Today I began the day listening to the sermon our dear friend, the Rev. Dr. Gregory Neal, preached last Sunday at his church in Irving, Texas.

It made memories from the wonderful trip we made through Poland only a little over a month ago with Greg come back, and especially a funny story related to Greg’s talk at the United Methodist church in Koszalin. Namely, a day or two after the talk, the pastor, the Rev. Sebastian Niedzwiedzinski, got a text from a Roman Catholic priest who listened to Greg, saying that he was disappointed, because Greg was supposed to talk about his travels, and spoke at least as much about the Eucharist. Well, there was a grain of truth in it (even though there was a lot about travels), but when Sebastian told me about that reaction, I thought the problem was not so much in what Greg said as in the fact that that priest didn’t expect it at all. How come? A United Methodist minister talking about the Holy Communion and its central place in his personal spirituality? Even more, he cannot be understood in the framework of the assumption which at least some listeners certainly made (Protestantism = a “symbolic approach” to Communion), and talks with deep conviction about his faith in the REAL PRESENCE OF JESUS CHRIST IN THE SACRAMENT OF THE ALTAR. And finally, as though there weren’t enough surprises, you could conclude from his words that his faith doesn’t only consist in accepting (perhaps a little by force) a certain doctrine, but constitutes a living element holding together his spirituality, giving direction and meaning to his life. This goes beyond the popular image of Protestants in the eyes of most Polish (and not only) Catholics.

Leaving aside this concrete memory – as funny as it was instructive (for it shows how much we have to do with regard to sharing knowledge about the Anglican approach to the Eucharist, which is also the root of the Wesleyan approach at the base of Methodism, even if many Methodists don’t realize this!), Greg’s sermon inspired another reflection in me. Most of us remember more or less the story about manna from heaven, which Israelites ate on their way through the desert. Greg reminded an important element of the story. Namely, manna was supposed to be collected only for a given day (unless the following day was Sabbath – then you could collect twice as much, because work on Sabbath was prohibited). Otherwise the “bread from heaven” would spoil. I suddenly realized how difficult it must have been.

Since a few days we have a more or less regular furry guest. It’s Mr. Salmon, a street cat, called so because of his special fondness of that treat… Mr. Salmon is a quiet and well-behaving cat  – you can tell at once that he hasn’t spent all his life in the streets. He surely had a home once. Yet daily struggle for survival has also left marks on his behavior. One of them is that he immediately eats everything you give him regardless of the amount, undoubtedly because life has taught him that you never know when the next meal will come. Looking at how greedily he eats, I realized that I often do likewise. Perhaps not always with regard to food (even though I sometimes eat more than I should), but other important things.

I was taught as a child that the characteristic of maturity or adulthood is thinking about tomorrow: planning, anticipating consequences of one’s actions, readiness to take them upon oneself. Alas, there is a side effect of this attitude: I feel especially helpless when consequences of certain decisions cannot be predicted, when the future is completely unclear and you simply have to have trust. I would like to collect as much manna from heaven as possible – for storage. In order to show how foresighted, careful I am (even though I like to be seen as a risk taking and spontaneous person!).

I act like this in private life, but also as coordinator of the Polish Episcopal Network. Only a few weeks ago it seemed to me that for such a young community, which necessarily has to improvise a lot, we have taken care of basic things quite well. The passing of Br. Pawel changed this dramatically. As we were updating our flyer yesterday it occurred to me that we cannot write anymore that there are monthly Eucharists in Cracow, because we simply don’t know that…

On the other hand we too have our share of manna from heaven. Cooperation with the Wacław z Szamotuł Vocal Ensamble and its conductor, Lukasz Laxy, is developing very well. We will most probably be able to hold a traditional Anglican Service of Nine Lessons and Carols. Only a few month ago I thought it would be impossible to organize in Poland. And for January we plan a conference for local leaders – among others, Bishop Pierre Whalon promised to come, which means that there will be an Episcopal Eucharist in the royal city. Yes, we don’t know if there will be one in February, which seemed “sure” until recently (at least as sure as it could be when based on an enthusiastic but ill man who were to turn 90 soon), but that’s the point! This is the trial the Israelites faced in the desert: to trust that manna will fall again the following day.

In the legacy of Dietrich Bonhoeffer, Lutheran theologian and a member of anti-Nazi resistance movement, there is among other things the following confession of faith:

I believe that God can and intends to let good spring from everything, even from what is most evil. For this he needs human beings, who desire to turn all things to the good.

I believe that God purposes to give us in every crisis as much power of resistance as we need. But he does not give it to us in advance, in order that we shall rely not on ourselves, but on Him alone. Such faith will necessarily overcome all fear of the future.

I believe that even our defects and errors are not in vain and that it is no more difficult for God to deal with them than with our supposed good deeds.

I believe that God is not a timeless phantom, but rather that he waits and responds to true prayer and responsible actions.

This text was in my mind when I was writing many posts for the blog, but I think I never referred to it directly. Why? Because it is very difficult for me. Intellectually I agree with it and I would like very much to say those words as my own confession of faith, but I know that they surpass what is there really in my soul now. Do I really believe that “God purposes to give me in every crisis as much power of resistance as I need. But he does not give it to me in advance, in order that I shall rely not on myself [and my “adult” foresight], but on Him alone?” I once heard from a friend that God gives us precisely as much ability to see and foresee things that we may come to the next corner on the path of our lives, around which another challenge lurks. And not an iota more. And it is our task to learn and accept this, because it’s what faith consists in – the faith that overcomes all fear of the future.

I very often find it irritating when people treat faith as a rigid, unchangeable worldview, a list of answers to all possible questions, ready-made solutions to all possible problems. Today, however, the question comes to my mind whether at the base of my irritation there isn’t perhaps a little longing for this attitude? Whether I wouldn’t like to “have faith” (which itself sounds awfully, even if it’s a Biblical expression), which would make me see more, reach a kind of “certainty” anew. To live of the “bread of heaven” and really collect not more than enough for one day is truly difficult, even though experience tells you that the bread has been there just when you needed it. But you would like to collect more – for storage, just in case…

Today is not only Thanksgiving. Our Jewish brothers and sisters are beginning their celebration of Hanukkah. Hanukkah commemorates the miracle of the lights that happened in the times of the Maccabees. When the Jerusalem Temple was regained from the hands of the enemy, only one little lamp with kosher oil was found inside, with enough oil for only one day, but it miraculously burned for eight days – until new kosher oil was produced and the Menorah lit. When we read about Biblical miracles, we often ask if “they really happened.” But – as Talmud says – “there is no before and after in the Torah”, so we should ask this question – at once – in all possible tenses. And what will be the answer? My own answer? Perhaps: “I believe, Lord, help my disbelief!”?

Dzisiaj rozpocząłem dzień od wysłuchania kazania, które nasz serdeczny przyjaciel, ks. Greg Neal, wygłosił ostatniej niedzieli w swoim kościele w Irving w stanie Teksas.

W rożny sposób ożyły pod jego wpływem wspomnienia z przemiłej podroży, którą odbyliśmy zaledwie nieco ponad miesiąc temu po Polsce, a zwłaszcza zabawna historia, wiążąca się z pogadanką, którą Greg wygłosił w parafii metodystycznej w Koszalinie. Otóż, w dzień czy dwa później, tamtejszy proboszcz, ks. Sebastian Niedźwiedziński, otrzymał smsa od obecnego na niej rzymskokatolickiego duchownego, który wyrażał swoje rozczarowanie tym, że prelegent miał przecież opowiadać o swoich podróżach, a co najmniej równie dużo mówił o Eucharystii. No cóż, jakieś ziarno prawdy w tym pewnie było (chociaż wspomnieniom ze swych licznych wypraw Greg poświecił naprawdę dużo miejsca), ale od czasu, gdy Sebastian opowiedział mi o tej reakcji, nie mogę oprzeć się refleksji, że problem tkwił nie tyle w takim a nie innym ujęciu tematu, co w tym, że ów duchowny się takiego ujęcia ABSOLUTNIE NIE SPODZIEWAŁ. Jak to? Metodystyczny pastor, który mówi o Komunii Świętej, o jej centralnym znaczeniu w swojej osobistej duchowości? Co więcej, absolutnie nie daje się przy tym wtłoczyć w gotowy schemat, który przynajmniej niektórzy uczestnicy spotkania mieli w głowach (protestantyzm = „podejście symboliczne” do Komunii), i z głębokim przekonaniem świadczy o swojej wierze w RZECZYWISTĄ OBECNOŚĆ JEZUSA CHRYSTUSA W SAKRAMENCIE OŁTARZA? I wreszcie, jakby nie wystarczyło już niespodzianek, z jego słów można wywnioskować, że ta wiara nie polega jedynie na przyjęciu (trochę „na siłę”) pewnej doktryny, ale żywy element spajający jego duchowość, nadający kierunek i sens jego życiu? To zasadniczo wykracza poza popularny obraz protestantów w oczach większości polskich (i nie tylko polskich) katolików.

Abstrahując od tego wspomnienia, tyleż zresztą zabawnego, co pouczającego (pokazuje ono bowiem, jak wiele mamy do zrobienia w zakresie popularyzacji wiedzy o anglikańskim podejściu do Eucharystii, z którego wywodzi się przecież także podejście wesleyańskie, znajdujące się u podstaw metodyzmu, nawet jeśli niejeden metodysta nie zdaje sobie z tego sprawy!), kazanie Grega pobudziło mnie do jeszcze innej refleksji. Większość z nas przypomina sobie mniej więcej historię o mannie z nieba, którą karmili się Izraelici w drodze przez pustynię. Greg przypomniał pewien istotny wymiar tej opowieści. Otóż mannę należało zbierać jedynie w takiej ilości, która starczała na dany dzień (chyba że następnego dnia przypadał szabat – wówczas można było zebrać podwójną miarę, bo w szabat nie należy pracować). W przeciwnym razie „chleb z nieba” ulegał zepsuciu. Nagle uświadomiłem sobie jakie to musiało być trudne.

Od kilku dni mamy u nas w domu – mniej lub bardziej stałego – futrzastego gościa. To Mister Salmon, bezpański kot, zwany tak ze względu na szczególne upodobanie, z jakim raczy się łososiem. Mister Salmon jest kotem spokojnym i dobrze ułożonym – od razu widać, że nie spędził całego swego życia na ulicy. Na pewno kiedyś miał dom. Jednak codzienna walka o przeżycie również pozostawiła w jego zachowaniu pewne ślady. Jednym z nich jest, że od razu zjada to, co mu się poda. Bez względu na ilość, pochłania wszystko natychmiast, bez wątpienia dlatego, że życie nauczyło go, iż nigdy nie wiadomo, kiedy nadejdzie kolejny posiłek. Przyglądając się jego zachłanności, uświadamiam sobie, ze przecież właściwie postępuję podobnie. Może nie zawsze w odniesieniu do jedzenia (chociaż zdarza mi się jeść więcej niż powinienem), ale jeśli chodzi o inne ważne dla mnie rzeczy.

