I often see on your Facebook page memes depicting Episcopalians perpetually looking for something in a book (I even remembered that it’s “The Book of Common Prayer” because of them). Only I don’t know what it’s about; does it present Episcopalians as people having instructions and guidelines for every function and action in life? What is this about?

For a moment I was speechless. Is it possible that somebody really thinks of us as people “having instructions and guidelines for every possible function and action in life?” After a moment’s consideration I concluded however that it’s not something to be surprised by. The special relationship of Anglicans and their Prayer Book can cause misunderstandings, especially among people who had not come in touch with Anglican spirituality before. So I decided to write a few words about it.

A church without qualities?

In the years 1921-1942 the Austrian modernist writer, Robert Musil, wrote the novel “A Man Without Qualities.” Its main character, Ulrich, is a man without a clear identity, clearly defined individual features, or perhaps in a strange way indifferent to them. Sometimes Anglicanism is described in similar terms. To a degree it is correct. I talked about this in the sermon preached at the retreat of the Polish Episcopal Network in Kiekrz near Poznan in September 2012:

One of the reasons we have gathered here is to learn about the Anglican tradition. So there is nothing strange in the fact that as the hosts, yesterday and the day before yesterday, we have been confronted with questions about the “specificity” of this tradition, about its characteristic elements. What do Anglicans believe in?  What is their position on this or that issue? How do they pray? This all comes down to one basic question: What is Anglicanism actually? Step by step it became clearer and clearer that the characteristic feature of Anglicanism is… that it has actually never wanted to have any characteristic features, that it simply wanted to be Christian – in a sense without predicates, without redundant defining features. And when some predicates were used, they actually pointed at the impossibility of putting on us any label known from the history of the church. So we talked for example about the Anglican churches being (both) Catholic and Reformed. Catholic, because they stress the continuity of the Christian tradition since its very beginning, and Reformed, because they are aware of the need to deal with it with criticism, which is exemplified not only by the 16th century Reformation, but also many subsequent reforms and changes. If we fulfilled our task well, in the course of these conversations one more thing should have become apparent – that, according to Anglicans, the question about what Christianity is can be often not answered otherwise but by another question, which then in its turn brings forth yet another question, etc., etc…

People seeking “hard identities,” expecting the church to give them answers to all possible questions, will be without a doubt disappointed at the Anglican way of being Christian. Against the background of other Reformed traditions, Anglicanism is distinguished by the lack of documents such as the Augsburg Confession, the Second Helvetic Confession, Luther’s Small and Large Catechisms or the Heidelberg Catechism. That is why it’s often difficult for us to define our church’s peculiar features. But the problem is not that there are none! Contrary to what may seem, the Anglican Churches are not “Churches without qualities.” The thing is that they are not to be found in any doctrinal document. Their medium and form of expression is the liturgy – the way we worship together “in the beauty of holiness.” Anglicanism can be seen as an incarnation of the ancient principle “lex orandi, lex credendi.” (Paraphrasing: “the way you pray is the way you believe.”) In this regard it has a lot in common with Orthodoxy. As often as one hears the words “Orthodoxy is liturgy” one hears the statement of the Archbishop of Canterbury Michael Ramsey (1904-1988) who said that Anglican theology “is done to the sound of church bells.” That is why our “symbolical book” is not a confession or a catechism but a prayer book.

So far so good, but in practice it turns out that the Anglican commitment to the BCP leads to misunderstandings.

Is it really a “prayer book?” 

Perhaps we should start with the name. What do we associate the word “prayer book” with? I have a strong impression that most Polish people upon hearing the word see a book with more or less kitschy “holy pictures” sticking out of it, laying on the shelf beside grandmother’s wool hat. I’d like to emphasize that, the irony notwithstanding, it is not my intention to offend anyone. The point is only that the book we call the BCP is – despite similarity of names – something else. Already at the first glance you can see that it combines features of a breviary and a missal, but contains also a range of elements exceeding those categories. Sometimes it seems to me that it would be more appropriate to speak about it as of “an Anglican’s vade mecum/handbook/manual,” containing the minimum of what you have to take departing on “the Anglican journey.” So the term “prayer book” does not cover all that it is, but the fact that this minimum has a form of a collection of liturgical prayers, and not for example a theological treatise, is very meaningful. For it shows that from our point of view it is fundamental that prayer shapes doctrine, even though we are aware of the mutuality between doctrine and liturgy (that is, that they influence each other).

Misunderstandings and problems

The fact that somebody I know recently interpreted this as an expression of depreciating theology’s role in the church surprised me no less than the commentary on Facebook which inspired me to write this text. Theology is very important to that person and this made him distance himself from the words we wrote in the information leaflet of the Polish Episcopal Network:

The specificity of Anglicanism is based on liturgy rather than on theological speculations. That is why the only really appropriate answer to the question what Anglicanism is about is: come to our service in order to “worship the Lord in the beauty of holiness” (Psalm 28). You’re welcome!

