a woman we are told is eighty-four years old. It is a marvelous scene, with all the depth and mystery one could ever hope for. We can almost feel the chemistry of the moment as this old, gentle, saintly, bent-over man takes this baby boy into his arms and blesses him. And in so doing not only is the baby boy blessed, but so also is the old saint. Simeon clearly experiences something wonderful. It is a moment of grace in that great temple, when the child Messiah is laid right into his arms and into his heart. In response, he sings a song that has never stopped being sung throughout Christendom.
From Songs in Waiting: Spiritual Reflections on the Middle Eastern Songs Surrounding Christ’s Birth by Paul-Gordon Chandler. Copyright © 2009. Used by permission of Church Publishing Incorporated, New York, NY.

Source

Over time different visions on today’s  festival have been developed in various spiritual traditions. Some of them are older than the story told in the Gospel.

In Ireland, this holy day is called Imbolc and begins at sunset on February 1 continuing through sunset February 2nd. There are several different derivations offered for the name Imbolc: from Ol-melc (ewe’s milk) because the ewes are lactating at this time, from Im-bolg (around the belly) in honor of the swelling belly of the earth goddess, and from folcaim (I wash) because of the rites of purification which took place at this time. All of these explanations capture the themes of this festival.

February 1st is the feast day of St. Brigid, who began her life as a pagan goddess and ended up a Christian saint. She was a fire and fertility goddess. In her temple at Kildare, vestal virgins tended an eternal fire. On her feast day, her statue was washed in the sea (purification) and then carried in a cart through the fields surrounded by candles.The legends about the goddess, Brigid, gradually became associated with (the somewhat spurious) Saint Brigid who founded the first convent in Ireland (where else?) at Kildare.To celebrate St. Brigid’s day, people put out a loaf of bread on the windowsill for the Saint and an ear of corn for her white cow, offerings for the grain goddess like the loaf buried in the first furrow. A small quantity of special seeds are mixed with those to be sown. Wheat stalks are woven into X-shaped crosses to serve as charms to protect home from fire and lightning.In the Highlands, women dress the corn doll or last sheaf (from Lammas or the autumn equinox) in a bridal gown and put her in a basket, which is called the Bride’s bed. A wand, candle or other phallic object is laid across her and Bride is invited to come, for her bed is ready.

Source

Another one we found  on the website of the Dutch Liberal Catholic Church. Here Candlemas is placed in a longer series of annual festivals of light:

We celebrate Candlemas 40 days after Christmas. 40 days before Christmas was the festival of light called the feast of St. Martin. On this feast children walk with beautiful lamps in the darkening autumntime. This lamp is made from a drilled rutabaga or pumpkin, decorated by a skilled hand and made carryable.
The “bulb” is a symbol of the warmth of the sun, growth, bloom, power and colour and fire enabled by the warmth of the summer sun. We become connected with it by drilling these fruits and making free space in them, so that light could connect with us. The light in the lamp wanes, naturally, if we don’t protect it against the wind, and the candle can of course burn out. The power of human will is needed for the light to continue burning. Then it can connect with us. The sunlight can become internalized in our hearts. Full of expectation, we carry that light toward the middle of winter. Then our heart filled with light opens to the Christ child. The new seed of our life-giving light. If this all went well, we came out stronger of this struggle.

Source

Did we?