W dzieciństwie nauczono mnie, że oznaką dorosłości jest myślenie o jutrze: planowanie, przewidywanie konsekwencji danych posunięć, gotowość do wzięcia ich na siebie. Niestety ubocznym skutkiem tej postawy jest, że czuję się szczególnie bezsilny w sytuacjach, gdy skutków pewnych decyzji nie daje się przewidzieć, gdy przyszłość jest zupełnie niejasna i po prostu trzeba zaufać. Najchętniej nazbierałbym manny z nieba ile się da – na zapas. Po to, by pokazać, jaki jestem zapobiegliwy (chociaż skądinąd lubię uchodzić za chętnie podejmującego ryzyko i spontanicznego!).

Działam w ten sposób w życiu prywatnym, ale również jako koordynator Polskiej Wspólnoty Episkopalnej. Jeszcze kilka tygodni temu wydawało mi się, że, jak na tak młodą wspólnotę, która siłą rzeczy często musi opierać się na improwizowaniu, pewne podstawowe sprawy całkiem nieźle uregulowaliśmy. Odejście brata Pawła zmieniło to poczucie w sposób diametralny. Wczoraj aktualizowaliśmy nasza ulotkę informacyjną, gdy nagle dotarło do mnie, że nie możemy już napisać, że zapraszamy na comiesięczną Eucharystię w Krakowie, bo po prostu nie wiemy, czy będzie się ona odbywać…

Z drugiej strony i my jednak doświadczamy naszej manny z nieba. Coraz lepiej rozwija się współpraca z Zespołem Wokalnym im. Wacława z Szamotuł i jego dyrygentem, Łukaszem Laxym. W grudniu najprawdopodobniej uda nam się zorganizować w Krakowie tradycyjne anglikańskie Nabożeństwo Dziewięciu Czytań i Kolęd. Jeszcze kilka miesięcy temu uważałem to za niemożliwe do zrealizowania w polskich warunkach. Na styczeń planujemy spotkanie liderów, obecność na którym zapowiedział m.in. bp Pierre Whalon, a to oznacza również, że w królewskim grodzie odbędzie się episkopalna Eucharystia. Owszem, nie mamy pojęcia czy będzie ona miała miejsce również w lutym, co jeszcze do niedawna wydawało się „pewne” (na tyle przynajmniej, na ile można opierać swoja pewność na osobie pełnego dobrych chęci, ale schorowanego człowieka, który nieomal zamyka dziewiąta dekadę swego życia), ale przecież w tym rzecz! To jest właśnie próba, z którą mieli do czynienia Izraelici na pustyni: zaufać, że następnego dnia znów spadnie manna.

W spuściźnie Dietricha Bonhoeffera, luterańskiego teologa i bojownika antyhitlerowskiego ruchu oporu, zachowało się między innymi następujące wyznanie wiary:

Wierzę, że Bóg ze wszystkiego, nawet z najgorszego zła, może i chce wyprowadzić dobro. Potrzebuje do tego jednak ludzi, którzy każdą rzecz chcą wykorzystać ku dobremu.

Wierzę, że Bóg w każdym trudnym położeniu chce nam dać tyle wytrzymałości, ile potrzebujemy, tylko nie daje jej na zapas, abyśmy nie polegali na sobie samych, tylko wyłącznie na Nim. Taka wiara powinna przezwyciężyć wszelki lęk przed przyszłością.

Wierzę, że również nasze błędy i pomyłki nie są daremne i Bogu nie sprawia większej trudności dać sobie z nimi radę aniżeli z naszymi rzekomo dobrymi czynami.

Wierzę, że Bóg nie jest abstrakcyjny i ponadczasowy, lecz czeka na szczere modlitwy i odpowiedzialne czyny, i odpowiada na nie.

Ten tekst „chodził mi po głowie” przy pisaniu wielu postów na blogu, jednak chyba nigdy dotąd wprost do niego nie nawiązałem. Dlaczego? Bo jest dla mnie bardzo trudny. Intelektualnie zgadzam się z nim i bardzo chciałbym moc wygłosić te słowa jako własne wyznanie wiary, ale wiem, że przerasta on to, co mi rzeczywiście „w duszy gra”. Czy rzeczywiście wierzę, że „Bóg w każdym trudnym położeniu chce mi dać tyle wytrzymałości, ile potrzebuję, tylko nie daje jej na zapas, abym nie polegał na sobie samym [i swojej „dorosłej” zapobiegliwości], tylko wyłącznie na Nim”? Kiedyś usłyszałem od pewnej bliskiej mi osoby, że Bóg daje nam dokładnie tyle możliwości widzenia i przewidywania, byśmy byli w stanie dojść do kolejnego życiowego zakrętu, za który czai się następne wyzwanie. I ani grama więcej. A naszym zadaniem jest nauczyć się akceptować to, bo właśnie na tym polega wiara – ta wiara, która przezwycięża lęk przed przyszłością.

Bardzo często reaguję irytacją na takie traktowanie wiary, w którym staje się ona pewnym sztywnym, niezmiennym światopoglądem, listą gotowych odpowiedzi na wszystkie możliwe pytania, gotowych rozwiązań wszystkich możliwych problemów. Dzisiaj nachodzi mnie jednak pytanie, czy u podstaw mojej irytacji nie czai się przypadkiem odrobina tęsknoty za takim podejściem. Czy aby sam nie chciałbym „posiadać wiary” (co już samo w sobie brzmi strasznie, nawet jeśli skądinąd występuje, jako wyrażenie, również w Biblii), która spowoduje, że zobaczę więcej, osiągnę na nowo jakaś „pewność”. Żyć „chlebem z nieba” i rzeczywiście zbierać go tylko w takiej ilości, która wystarcza na jeden dzień, naprawdę nie jest łatwo, nawet jeśli doświadczenie dyktuje ci skądinąd, że ten chleb już wielokrotnie docierał w samą porę. Najchętniej jednak nazbierało by się go więcej – na zapas, na wszelki wypadek…

Dzisiaj jest nie tylko Święto Dziękczynienia. Nasi żydowscy bracia i siostry rozpoczynają właśnie obchody chanuki. Chanuka to pamiątka cudu świateł, który wydarzył się w czasach Machabeuszy. Gdy odzyskano Świątynię Jerozolimską, znaleziono tylko jeden mały pojemnik z koszerną oliwą, której powinno było starczyć zaledwie na jeden dzień, a jednak cudownie paliła się aż przez osiem dni – do chwili, gdy przygotowano nowe zasoby koszernej oliwy do zapalenia Menory. Gdy czytamy o cudach biblijnych, najczęściej pytamy, czy aby „na pewno się wydarzyły”. Jednak – jak mówi Talmud – „w Torze nie ma przedtem, ani potem”, dlatego powinniśmy zadawać to pytanie – jednocześnie – we wszystkich czasach gramatycznych na raz. I jak będzie brzmiała odpowiedź? Moja własna odpowiedź? Może: „Wierzę, Panie, pomóż memu niedowiarstwu!”?

Podstawą dla tego wprowadzenia jest liturgia eucharystyczna używana w Zjednoczonym Kościele Metodystycznym w Stanach Zjednoczonych, którą przetłumaczyliśmy już jakiś czas temu na język polski jako dodatek do kazania ks. Neala zatytułowanego Rzeczywista obecność (zachęcamy do zapoznania się z nim). Ta liturgia jest jednak na tyle podobna do używanej w Kościele episkopalnym (w tym również w Polskiej Wspólnocie Episkopalnej), jak również w innych Kościołach, że umożliwia to skorzystanie z tego materiału także duchownym anglikańskim oraz celebransom z innych wspólnot. Oczywiście będziemy bardzo zadowoleni, gdybyście zechcieli zareagować na treść wprowadzenia. Jesteśmy również gotowi posłużyć jako pośrednicy i przekazać Wasze uwagi autorowi.

Tutaj możecie pobrać tłumaczenie wprowadzenia.

The Rev. Dr. Gregory Neal and the Rev. Sebastian Niedzwiedzinski celebrating the Holy Communion in the Methodist chapel in Koszalin, Poland. || Ks. dr Gregory Neal i ks. Sebastian Niedzwiedzinski prowadzą wspólnie nabożeństwo komunijne w kaplicy metodystycznej w Koszalinie

One of the thoughts that came to my mind when we were traveling through Poland with our dear friend, the Rev. Dr. Gregory S. Neal from the United Methodist Church in the USA, was that we need in Poland – and certainly not only here – a deepened yet practical reflection and exchange of views not only about the theological meaning of the Eucharist, but also the way it is celebrated. In order to provide an impulse for both, we decided to translate the tutorial about celebrating the Sacrament of the Altar prepared by Greg and published on his website.We hope that making it available to the Polish reader will be a good point of departure for further reflection and conversation. Yet it is also important to us that no one sees this material as a collection of instructions from an “American uncle” who of course knows better. If you read the comments Greg wrote for respective parts of the Eucharistic liturgy, you’ll notice that even though they express a thought out and well-founded theological view, they are often propositions and contain many alternatives. During our conversations in Poland we realized once again that it’s not enough to present one’s view regardless of how well thought out and rooted in the tradition of the church it might be. It is no less important to listen to what our interlocutors have to say and try discover together what is valuable, precious and what testifies to the unique character of a local church community and the specificity of its spirituality in every approach.

The tutorial is based upon the Eucharistic liturgy used in the United Methodist Church in the USA, which we translated into Polish some time ago as addition to Rev. Neal’s sermon Real Presence (we encourage you to read it, by the way). This liturgy, however, is similar enough to the one used in the Episcopal Church (and so also in the Polish Episcopal Network) as well as in other churches, which makes it possible also for Anglican clergy and ministers from other denominations to use it. We will of course be very glad if you reacted to the tutorial. We may also pass your reactions on to the author.

Here you can download the tutorial in Polish. 

Today we eventually found on Youtube the episode from an extremely popular documentary series from early 80s “Religions and Churches in Poland” about the Catholic Church of the Mariavites. We can find there among other things unique recordings of the liturgical life of the Mariavite community in Felicjanów. We posted them below. You can find more information about Mariavitism here.

Fragment Eucharystii celebrowanej przez ówczesnego zwierzchnika Kościoła, Arcybiskupa Marię Rafaela Wojciechowskiego. // Fragment of a Mass presided by the then superior of the church, Father Archbishop Maria Rafael Wojciechowski.

Fragment adoracji Najświętszego Sakramentu prowadzonej przez obecną zwierzchnik Kościoła, Arcybiskupkę Marię Beatrycze Szulgowicz. // Fragment of an adoration of the Most Blessed Sacrament presided by Mother Maria Beatrycze Szulgowicz.

Dla niektórych uczniów Jezusa zbawienie oznaczało obalenie Imperium Rzymskiego i odnowienie Dawidowego królestwa starożytnego Izraela (Dz 1:6). Dla niektórych chrześcijan w Tesalonice, do których św. Paweł napisał co najmniej dwa listy, oznaczało ono, że ludzie nie będą już umierać (1 Tes 4:13). Św. Ireneusz, teolog z trzeciego stulecia, wyobrażał sobie zbawienie jako tajną misję ratowania stworzenia Bożego, które zostało wzięte w niewolę przez szatana. Jeszcze inni rozumieli je jako Boże przebaczenie, przedstawiając zarazem różne spojrzenia na to, w jaki sposób się ono dokonało.

Nadzieja zbawienia wciąż daje wspólnotom chrześcijańskim siłę, nawet jeżeli nie jesteśmy całkowicie pewni od czego i ku czemu mamy być zbawieni. Różne podejścia do tego zagadnienia w Biblii i w kolejnych stuleciach refleksji teologicznej mają co najmniej jedną cechę wspólną. Nadzieja zbawienia oznacza sposób mówienia o ludzkiej tęsknocie za rozkwitem obfitości życia. W Ewangelii św. Jana Jezus opisuje cel swojego posługiwania, mając wyraźnie na oku tę nadzieję, słowami: “aby [owce] miały życie i miały je w obfitości” (10:10). Nie jedna, lecz wiele rzeczy może spowodować, że potykamy się na drodze do rozkwitu człowieczeństwa. Wydaje się, że ludzie z niektórymi z tych przeszkód mają do czynienia powszechnie, podczas gdy inne są częścią specyfiki historycznej i kulturowej albo nawet są unikatowe dla poszczególnych ludzi. Cokolwiek nie pozwala nam rozkwitnąć, wiara chrześcijańska daje nam nadzieję na to, że Bóg bezustannie zaprasza nas do tańca rozkwitającego życia i zapewni nam środki do tego, abyśmy tańczyli jeszcze lepiej po tym, jak się potkniemy. Być może jeszcze bardziej aniżeli my sami Bóg pragnie, abyśmy rozkwitali.

Chrześcijanie słyszą to Boże zaproszenie do rozkwitu, gdy zbierają się wokół eucharystycznego stołu, aby wspólnie uczestniczyć w prostym posiłku. Jezus jako konkretna postać historyczna i Jezus późniejszej wielowiekowej refleksji teologicznej, uprawianej w różnych kontekstach kulturowych, spotykają się w Jezusie eucharystycznym – w gestach, w postawie, chlebie i winie oraz słowach, które wspominamy w modlitwie: “To jest ciało moje; to jest krew moja”. Gdy wspólnie przeprowadzamy ten akt, przyzywamy na nowo wiele sytuacji, w których Jezus historyczny brał udział w posiłkach, łącznie z ostatnim posiłkiem, który spożył ze swoimi przyjaciółmi w nocy, gdy go wydano. Nasza wspólna modlitwa wokół stołu przypomina również wielowiekową refleksję teologiczną nad tym, co oznacza ten eucharystyczny posiłek, co mówi on o Bogu-w-Chrystusie, o tych szczególnych sposobach, w jakie inspiruje nas do życia, i o tym jak zaprasza nas, abyśmy dostrzegli, że nasze życie i świat stanowią w swej istocie dar. To właśnie oznacza greckie słowo eucharystia – dziękczynienie.

Tak jak istnieje wiele rodzajów tańca, istnieje również wiele sposobów na opisanie nadziei zbawienia inspirowanej przez eucharystycznego Jezusa. Ponieważ Modlitewnik Powszechny rozwijał się w prowincjach Wspólnoty Anglikańskiej, współcześni anglikanie modlą się z różnych wersji tej jednej księgi, zaś każda z nich zawiera więcej aniżeli tylko jedną modlitwę eucharystyczną. Chociaż każda z tych modlitw stosuje ten sam podstawowy schemat i rytm, ich teksty zawierają różne metafory, symbole i akcenty. W samym tylko amerykańskim Modlitewniku cztery różne modlitwy eucharystyczne (albo nawet sześć, włączając w to dwie sformułowane w bardziej tradycyjnym języku) zawierają wizję kosmicznej odnowy, ofiary przebłagalnej, ratunku przed złem, wolności dla więźniów, dobrej nowiny dla ubogich, drogi pokoju i pojednania – by przytoczyć tylko niektóre z nich. W ten sposób rozwój modlitewnika odzwierciedla rozwój pism chrześcijańskich i chrystologii. Tak jak w Biblii jest więcej niż tylko jedna ewangelia, tak jest też więcej modlitw eucharystycznych w Modlitewniku. Tajemnicy Boga w Chrystusie nie można zawrzeć w pojedynczym tekście biblijnym, tak jak tajemnicy zbawienia nie można zawrzeć i wypowiedzieć w pojedynczej modlitwie.

Rozległość refleksji nad Jezusem eucharystycznym ulegała częstokroć zaciemnieniu czy zawężeniu za pomocą zakorzenionych w każdym z nas założeń, które pochodzą z religijnego wychowania, które odebraliśmy w dzieciństwie, albo z wizji, którymi przeniknięta jest kultura popularna. Tak właśnie jest z odwiedzającymi moją wspólnotę, w której eksperymentujemy z różnymi formami liturgicznymi i różnymi sposobami mówienia o dobre nowinie o Bogu-w-Chrystusie. Niezależnie od tego, jakiego tekstu używamy, czy od świeżości języka, którym się posługujemy, odwiedzający (a także zapewne niejeden długoletni członek) prawie zawsze słyszą to, czego oczekują: Jezus umarł za moje grzechy, abym mógł pójść do nieba. Oczywiście istnieją pewne dobre powody, aby rozumieć wiarę chrześcijańską w ten sposób, który wciąż powraca w tym, jak jest ona przedstawiana i rozpowszechniana w nowoczesnych społeczeństwach zachodnich. Wątek ten ulega wzmocnieniu przez to, że każda liturgia eucharystyczna upamiętnia zdradę, mękę, śmierć i zmartwychwstanie Jezusa. Ale nie jest to jedyna rzecz, którą te liturgie upamiętniają. Ograniczając ideę i nadzieję zbawienia do mechanizmy naznaczonej przemocą ofiary, ryzykujemy przeoczenie bogatego i bardzo złożonego zaproszenia, które Bóg kieruje do nas w Chrystusie. Ryzykujemy przeoczenie zaproszenia do tańca, jeżeli pomylimy melodię wcielenia z marszem pogrzebowym.

Względna wolność od jakiegokolwiek systemu doktrynalnego, która panuje w teologiach anglikańskich, daje możliwość odkrycia szerszego spojrzenia na zbawienie i praktykowanie nadziei aniżeli te, do których nakłaniają takie wizje. Zwracając się równie często ku Wcieleniu jak ku ukrzyżowaniu, teologie anglikańskie uprawiają refleksję nad celem życia ludzkiego a nie tylko nad tym, co stanowi lekarstwo na jego porażki. Obchodząc narodziny w Betlejem z takim samym pietyzmem z jakim upamiętniają śmierć w Jerozolimie, anglikanie unikają redukowania wiary chrześcijańskiej do chorobliwej obsesji na punkcie bólu i cierpienia. To podejście w żaden sposób nie umniejsza znaczenia ukrzyżowania. Wręcz przeciwnie, tak naprawdę rozszerza to znaczenie, nie łącząc go w typowy sposób jedynie z systemami głoszącymi przebłaganie przez ofiarę.

Rozumienie śmierci Jezusa jako ofiary przebłagalnej dla zbawienia znajduje oddźwięk u niektórych, ale na pewno nie u wszystkich pisarzy biblijnych. Pojęcie przebłagania pojawia się wprost w liście do Hebrajczyków, którego autor wykorzystuje obrazy ofiar ze zwierząt w starożytnej religii Izraela dla swoich własnych refleksji. Te obrazy dostarczają mu najlepszego sposobu na opisanie śmierci Jezusa jako przebłagania, jako mechanizmu, nazwijmy to w ten sposób, Bożego przebaczenia. Z drugiej strony ta interpretacja śmierci Jezusa jako ofiary przebłagalnej nie pasuje zbyt dobrze do niektórych z opowieści ewangelicznych. Autorzy ewangelii kwestionują, jak się wydaje, to, że ukrzyżowanie jest konieczne dla przebaczenia, ukazując, że Jezus przebaczał grzechy jeszcze przed swoją śmiercią (Mt 9:2, Mk 2:10, Łk 7:47).

Oprócz kilku tekstów biblijnych, koncepcja zbawienia, z którą wielu chrześcijan żyje po dziś dzień, najwięcej zawdzięcza dwunastowiecznej teologii św. Anzelma, którego dzieło podkreślało szczególny aspekt myśli chrześcijańskiej, jaki zaznaczał swą obecność już od jakiegoś czasu. Anzelmiańska teoria zbawienia, którą zazwyczaj określa się mianem “zastępczego przebłagania”, była w dużym stopniu oparta na kulturowej i politycznej rzeczywistości średniowiecznej Europy. Struktury społeczeństwa feudalnego wraz ze spuścizną rzymskiej jurysprudencji stanowiły glebę, która nadała podejściu Anzelma szczególny charakter systemu prawnego, w ramach którego pogwałcenie praw wymaga odpowiedniego zadośćuczynienia. Przez zapożyczenia z tego kontekstu kulturowego Anzelm rozwinął rozumienie śmierci Jezusa jako zadośćuczynienia Bożej sprawiedliwości. Śmierć Jezusa, innymi słowy, stanowiła zapłatę za nasze grzechy, za nasze pogwałcenia Bożego prawa, zapłatę, której my sami nie byliśmy w stanie uiścić.

Biskup Pierre Whalon w czasie celebracji Eucharystii

Chociaż ten anzelmiański wątek przeniknął teologię zachodniego chrześcijaństwa – tak bardzo, że wielu współczesnych chrześcijan chętnie przyjmuje jakąś jego odmianę, nie słysząc nigdy o Anzelmie – to spojrzenie na pewno nie prezentuje pełnej skali refleksji na temat nadziei zbawienia, nie tylko tej, którą znamy ze źródeł antycznych, ale również tej, którą reprezentowali współcześni Anzelma. Na przykład greckie lub wschodnie podejścia, które rozwijały się w oderwaniu od bardziej jurydycznego kontekstu Europy zachodniej, zazwyczaj w większym stopniu podkreślają Wcielenie. Bardziej niż na spłatę długu wobec Bożej sprawiedliwości, Wcielenie wskazuje na o wiele szersze zaangażowanie w plan ludzkiego rozkwitu. Zgodnie z tymi wizjami, nadzieja zbawienia wynika z Bożej gotowości dołączenia do ludzkiego tańca i prowadzenia nas ku pełni życia, której Bóg pragnął dla nas od samego początku.

Jednak nawet w tych wschodnich wizjach teologicznych nacisk na nadzieję pochodząca ze Wcielenia nie zaprzecza tak po prostu ludzkiej grzeszności. Kondycja człowieka wciąż jest wyraźnie naznaczona tym, co tradycje chrześcijańskie nazywają grzechem, jak każdy widzi, czytając choćby codzienną prasę. Światowa rodzina ludzka boryka się każdego dnia z ogromna liczbą przeszkód na drodze do rozkwitu człowieczeństwa, czy to w postaci konfliktów zbrojnych i wojen, rabunku ekonomicznego czy instytucjonalnej tyranii i ucisku. Egzekucja Jezusa, która miała miejsce, pomimo że nie był on winny żadnego z politycznych ani religijnych przestępstw, które mu zarzucano, stanowi proste świadectwo grzesznej kondycji, od której ludzkość musi być wybawiona. Nadzieja zbawienia musi jednak prowadzić dalej aniżeli ku zdjęciu winy albo ku okazaniu wyrozumiałości przez skądinąd gniewnego Boga. Bez wątpienia rozpaczliwie potrzebujemy przebaczenia wielu rzeczy, zarówno od Boga jak i od innych ludzi, ale w oczywisty sposób potrzebujemy więcej niż tylko przebaczenia.

Lęk, który ludzie pielęgnują w odniesieniu do swych błędów i niedostatków, na pewno nie jest jedynym lękiem, od którego musimy być wybawieni. Doświadczenie winy sięga bardziej fundamentalnego lęku – o to, że samo człowieczeństwo jest dogłębnie wadliwe, że bycie człowiekiem jest samo w sobie dogłębnym “błędem”. Wydaje się, że chrześcijańskie tradycje mówią, że to właśnie jest lęk, od którego każdy z nas musi być wybawiony. Szersze spojrzenie na zbawienie skłania nas do zaakceptowania ludzkiej egzystencji jako fundamentalnie dobrej i do życia z nadzieją, że przełamiemy wiele przeszkód uniemożliwiających nam rozkwit, tak aby wszyscy ludzie i każdy człowiek mogli tańczyć do Bożej muzyki życia, które obfituje.

Teologowie anglikańscy stymulują to szersze spojrzenie na chrześcijańską nadzieję, odmawiając dokonania wyboru pomiędzy żłóbkiem i krzyżem jako głównym narzędziem boskiego zbawienia. Anglikanie nie obchodzą Bożego Narodzenia jedynie jako historycznego wstępu do Wielkiego Piątku. Nadzieja zbawienia jest zbyt bogata i głęboka, by zawrzeć ją w jakimkolwiek pojedynczym momencie z życia Jezusa, czy choćby w naszym własnym życiu. Czerpiąc z Biblii i późniejszych tradycji teologicznych, chrześcijaństwo anglikańskie przedstawia zbawienie jako obejmujące cały przebieg życia Jezusa: Jego posługiwanie, nauczanie, śmierć i zmartwychwstanie, to, co następuje po pustym grobie i prowadzi ku dodającej skrzydeł obecności Ducha Świętego, a także życie i posługiwanie wspólnot chrześcijańskich.

We wszystkich swych formach nadzieja zbawienia dostarcza sposobu, w jaki możemy opowiadać całą historię naszego tańca z Bogiem. Ta historia rozpoczyna się od Bożej tęsknoty za wspólnotą, która objawia się w stworzeniu, prowadzi przez wybór Izraela jako Bożego ukochanego, rozszerzenie tego wyboru na całą rodzinę ludzką w Jezusie, aż po nadzieję życia skierowanego ku prawdziwemu człowieczeństwu, którą chrześcijanie urzeczywistniają jako ciało Chrystusa. Oto dalekosiężna, wszechogarniająca historia, którą słyszymy od Jezusa eucharystycznego każdego niedzielnego poranka. Redukowanie tej historii zbawienia do tego, co się wykonało przez cierpienie i śmierć Jezusa, w tragiczny sposób gubi istotę rzeczy, dlatego że mówi o wiele za mało o tańcu. Przywołując to, co Rowan Williams powiedział o herezji, nie powinniśmy obawiać się powiedzenia zbyt wiele, ale raczej niepowiedzenia wystarczająco dużo, gdy mówimy o zbawieniu.

Jednocześnie zachodni jurydyczny model zbawienia, który streścił Anzelm, kształtuje nadal umysły i serca wielu dzisiejszych chrześcijan. Dla niektórych jest to jedyna zbawcza muzyka, której są w stanie słuchać. Ten rodzaj muzyki wpływa na wiele zasadniczych sposobów na to, jak ludzie tańczą z eucharystycznym Jezusem, przede wszystkim przez zniekształcenie relacji pomiędzy zbawieniem i etyką. Zawężając zakres zbawienia do potrzebny przebaczenia natychmiast zamienia on etykę w system reguł, przez co Bóg zaczyna najbardziej przypominać prawodawcę.

Jeżeli natomiast zbawienie postrzega się szerzej, jako Boże zaproszenie do życia w obfitości i prawdziwego rozkwitu człowieczeństwa, etyka nagle jawi się jako o wiele szerszy parkiet taneczny i nabiera bardziej ponaglającego rytmu. Gdy w niedzielny poranek zbieramy się wokół eucharystycznego stołu, mniej przejmujemy się tym, które z dziesięciu przykazań każdy z nas złamał w minionym tygodniu, a bardziej losem uzależnionych od pomocy społecznej matek, zaledwie o jeden zasiłek oddalonych od bezdomności, albo potencjalną przemianą regionalnego parku w centrum handlowe, albo tym, ile dzieci umiera każdego dnia z powodu chorób, którym można zapobiec, albo rozbieżnością pomiędzy pensjami w korporacjach a zarobkami nauczycieli naszych dzieci, albo środkami, które kraje zachodnie wydają na cele militarne w porównaniu do pieniędzy, które przeznaczają na walkę z globalnym głodem.

Reorientacja etyki w kierunku tych kulturowych i politycznych kwestii nie oznacza porzucenia refleksji nad dziesięcioma przykazaniami. Oznacza natomiast uznanie społecznych ram naszych wyborów życiowych w większym stopniu aniżeli poddawanie się obsesji z powodu indywidualnych błędów i niedociągnięć. Oznacza zmianę naszej koncepcji Bożej Rzeczywistości z wizji prawodawcy na wizję choreografa, który pragnie ujrzeć każdego w tańcu życia w obfitości. Bardziej niż podchodząc do etyki jako do serii obręczy do przeskoczenia, Bóg-w-Chrystusie zaprasza nas, abyśmy wzięli te obręcze i zatańczyli z nim hula hoop. Hula hoop nie czyni etyki chrześcijańskiej w żaden sposób łatwiejszą; właściwie staje się ona trudniejsza, ponieważ wymaga wytrenowanej zręczności i skupionej uwagi ciała tańczącego hoola hoop.

Rozumienie etyki chrześcijańskiej jako przede wszystkim przedsięwzięcia wspólnotowego pogłębia nasze życia z Bogiem i sprawia, że przestaje sprowadzać się ono jedynie do indywidualnego skrupulanctwa. Uczyć się tańczyć do muzyki Jezusa oznacza przedzieranie się przez, analizowanie i ewaluowanie wzajemnie powiązanych warstw polityki, polityki społecznej, systemów ekonomicznych, paradygmatów kulturowych, a wszystko to po to, aby zarówno odkryć jak i przyjąć ten rodzaj prawdziwego życia, którego Bóg pragnie dla człowieka. To jest właśnie to, o czym mówił John L. Kater Jr., kapłan episkopalny i teolog moralny, na podstawie swoich doświadczeń z Ameryki Łacińskiej, szczególnie w odniesieniu do więzi ekonomicznych pomiędzy półkulą północną i południową: “Uzdrawianie świata wymaga więcej aniżeli indywidualnego nawrócenia. To zadanie dostarcza nam wszystkim, zarówno osobom jak i wspólnotom, wielu możliwości działania na rzecz pełni życia, którego Bóg życzy sobie dla nas. Niektóre z naszych działań będą nakierowane na natychmiastowe albo krótkoterminowe rozwiązania, ale nie powinniśmy nigdy zapominać, że w końcu chodzi o przebudowę fundamentalnych struktur naszego wspólnego życia”.

Ikona Chrystusa Wyzwoliciela autorstwa br. Roberta Lentza, OFM

Gdy słyszymy, jak eucharystyczny Jezus zaprasza nas do tańca, Boża pasja życia ogarnia naszą wyobraźnię, zmuszając nas do bardziej świadomej pracy, która prowadzi do tego życia w obfitości, którego Bóg chce dla wszystkich. Oto dzieło zbawienia, wspaniały wcielony taniec życia, do którego zaprasza nas Bóg-w-Chrystusie. William Temple trafnie opisuje to wcieleniowe podejście wiary chrześcijańskiej, zwracając uwagę na to, że chrześcijaństwo “jest najbardziej materialistyczną ze wszystkich religii świata”. Tymi słowami Temple wyraża chęć, abyśmy tak wysilili naszą wyobraźnię, aby dojrzeć daleko idące implikacje Wcielenia dla wszystkich aspektów naszego życia osobistego, społecznego i ekologicznego.

Wielość podejść do chrystologii w Biblii i wielość sposobów, w jakie wspólnoty chrześcijańskie próbowały mówić o Wcieleniu, przestrzega przed próbami znalezienia tylko jednej formuły albo obrazu dla dobrej nowiny o Bogu-w-Chrystusie. Akceptowanie różnorodności spojrzeń i wsłuchiwanie się w różne perspektywy może pomóc nam odkryć w jaki sposób Bóg zaprasza nas do tańca. Anglikanie uskuteczniają ten rodzaj pracy teologicznej przez podtrzymywanie prawdziwego dialogu i troskę o ciągły dialog, tam, gdzie tylko zbieramy się na prosty posiłek złożony z chleba i wina. Wzięcie sobie do serca słów Wiliama Temple skłania nas do wyobrażania sobie w tych eucharystycznych momentach intymnego związku między ziemią i niebem, duchem i ciałem, tym, co ludzkie, i tym, co boskie. Tylko pełna wiary wyobraźnia może przekuć ten rodzaj nadziei na praktykowanie wielu materialnych sposobów, w jakie ludzie wchodzą ze sobą w kulturowe, polityczne i ekonomiczne interakcje.

W skrócie, Boży wspaniały taniec życia nie wyprowadza nas z tego ziemskiego parkietu. Wręcz przeciwnie, Jezus eucharystyczny – ze wszystkimi swoimi dzikimi, nieoswojonymi, ziemskimi rytmami – zaprasza nas do tańca, w którym będziemy się poruszać po tym konkretnym parkiecie ludzkiego życia i kultury. Oto prawdziwie egzotyczny taniec ciała Chrystusa, którego poszczególne kroki będą rzeczywiście zależały od poszczególnych kontekstów kulturowych, w których tańczymy i żywimy nadzieję. Jak dawno temu zauważył Apostoł Paweł, te kroki prowadzą nas nader szybko ku tajemniczej i uwodzicielskiej sile, którą chrześcijańskie tradycje nazwały Duchem Świętym.

For some of Jesus disciples, salvation meant overthrowing the Roman Empire and restoring the Davidic kingdom of ancient Israel (Acts 1:6). For some of the Christians in Thessalonica, to whom Paul wrote at least two let­ters, salvation meant that human beings would no longer die (1 Thessalonians 4:13). Irenaeus, a third-century theologian, imagined salva­tion as a stealth rescue mission for Gods creation, which had been taken captive by Satan. Still others understood salvation as divine forgiveness but offered various views of how that forgiveness is accomplished.

The hope for salvation continues to energize Christian communities even when we are not precisely sure from what and for what we need to be saved. The various approaches to this issue in the Bible and in subsequent centuries of reflection all have at least this much in common: The hope of salvation is a way to speak about the human longing to thrive with abundant life. In Johns gospel, Jesus described his ministry with that hope clearly in view, that all might have life “and have it abundantly” (10:10). Rather than just one thing, there are many things that can make us stumble on that journey into human thriving. Human beings appear to share some of those stumbling blocks in common, while others are historically and culturally specific and even unique to particular individuals. Whatever prevents us from thriving, Christian faith offers the hope that God continually invites us into the dance of abundant life and will provide us with the means to dance better after we stumble. Because even more than we do, God longs to see us thrive.

Christians hear this divine invitation to thrive whenever we gather around the eucharistic table to share a simple meal. At that table, the par­ticular [historical] Jesus and the portable Jesus [as understood in theological reflection in many different cultures througout the ages] come together in the eucharistic Jesus, in the gestures, the postures, the bread and the wine, and the words we prayer­fully remember: “This is my body; this is my blood.” Performing this act together recalls the many occasions in which the historical Jesus shared meals, including the final meal he shared with his friends on the night he was betrayed. Our common prayer around that table also recalls the many centuries of theological reflection on what this eucharistic meal means, what it can tell us about God-in-Christ, the particular ways it inspires us to live, and how it invites us to see our lives and the world as essentially and funda­mentally a gift. That’s what the Greek word eucharist means—thanksgiving.

Just as there are many types of dancing, there are various ways to describe the hope of salvation inspired by the eucharistic Jesus. As the Book of Common Prayer has evolved in the national provinces of the Anglican Communion, Anglican Christians today pray with various versions of that one book, and each of them contains more than one eucharistic prayer. While each of these prayers follows the same basic pattern and rhythm, the text of each prayer varies in terms of metaphor, symbol, and emphasis. In the American Prayer Book alone the four distinct eucharistic prayers (or six, including the two rendered in more traditional language) offer images of cosmic restoration, atoning sacrifice, rescue from evil, freedom for prisoners, good news for the poor, and the way of peace and reconciliation, to name just a few. In this sense, the development of the Prayer Book mirrors the development of Christian scripture and the development of Christology. Just as there is more than one gospel in the Bible, there is more than one eucharistic prayer in the Prayer Book. The mystery of God-in-Christ cannot be contained in a single biblical text any more than the mystery of salvation can be contained and spoken in a single prayer.

The breadth of reflection on the eucharistic Jesus is often obscured or narrowed by the assumptions ingrained in so many of us, either from the religious education of our childhood or from the images pervading popular culture. This has certainly been the case among the visitors I talk with in my congregation, where we experiment with a variety of liturgical forms and with ways to speak about the good news of God-in-Christ. Regardless of the texts we use or the freshness of the language we offer, visitors (and probably more than a few longtime members) almost always hear what they expect to hear: Jesus died for my sins so I can go to heaven. There are certainly some good reasons for hearing Christian faith in that way, which has been a recur­ring theme in the way Christian traditions have been presented and dissemi­nated in modern Western societies. That theme is reinforced by the fact that every eucharistic liturgy commemorates the betrayal, suffering, death, and resurrection of Jesus. But that’s not the only thing those liturgies com­memorate. By restricting the idea and the hope of salvation to the mecha­nisms of violent sacrifice, we risk missing the rich and deeply textured invitation God extends to us in Christ. We risk missing the invitation to dance if we mistake the music of the Incarnation for a funeral dirge.

The relative freedom from any one doctrinal system in Anglican theolo­gies offers an opportunity to recover a broader view of salvation and the practice of hope such views inspire. By turning to the Incarnation just as fre­quently as to the crucifixion, Anglican theologies reflect on the purpose of human life and not merely the remedy for its failures. By celebrating the birth in Bethlehem with as much devotion as remembering the death in Jerusalem, Anglicans avoid reducing Christian faith to a morbid obsession with pain and suffering. This approach does not in any way mitigate the significance of the crucifixion; to the contrary, it actually broadens its sig­nificance by detaching it from its typically exclusive link to systems of sac­rificial atonement.

Understanding the death of Jesus as an atoning sacrifice for the sake of salvation resonates with some but certainly not all biblical writers. The notion of atonement appears explicitly in the letter to the Hebrews, where the writer turns to images of animal sacrifice in ancient Israelite religion for his reflections. For that writer, those images of sacrifice provide the best way to describe the death of Jesus as atoning, as the mechanism, so to speak, of divine forgiveness. On the other hand, this interpretation of Jesus death as an atoning sacrifice doesn’t fit very well with some of the gospel stories. The gospel writers would seem to question the necessity of crucifixion for for­giveness when they show Jesus forgiving sins before his death (Matthew 9:2; Mark 2:10; Luke 7:47).

In addition to a few biblical texts, the concept of salvation with which many Christians live today derives mostly from the twelfth-century theology of Anselm, whose work articulated a particular aspect of Christian thought that had been percolating for some time. Anselm’s theory of salvation, usu­ally referred to as “substitutionary atonement,” relied heavily on the cultural and political realities of medieval Europe. The configurations of a feudal society, together with the legacy of Roman jurisprudence, rooted Anselm’s approach in a particular kind of legal system in which violations of the law demanded appropriate satisfaction. Borrowing from these cultural develop­ments, Anselm understood the death of Jesus as the satisfaction of divine jus­tice. The death of Jesus, in other words, paid the price for our sins, for our violations of divine law, which we ourselves could not pay.

Bishop Pierre Whalon during Eucharistic celebration

While this Anselmian theme has permeated Western Christian theology— so much so that many Christians today likely adopt some version of it with­out ever having heard of Anselm—this view by no means represents the full range of reflection on the hope of salvation, either from ancient sources or from Anselm’s own contemporaries. Greek or Eastern approaches, for exam­ple, which developed apart from the more heavily juridical context of Western Europe, usually place greater emphasis on the Incarnation. Rather than the satisfaction of a debt owed to divine justice, the Incarnation points to a much broader commitment to the project of human thriving. According to these views, the hope of salvation comes from God s own willingness to enter the human dance and lead us into the fullness of human life that God intended from the beginning.

Even in these Eastern theological views, the stress on an incarnational hope does not simply erase human sinfulness. The human condition is still clearly riddled with what Christian traditions call sin, as anyone can see today just by reading a daily newspaper. The worldwide human family strug­gles every day with any number of roadblocks to human thriving, whether in violent conflict and war, or economic deprivation, or institutional tyranny and oppression. The execution of Jesus, even though he was innocent of both the religious and the political charges brought against him, simply bears witness to the sinful condition from which humanity must be saved. The hope for salvation, however, must surely inspire more than relief from guilt or the forbearance of an otherwise angry God. We are no doubt in des­perate need of forgiveness for any number of things, from both God and other human beings, but we clearly need more than that.

The fear human beings harbor over mistakes and shortcomings is surely not the only fear from which we must be saved. The experience of guilt taps into a more fundamental anxiety—the fear that humanity itself is deeply flawed, that just being human is itself a profound “mistake.” This, Christian traditions seem to say, is the fear from which each of us needs to be saved. A broader view of salvation inspires us to embrace human existence as funda­mentally good and to live with the hope of breaking through the many road­blocks to human thriving so each and every one can dance to the divine music of abundant life.

Anglican theologians encourage this broader view of Christian hope by refusing to choose between the manger and the cross as the primary mech­anism of divine salvation. Anglicans do not celebrate Christmas as merely the historical preface to Good Friday. The hope of salvation is too rich and deep to confine it in any one moment of Jesus’ life or even in our own lives. Drawing on biblical insights and subsequent theological traditions, Anglican Christianity imagines salvation extending over the whole course of Jesus’ life, ministry, teaching, death, and resurrection, and beyond the empty tomb into the energizing presence of the Spirit and in the life and ministry of Christian communities.

In all its many forms, the hope of salvation provides a shorthand way of speaking about the entire story of dancing with God. That story begins with Gods own desire for communion in creation, the divine embrace of Israel as God’s own beloved, the extension of that embrace to the whole human fam­ily in Jesus, and the hope of living into a genuine and authentic humanity, which Christians put into practice as the body of Christ. This is the far- reaching, wide-embracing story we hear from the eucharistic Jesus every Sunday morning. To reduce this story of salvation to that which is accom­plished by the suffering and death of Jesus tragically misses the point; it says far too little about the dance. Or to recall Rowan Williams’s insight about “heresy,” we should not worry about saying too much but about not saying enough when we speak of salvation.

Meanwhile, the Western juridical model of salvation, epitomized by Anselm, continues to inform the minds and hearts of many Christians today. For some, it’s the only salvific music they can hear. This kind of music shapes how people dance with the eucharistic Jesus in some profound ways, mostly by distorting the relationship between salvation and ethics. Narrowing the focus of salvation to the need of forgiveness quickly turns ethics into a system of rules and God looks mostly like a lawmaker.

If, on the other hand, salvation is viewed more broadly, as God’s invita­tion to abundant life and to authentic human thriving, ethics suddenly expands onto a much wider dance floor and takes on a more urgent rhythm. As we gather around the eucharistic table on Sunday morning, we start to fret less about which of the Ten Commandments each of us may have bro­ken during the week and worry more about the welfare mother, one pay­check away from homelessness; or about the potential change in zoning laws that would transform a regional park into a shopping mall; or the number of children who die every day from preventable diseases; or the disparity between corporate salaries and the wages we pay the teachers of our children; or the resources Western nations spend on their militaries compared to the money spent on global hunger.

Refocusing ethics toward these cultural and political concerns does not mean abandoning any reflection on the Ten Commandments. It does mean recognizing the social ramifications of our life choices rather than obsessing over our individual faults and shortcomings. It does mean adjusting our con­cept of Divine Reality from that of rule maker to choreographer, one who yearns to see everyone join in the dance of abundant life. Rather than approaching ethics as a series of hoops to jump through, God-in-Christ invites us to pick up those hoops and dance with them. Holy hoop dancing doesn’t make Christian ethics any easier; it actually becomes more difficult, as it requires the practiced agility and focused bodily attention of a hula dancer.

Understanding Christian ethics as primarily a communal endeavor deepens our life with God well beyond the level of individual scrupulosity. Learning to dance to the music of Jesus means sorting through, analyzing, and evaluat­ing the interweaving layers of politics, social policy, economic systems, and cultural paradigms, and all for the sake of both discerning and embracing the kind of genuinely authentic human life God intends. This is precisely the point made by John L. Kater Jr., an Episcopal priest and moral theolo­gian, reflecting on his experiences in Latin America, especially concerning the economic relationships between the Northern and Southern Hemispheres. “The healing of the world,” Kater writes, “requires more than individual con­version. This task gives ample opportunity for us all—individuals and con­gregations alike—to act on behalf of the fullness of life God wills for us. Some of our actions will be directed to immediate or short-term solutions, but we must never allow ourselves to forget that in the end it is the fundamental structures of our life together that must be rebuilt.”

Icon of Christ Liberator by Br. Robert Lentz OFM

Hearing the eucharistic Jesus invite us to dance, Gods own passion for life seizes our imaginations, compelling us to work more intentionally for that abundant life God intends for all. This is the work of salvation, the great incarnate dance of life into which God-in-Christ invites us. William Temple pointedly described this incarnational approach to Christian faith by noting that Christianity “is the most materialistic of the worlds religions.” With this comment, Temple wished to stretch our imaginations to see the far- reaching implications of the Incarnation for every aspect of our lives, person­ally, socially, and ecologically.

The diversity of approaches to Christology in the Bible and the many ways Christian communities have tried to speak about the Incarnation cau­tion against trying to find just one formula or image for the good news of God-in-Christ. Embracing multiple views and listening to various perspec­tives can fuel faithful imaginations as we try to discern how God is inviting us to dance. Anglican Christians do this kind of theological work by sustain­ing genuine conversation and fostering ongoing conversion whenever we gather to share a simple meal of bread and wine. Taking Temple s comment to heart in those eucharistic moments invites us to imagine an intimate union between Earth and heaven, between spirit and flesh, between human and divine. Only faithful imaginations will suffice for putting that kind of hope into practice in the many material ways human beings culturally, politically, and economically interact with each other.

In short, God s great dance of life does not lead us off the stage of this earthly dance floor. To the contrary, the eucharistic Jesus—in all his wild, undomesticated, and earthly rhythms—invites each of us to dance with our feet firmly planted on the particular and concrete dance floors of human life and culture. This is the truly exotic dance of the body of Christ, and its peculiar steps will vary depending on the particular cultural contexts in which the hope of that dance is practiced. As the Apostle Paul noted so long ago, learning those steps leads us rather quickly into that mysterious and seductive energy Christian traditions have called the Holy Spirit.

Readings: Deuteronomy 4, 1-2; 6-9; Mark 7,1-8; 14-15; 21-23.

What will be left after we’re gone? Religions are not eternal, even though they do what they can in order to make it seem as though they were. And still – as everything in this world – they have their beginning, their history and often also their end. They become then at best a memory or an object of studies.

What will be left after we’re gone? If it depended on us, what would we like a scholar of our times to bring out of the darkness of the past – in a few hundreds or perhaps thousands of years?

A question like this is also a question about the essence, the core of what we believe in. One of the reasons we have gathered here is to learn about the Anglican tradition. So there is nothing strange in the fact that as the hosts, yesterday and the day before yesterday, we have been confronted with questions about the “specificity” of this tradition, about its characteristic elements. What do Anglicans believe in?  What is their position on this or that issue? How do they pray? This all comes down to one basic question: What is Anglicanism actually? Step by step it became clearer and clearer that the characteristic feature of Anglicanism is… that it has actually never wanted to have any characteristic features, that it simply wanted to be Christian – in a sense without predicates, without redundant defining features. And when some predicates were used, they actually pointed at the impossibility of putting on us any label known from the history of the church. So we talked for example about the Anglican churches being (both) Catholic and Reformed. Catholic, because they stress the continuity of the Christian tradition since its very beginning, and Reformed, because they are aware of the need to deal with it with criticism, which is exemplified not only by the 16th century Reformation, but also many subsequent reforms and changes. If we fulfilled our task well, in the course of these conversations one more thing should have become apparent – that, according to Anglicans, the question about what Christianity is can be often not answered otherwise but by another question, which then in its turn brings forth yet another question, etc., etc…

Interestingly, in the Gospel for today Jesus deals with a similar question. Christians sometimes perceive the Old Testament rules pertaining to ritual purity as something marginal, of little significance. But for the Jews they have a totally different meaning; they touch upon the very essence of their religion. So in today’s Gospel the Jew Jesus is confronted with the question asked – in a quite aggressive manner (for as an accusation) – by his fellow Jews about what was for him the essence of the faith they all professed.

Also during our conversations the topic of God’s Law and it’s role came up a few times. We said that it was/is meant to prepare people to spiritual independence. The churches often forget that the rules they preach are never an aim in themselves, that they are meant to prepare people to attain such a level of spiritual development that external prohibitions and obligations won’t be needed anymore, for they will find their way into the very hearts of people, they will become their integral part. Religious upbringing should then always point to freedom, to inner liberty, to independent thinking, feeling and judging.

Speaking about the various roles of the Law, we haven’t yet mentioned the one sketched in today’s Old Testament lesson: the Law as the line separating those who obey by it from all others. We know it from our own experience. We like very much to draw such lines. We very often treat the world around us as something fundamentally different, “impure”, dangerous. We very often think as if the church – the People of God – were here and not behind these doors anymore. There are those those whom we should, at best, “convert” – to our way of thinking, of course. Yet Jesus says something different: it is not from the outside that danger comes. It is not from the outside that this what might “pollute” us comes. It’s not “the others” that pose a danger to us, it is not them that we should fear. The source of the danger is we ourselves – our own hearts.

And now I would like to take a step in a direction that may surprise some of you.  We have gathered here this morning in order to celebrate the Eucharist together. In a moment we will come over to another room and there stand around the altar. We wanted very much that priests be among us, and we did what we could to make it happen, in order to be able to celebrate the Eucharist at which they would preside. We are very grateful to Br. Pawel and the Rev. Tony Litwinski for finding time and coming to Poznan, because the priestly ministry is very important to us and not only in the functional sense. Priesthood is not only a function which enables something to be done according to the rules of the church, it is above all a sort of lens where the things that make the church come together – it is a living symbol making the essence of our calling visible to us. That is why Anglicanism, also in the middle of the storms of the Reformation, preserved the continuity of the threefold spiritual ministry of deacons, presbyters and bishops. For us their ministry is not a marginal “addition” to the church, but is rooted in its very essence, even if it always was subject to and will always be subject to historical changes and be shaped according to local circumstances. It can be seen precisely when we celebrate the Eucharist. But on the other hand our priests will in a while stand around the altar hand in hand with us, simply as ones of us. And this points to another – not less basic – dimension of the Eucharist. Not only they carry it on their shoulders. Not only on them, and even not on them in the first place, depends the authenticity of what we will be doing in a moment. The Sacrament of Christ’s Real Presence among us is rooted in his promise (“I am with you always, even unto the end of the world”), but also in our reaction to it. On our way here we prayed the Daily Office for the typical for Mariavitism, and at the same time giving rise to many misunderstandings and controversies, Commemoration of the Cessation of the Eucharistic Sacrifice. What is it about? In the last revelation from the series given to the Blessed Maria Franciszka, she wrote that she was said that Christ will not descend on altars where the sacrifice of the Holy Mass is not celebrated worthily. What does it mean?

At this point I would like to come back to today’s Gospel. The Pharisees and scribes ask about ritual purity, but Jesus’ answer gives a fundamentally different dimension and meaning to this question. Jesus took the whole issue from the level of cult to the moral level – that is the one of our attitude to other people. For the words like malice, theft, murder, greed, deceit and adultery are about nothing else but our attitude to our neighbors! This was the essence of religion for Jesus. In one of the conversations we had yesterday, Br. Pawel quoted an Orthodox theologian who stressed that every human being is, if I remember correctly, an antenna for the Holy Spirit. Here a question arises: how do we treat people, knowing about this? How do we treat others, knowing that they – like we – are bearers of the same Spirit, that in their nostrils is the same breath of God that gives life to us also? This is the essence of morality, and not faithful obeying by these or other rules and regulations. And this is also the essence of our contribution to the Real Presence of Lord Jesus Christ in the Sacrament of the Altar. This Presence does not in the first place depend on the presence of a priest. The priest doesn’t guarantee anything – this is what the Mariavite Commemoration, which we celebrated last Friday, reminds us of. This Presence depends on us all, on our openness to the words of Jesus and readiness to make work of them. And not only today. The real test will come when we leave this place, when we come back to our daily duties, our normal life. Will we be ready to treat other people as livened by the same breath of God which pulses also in us? Will we be ready to treat them as our sisters and brothers? Will we share our bread and wine with them and accept bread and wine from their hands? Each time this happens, He will be among us. For as one rabbi put it: God dwells where we – people – let him in…

Czytania: Pwt 4, 1-2; 6-9; Mk 7, 1-8; 14-15; 21-23.

Co po nas pozostanie? Religie nie są wieczne, chociaż robią wszystko, co w ich mocy, aby się takimi wydawać. A jednak – jak wszystko na tym świecie – maja swój początek, swoje dzieje i nierzadko również swój koniec. Wówczas stają się co najwyżej wspomnieniem, albo materiałem badawczym.

Co po nas pozostanie? Gdyby to od nas zależało, co miałby wydobyć z zapomnienia jakiś badający nasze czasy archeolog – za kilkaset czy może kilka tysięcy lat?

Tak postawione pytanie jest jednocześnie pytaniem o to, co stanowi istotę, esencję tego, w co wierzymy. Jednym z celów, dla których spotkaliśmy się tutaj, jest poznanie tradycji anglikańskiej. Nie ma w tym zatem nic dziwnego, że jako prowadzący wczoraj i przedwczoraj wciąż na nowo konfrontowani byliśmy z pytaniem o „specyfikę” tej tradycji, o jej charakterystyczne cechy. W co wierzą anglikanie?  Jak się zapatrują na taką czy inną kwestię? Jak się modlą?  To wszystko składa się na jedno podstawowe pytanie: Czym właściwie jest anglikanizm? Krok za krokiem stawało się coraz jaśniejsze, że cechą szczególną anglikanizmu jest to, że… właściwie nigdy nie chciał mieć on żadnych szczególnych cech, że chciał być po prostu chrześcijaństwem – w jakimś sensie bezprzymiotnikowym, pozbawionym zbędnych dookreśleń.  Gdy zaś jakieś przymiotniki się pojawiły, to takie, które wskazują na niemożliwość umieszczenia nas w jakiejś gotowej szufladzie, którą znamy z historii Kościoła. Mówiliśmy na przykład o tym, że Kościoły anglikańskie są (zarazem) katolickie i reformowane. Katolickie, bo podkreślają ciągłość chrześcijańskiej tradycji od jej zarania, i reformowane, bo są świadome potrzeby krytycznego obchodzenia się z nią, czego wyrazem była nie tylko reformacja XVI w., ale także wiele innych, późniejszych reform i przemian. Jeśli spełniliśmy swoje zadanie właściwie, w toku tych rozmów powinno było okazać się jeszcze coś innego – że zdaniem anglikanów na pytanie o to, czym jest chrześcijaństwo, często nie da się odpowiedzieć inaczej aniżeli następnym pytaniem, które potem zrodzi kolejne pytanie, itd., itd…

Co ciekawe, w Ewangelii na dzisiejszą niedzielę Jezus ma do czynienia z podobnym pytaniem. Chrześcijanom starotestamentowe przepisy dotyczące rytualnej czystości jawią się niekiedy jako coś pobocznego, mało istotnego. Dla wyznawcy judaizmu mają one jednak zupełnie inne znaczenie; dotykają wprost istoty jego religii, jej esencji. Tak więc w dzisiejszej Ewangelii Żyd Jezus zostaje skonfrontowany z – dość agresywnie (bo w formie zarzutu) sformułowanym – pytaniem swoich współwyznawców o to, co dla Niego stanowi istotę wiary, którą wspólnie wyznają.

Również w czasie naszych rozmów powracał temat Prawa Bożego i jego roli. Mówiliśmy o tym, że miało/ma ono wychowywać ludzi, stopniowo przygotowywać ich do osiągnięcia duchowej samodzielności. Kościoły często zapominają, że zasady, które głoszą, nigdy nie są celem samym w sobie, że mają przygotowywać do osiągnięcia takiego stopnia rozwoju świadomości, na którym właściwie nie będą już potrzebne jako zewnętrzne nakazy i zakazy, bo naprawdę zapadną nam w serca, staną się integralna częścią nas samych. Wychowanie religijne powinno być więc zawsze wychowaniem do wolności, do wewnętrznej swobody, do samodzielnego myślenia, odczuwania i rozstrzygania.

Mówiąc o rożnych rolach, jakie spełnia Prawo, nie wspomnieliśmy dotąd o tej, która zarysowuje się w pewnym stopniu w dzisiejszej lekcji starotestamentowej: Prawo jako granica oddzielająca przestrzegających go od wszystkich innych. Znamy to z autopsji. Bardzo chętnie wytyczamy takie granice. Bardzo często traktujemy świat wokół nas jako coś zasadniczo odmiennego, „nieczystego”, groźnego. Bardzo często wyobrażamy sobie to tak, że tu jest Kościół – Lud Boży – natomiast za tymi drzwiami już go nie ma. Tam są, w najlepszym wypadku ci, których powinniśmy „nawrócić” – oczywiście na nasz sposób myślenia. Jezus mówi jednak coś innego. To nie z zewnątrz pochodzi niebezpieczeństwo. To nie z zewnątrz pochodzi to, co mogłoby nas „skalać”. To nie „inni” nam zagrażają, to nie ich powinniśmy się obawiać. Źródłem tego, co naprawdę niebezpieczne, jesteśmy my sami – nasze własne serca.

I teraz chciałbym postawić krok w kierunku, który być może niektórych z Was zdziwi. Zebraliśmy się dzisiejszego ranka, by wspólnie świętować Eucharystię. Za chwilę przejdziemy do drugiego pomieszczenia i staniemy wokół ołtarza. Bardzo pragnęliśmy i dołożyliśmy wielu starań, by byli wśród nas kapłani, pod kierunkiem których moglibyśmy ją celebrować. Jesteśmy bardzo wdzięczni bratu Pawłowi i ks. Tony’emu Litwinskiemu, że znaleźli na to czas i przyjechali do Poznania, bo posługa kapłańska jest dla nas ważna i to nie tylko w sensie funkcjonalnym. Kapłaństwo to nie tylko funkcja, która umożliwia robienie czegoś zgodnie z kościelnymi przepisami, to przede wszystkim rodzaj soczewki, w której skupia się to, czym Kościół właściwie jest – to żywy symbol unaoczniający nam istotę powołania nas wszystkich. To dlatego anglikanizm, również w samym środku reformacyjnych burz, utrzymał ciągłość trójdzielnej posługi duchowej diakonów, prezbiterów i biskupów. Dla nas ich posługa nie jest jakimś drugorzędnym „dodatkiem” do Kościoła, lecz tkwi w jego istocie, nawet jeśli zawsze podlegała i będzie podlegać historycznym przemianom i kształtować się pod wpływem lokalnej specyfiki. Najlepiej widać to właśnie, gdy sprawujemy Eucharystię. Z drugiej strony jednak nasi kapłani staną za chwilę wokół ołtarza ramię w ramię z nami, po prostu jako jedni z nas. I to wskazuje na inny – nie mniej podstawowy – wymiar Eucharystii. Nie tylko oni dźwigają ją na swoich barkach. Nie tylko od nich, a nawet nie od nich przede wszystkim, zależy autentyzm tego, co za chwilę będziemy robić. Sakrament Rzeczywistej Obecności Chrystusa wśród nas jest zakorzeniony w Jego obietnicy („Będę z wami po wszystkie dni aż do skończenia świata”), ale również w naszej reakcji na nią. Jadąc tutaj odmawialiśmy w samochodzie modlitwy brewiarzowe przeznaczone na, charakterystyczną dla mariawityzmu, a jednocześnie wzbudzająca wiele nieporozumień i kontrowersji, Pamiątkę Ustania Ofiary. O co w niej chodzi? Otóż, w ostatnim z serii objawień, które Założycielka mariawityzmu, bł. Maria Franciszka, zapisała własną ręką, jest powiedziane, że Chrystus nie będzie zstępował na ołtarz tam, gdzie ofiara Mszy Świętej będzie sprawowana niegodnie. Co to znaczy?

W tym momencie chciałbym powrócić do dzisiejszej Ewangelii. Faryzeusze i uczeni w Piśmie pytają o rytualną czystość, ale odpowiedź Jezusa nadaje temu pytaniu zasadniczo inny wymiar i znaczenie. Jezus przenosi całe zagadnienie z płaszczyzny kultowej na płaszczyznę moralną – tzn. tę, która dotyczy naszego stosunku do innych ludzi. Kiedy bowiem padają takie słowa jak: zło, kradzież, zabójstwo, chciwość, przewrotność, niewierność, to przecież nie chodzi o nic innego, aniżeli o nasz stosunek do bliźnich! To stanowi dla Jezusa istotę religii. W jednej z rozmów, które prowadziliśmy tu w dniu wczorajszym, brat Paweł zacytował pewnego prawosławnego teologa, podkreślającego, że każdy człowiek jest, jeżeli dobrze zapamiętałem te słowa, anteną przyciągającą Ducha Świętego. Tu powstaje pytanie: jak traktujemy ludzi, wiedząc o tym? Jak traktujemy innych, wiedząc, że są oni – tak jak my – nosicielami tego samego Ducha, że w ich nozdrzach znajduje się ten sam Boży oddech, który i nas ożywia? To właśnie stanowi sedno moralności, a nie wierne przestrzeganie takich czy innych reguł i zasad. I to stanowi również sedno naszego wkładu w Rzeczywistą Obecność Pana Jezusa Chrystusa w sakramencie Eucharystii. Ta Obecność nie zależy przede wszystkim od obecności kapłana. Kapłan niczego nie gwarantuje, niczego nie „załatwia” – o tym właśnie przypomina nam mariawicka Pamiątka, którą obchodziliśmy w miniony piątek. Ta Obecność zależy od nas wszystkich, od naszej otwartości na słowa Jezusa i naszej gotowości obrócenia ich w czyn. I to nie tylko dziś. Prawdziwy sprawdzian nadejdzie, gdy stąd wyjedziemy, gdy powrócimy do naszych codziennych obowiązków, naszego normalnego życia. Czy będziemy gotowi podejść do innych ludzi jako do ożywianych tym samym Bożym oddechem, który pulsuje również w nas? Czy będziemy gotowi potraktować ich jak nasze siostry i naszych braci? Czy podzielimy się z nimi naszym chlebem i naszym winem i przyjmiemy z ich rąk chleb i wino? Za każdym razem, gdy tak będzie, On będzie wśród nas. Jak to bowiem ujął pewien rabin: Bóg mieszka tam, gdzie my – ludzie – Go wpuścimy…

“But they did not understand what he meant”, writes St. Mark in his Gospel. How is it possible that this man, this man who preaches peace and mercy, love and humanity, is to be delivered into the hands of men? And they will kill him… They didn’t understand it. And we? We are at an interdenominational service, each of us bears his name – proud representatives of various “Christian traditions.” Do we understand this? The word “delivered” may be interpreted in several ways. It can refer only to what happened to Jesus then, 2000 years ago. But it can also be placed in a wider perspective. Jesus is delivered INTO OUR HANDS. He said once: look, this bread you’re breaking and passing on, is me, and you do it because I am the food: everything I do, everything I am, is for the other. In a moment we too will be given this bread into our hands and then everything will depend on us. Will we pass it on or keep for ourselves? But even if we pass it on, another question will arise: will this be a meaningful symbol or an empty sing? In other words, are we ready to share: our bread, our wine and, last but not least, ourselves – or not? It can be also expressed with the words of the great Russian thinker, Berdyaev: “Bread that I keep to myself is materialism, bread for another is spirituality.” It is spirituality because it is the realization of the Great Name of God: I Will Be Whom I Will Be… I Will Be There For You. But how can this become clear if not because of us, because of what we do and who we are? This is what I meant when I said than Jesus is delivered into our hands: as defenseless, as weak, as vulnerable as he is. The ending, the ending of his story, depends on us too. Will that be an open ending, one that is actually not an ending anymore but a new beginning, which the open tomb points to? Will Jesus rise up from the dead? In me, in you, in our communities of faith? Will we become signs of his presence, the validity of his message, of what he represented, what he proclaimed: the closeness of God revealed in and through the human being, and in and through the human being palpable, tangible?

They, the Apostles, were afraid to ask him… And do we have the courage to ask questions: of our society, our “Christian” civilization? Is the vote I gave a few days ago such a question? What did it actually express? “But you have dishonored the poor”, says St. James in his letter to a nameless community of early Christians. And how do we approach the “freeloaders,” those who “live of our taxes”, “bottomless wells” known to every welfare foundation, every volunteer who assists people in getting out of their debts. Apart from all those insulting names, each of them has his or her own name and story. How do we approach them: in our communities, our municipalities, our country, the world?

We pray for peace, in this week especially, but peace, “shalom”, ‘salaam”, is not only a state without war! It is much more: a situation where everything and everyone receives what she or he has a right to – justice, “Tzedakah” in Hebrew. I can see in my mind’s eye the church in Pakistan in flames. I think about the injustice that is being inflicted there. How long have we remained silent about it? How long were we afraid to ask about the fate of Christians in the Middle East? In the name of peace that was no peace at all but only a situation which enabled us to make good deals with rich sheiks. But I think also about the injustice that was inflicted on Muslims, about their hurt feelings… Was this really necessary? Did we really have to demonstrate in this way the freedom of expression? Justice is always for everyone. It can not be partial. Bonhoeffer, Dietrich Bonhoeffer, the great theologian, pastor, martyr, understood it perfectly when he cried: “You have no right to sing Gregorian chants unless you are standing up for the Jews.” Many thought then that you can take care of yourself only – if only the dictator leaves the Church alone… “No!”, says Bonhoeffer, if you want to sing your hymns and don’t want them to sound falsely, you have to stand up now for those who are loosing everything. There is no other way. For our God, the God whom we proclaim and whom sing, does not take the side of those who invoke his Name often enough. She takes the side of the widow and the orphan, those who do not get what they have a right to, the despised: regardless of their convictions. And what side do we take: we who proudly bear the Name of his Son? Who do we stand up for? Who do we pray for? The burning church in Pakistan, the fear in the eyes of Christians in Egypt and Syria, in Lebanon… Can you see the same fear in the eyes of your Muslim neighbor? And please don’t tell me that they are safe here, that no one will burn down their mosques! There is only one fear and one sense of despair and danger. And one hope: that humanity will solve its problems in a peaceful manner, for if it doesn’t, it will cease to exist…

We are together now, Christians of different “blood types,” so to speak: only Christians, alas. But ok – let’s look at it from the positive point of view. This is a beginning. But in a while we will go home. Tomorrow everyone will go to his or her church again – or not at all. The question that we must have the courage to ask is: are we able, one way or another, to stay close to each other? Are we strong enough to, as the salmon we just sang about, “swim against the torrent” that so often parts us and makes us choose our own interest, our own nation, faith, church, convictions, place, peace, bread? “Bread not bombs,” we say – that’s true! Bread is the only answer to a danger. But only on one condition: if we share it – with someone else, next to us. Let’s do it. In a moment. And let us not allow that this ever becomes an empty sign!

„Oni jednak nie rozumieli tych słów”, pisze św. Marek w swojej Ewangelii. Jak to możliwe, że ten człowiek, właśnie ten człowiek, który głosi pokój i miłosierdzie, miłość i człowieczeństwo, ma zostać wydany w ręce ludzi? A ci Go zabiją… Oni tego nie rozumieli… A my? Jesteśmy na międzywyznaniowym nabożeństwie, każdy z nas nosi Jego imię – dumni przedstawiciele różnych „tradycji chrześcijańskich”. Rozumiemy to? Słowo „wydany” można różnie zinterpretować. Może ono odnosić się wyłącznie do tego, co wówczas stało się z Jezusem, dwa tysiące lat temu. Można je jednak również umieścić w szerszej perspektywie. Jezus jest wydany W NASZE RĘCE. Kiedyś powiedział: spójrz, ten chleb, który łamiesz i podajesz dalej, to ja, i czynisz tak na znak tego, że ja sam wydaje się na pokarm: wszystko, co robię, wszystko, czym jestem, jest dla drugiego. Za chwilę i my otrzymamy ten chleb do rąk i wtedy wszystko będzie już zależało od nas. Podamy go dalej, czy zatrzymamy dla siebie? Nawet jednak, jeżeli podamy go dalej, pojawi się kolejne pytanie: czy będzie to wypełniony żywą treścią symbol czy pusty znak? Innymi słowy, czy jesteśmy gotowi, aby dzielić się: naszym chlebem, naszym winem i, last but not least, sobą samymi, czy też nie? Można to też wyrazić słowami wielkiego rosyjskiego myśliciela, Mikołaja Bierdiajewa: „Chleb, który zachowam dla siebie, to materializm, chleb dla drugiego to już duchowość”. Jest to duchowość, ponieważ stanowi to urzeczywistnienie Wielkiego Imienia Bożego: Będę, Który Będę… Będę dla Ciebie. Jak jednak ma to stać się jasne, jeżeli nie przez nas, przez to, co robimy, i przez to, kim jesteśmy? To właśnie miałem na myśli, mówiąc, że Jezus jest wydany w nasze ręce: bezbronny, słaby, podatny na zranienie. Również zakończenie, zakończenie jego opowieści, zależy od nas. Czy będzie to otwarte zakończenie, które właściwie nie jest zakończeniem, lecz nowym początkiem, na który wskazuje otwarty grób? Czy Jezus zmartwychwstanie? We mnie, w Tobie, w naszych wspólnotach wiary? Czy staniemy się znakami Jego obecności, aktualności Jego przesłania, tego, co sobą reprezentował, co głosił: bliskość Boga, która uwidocznia się w człowieku oraz przez człowieka i w człowieku oraz przez człowieka staje się namacalna, wyczuwalna?

Oni, apostołowie, bali się Go pytać… A czy my mamy odwagę stawiać pytania: naszemu społeczeństwu, naszej „chrześcijańskiej” cywilizacji? Czy głos, który oddałem kilka dni temu, był takim pytaniem? Co właściwie wyrażał? „Wy zaś odmówiliście ubogiemu poszanowania”, mówi św. Jakub w swoim liście do nieznanej z imienia wspólnoty pierwszych chrześcijan. A jak my podchodzimy do „wykorzystywaczy”, jak ich nazywamy, „wyłudzaczy zasiłków”, „studni bez dna” znanych każdemu funduszowi pomocy, każdemu wolontariuszowi zajmującemu się pomocą przy wychodzeniu z długów? Oprócz tych obraźliwych przydomków każdy z nich ma też jakieś imię i jakąś własną historię. Jak do nich podchodzimy: w naszych wspólnotach, w naszej gminie, w naszym kraju, w świecie?

Modlimy się o pokój, w tym tygodniu szczególnie, pokój jednak, „szalom”, „salam”, to nie jest jedynie stan bez wojny! To o wiele więcej. To sytuacja, w której wszystko i każdy otrzymuje to, co mu/jej się należy – sprawiedliwość, „cedakah” po hebrajsku. Mam przed sobą obraz Kościoła w Pakistanie, który stoi w płomieniach. Myślę o niesprawiedliwości, która ma tam miejsce. Jak długo o tym milczeliśmy? Jak długo obawialiśmy się pytać o los chrześcijan na Bliskim Wschodzie? W imię pokoju, który nie był pokojem, ale tylko stanem, w którym można było robić dobre interesy z bogatymi szejkami. Ale myślę również o niesprawiedliwości, którą wyrządzono wyznawcom Islamu, o ich zranionych uczuciach… Czy było to rzeczywiście konieczne? Czy rzeczywiście potrzebowaliśmy demonstrować w taki sposób wolność wypowiedzi? Sprawiedliwość jest zawsze dla każdego. Jej zasad nie wolno wprowadzać dla jednych kosztem drugich. Bonhoeffer, Dietrich Bonhoeffer, wielki teolog, pastor, męczennik, doskonale to rozumiał, gdy wołał w czasach nazizmu: „Tylko ten, kto ujmuje się za Żydami, może śpiewać gregoriańskie chorały”. Wielu myślało wówczas, że można było dbać tylko o własny interes – jeśli dyktator tylko pozostawiłby Kościół w spokoju… „Nie!”, mówi Bonhoeffer, jeśli chcecie śpiewać swoje pieśni i nie chcecie, żeby brzmiały fałszywie, musicie teraz ująć się za tymi, którzy wszystko tracą. Nie ma innej drogi. Bowiem nasz Bóg, Bóg którego głosimy i któremu śpiewamy, nie staje po stronie tych, którzy wystarczająco często wypowiadają Jego Imię. Ona jest po stronie wdowy i sieroty, nie otrzymujących tego, co im się należy, pogardzanych ludzi: niezależnie od ich przekonań. A po której stronie jesteśmy my: dumnie noszący imię Jego Syna? Za kim się ujmujemy? Za kogo modlimy? Z kim jesteśmy gotowi się dzielić? Ten płonący kościół w Pakistanie, ten strach w oczach chrześcijan w Egipcie, w Syrii, w Libanie… Czy dostrzegasz ten sam strach w oczach swojego muzułmańskiego sąsiada/sąsiadki? I, proszę, nie mów, że przecież są tutaj bezpieczni, że nikt nie podpali tutaj ich meczetu! Istnieje tylko jeden strach, jedno poczucie zwątpienia i bycia w niebezpieczeństwie. I jedna nadzieja: że ludzkość rozwiąże swe problemy w pokojowy sposób, w przeciwnym razie bowiem przestanie istnieć…

Jesteśmy teraz razem, chrześcijanie o różnych „grupach krwi”, można powiedzieć: niestety, tylko chrześcijanie. Ale dobrze – spójrzmy na to od pozytywnej strony. To już jakiś początek. Za chwilę jednak się rozejdziemy. Jutro każdy znowu pójdzie do swojego kościoła, albo w ogóle nie pójdzie. Pytanie, które musimy mieć odwagę postawić, brzmi: czy jesteśmy w stanie w taki czy inny sposób pozostać przy sobie? Czy mamy dość siły, aby, tak jak ten łosoś, o którym przed chwilą śpiewaliśmy, „płynąć na przekór prądowi”, który tak często próbuje nas rozproszyć i spowodować, że będziemy znów wybierać własny interes, własny naród, własną wiarę, własny Kościół, własne przekonania, własne miejsce, własny spokój, własny chleb? „Chleb zamiast bomb”, mówimy: zgadza się! Chleb to jedyna odpowiedź na zagrożenie. Jednak pod jednym warunkiem: jeżeli się nim dzielimy – z kimś innym, obok nas. Zróbmy to. Za chwilę. I nie pozwólmy, aby kiedykolwiek stało się to pustym znakiem!