My surprise resulted in the first place from the fact that I too consider myself to be a man for whom theology is very important. Before I used to meet rather with the accusation of being “too much a theologian” than with the suspicion that I depreciate the meaning of theological reflection. The Anglican tradition, even if it didn’t give birth to that many theologians comparable to Luther, Bonhoeffer or Barth (but also in continental Protestantism they weren’t born daily!), doesn’t question the value of good theology to the church too. Not without a reason at the conference of the Polish Episcopal Network in January we devoted so much attention to the formation of our leaders, including theological formation. Although it’s not only about education, there is no doubt that even in our difficult Polish circumstances that put certain limits on us in this regard, the Polish Episcopal Network doesn’t want to be a community where will alone, without any preparation, is enough to become a leader. Despite all difficulties, we feel obliged to realize what Bishop Pierre Whalon of the Convocation of Episcopal Churches in Europe wrote some time ago:

Another aspect of the Anglican method is an emphasis on education and scholarship. Of course, we share this with other Christians: a church that does not teach is no church at all. But our peculiar approach to tradition requires communal reasoning, and we think this must be as widely informed as possible.

It has always been important to Anglicans that this emphasis on education and scholarship shouldn’t regard theology alone. That’s why the Anglican method has often made the impression of being strongly rooted in general humanistic reflection, in literature, art, poetry or sciences. But it certainly doesn’t mean depreciation of theology as such. What then did we want to express by the statement that caused doubts and even rejection? In the first place the fact that there is no single Anglican theology. There are many and from the very beginning they were done in a possibly broad ecumenical context – in dialogue with representatives of other traditions. And precisely because of this variety no single one of them can be seen as a distinguishing feature of Anglicanism. But all their authors, proponents and opponents, were and are united by one thing – a common liturgical tradition.

Last year eight years passed since I began my ministry in the ecumenical base community Kritische Gemeente IJmond in the Netherlands. The history of the base movement is inseparably bound to changes in the liturgy. It can be said, of course simplifying the matter somewhat, that its first representatives were the most eager proponents of the post-Vaticanum II liturgical reform in the Roman Catholic Church. In any case the freedom of approach to traditional liturgical forms, including their thorough revision or even complete rejection and replacement by new ones, became one of the leading slogans of the base movement. The possibility to depart from traditional liturgical forms, even if in their place came nothing or an intuitive commitment to forms developed by the KGIJ itself in the course of the forty years of its existence, is for most members a litmus test of freedom as such. Already from the way I write about it you can certainly see that I have doubts regarding this approach. And indeed: the encounter with the base movement was the impulse that pushed me towards the Anglican tradition, which has a different approach to the liturgy. What does “different” mean, though?

People who see the Episcopal Church in the first place as liberal, giving its members lots of room for their own spiritual search, are surprised by a certain “liturgical rigidity” they encounter in the Polish Episcopal Network. It cannot be ruled out that it is due to a kind of “neophyte zeal.” If we chose Anglicanism, we try to do everything “properly” and perhaps not always fully use all possibilities of creative use of the liturgy. It is in any case something we should think about, in my opinion. But on the other hand I believe that one should first work out certain habits, and only then – consciously – perhaps depart from them. Be it as it may, Anglicanism understood as the Polish Episcopal Network understands and practices it undoubtedly won’t find favor not only in the eyes of the seekers of “clear answers and unquestionable truths.” Also people who treat the liturgical “play” in the first place as a set of limiting rules and boring, soulless forms won’t find it easy to find their place among us, unless they are ready to revise their  approach.

This said, I would like to emphasize that we think it important that the liturgy remains, according to the original meaning of the word, a work of the people, not protected by any taboo. Please read these words as an encouragement to speak to the officiants when you think that I or the others forget about this. This doesn’t change the fact, however, that Episcopalians certainly won’t become proponents of replacing traditional liturgical forms with improvised prayer, which results not from rigidity but all I wrote above the meaning of liturgy as the medium and keystone of the Anglican tradition. A Lutheran or a Presbyterian, even if they feel to a degree bound by the liturgies of their churches, have it easier to depart from them, because they can always say that what they do doesn’t violate the content of their symbolical books. Also a Roman Catholic can allow himself a significant outburst of “creative diarrhea” in the liturgy (which doesn’t mean they should) as long as they don’t violate the dogmas of their church. Anglicans, however, don’t have either symbolical books or THEIR OWN dogmas (only accepts the teaching of the ancient church). They only have their “handbook.” The key to understand the meaning of the BCP in the Anglican tradition is, I think, this very fact that it is much more than only a prayer book. Perhaps its worthwhile to ponder on this in the group of translators of the BCP into Polish. Shouldn’t we look for another word to express the content and importance of this book?

As we have it about the title, we should also notice its another aspect. It is a book of COMMON prayer. What it tries to regulate pertains thus to the official worship of the COMMUNITY. Of course the BCP can also be used by individuals and it’a a good Anglican custom. Not without a reason Bishop Pierre Whalon said at our first conference that an Anglican is someone who prays from the BCP. On the other hand we should always remember that the Episcopal Church doesn’t tell anyone how their personal prayer life should look like. It only tries to unify forms of common worship. There is absolute freedom, for example, with regard to prayers with which each of us begins or ends our day and no church body will ever attempt to limit this freedom.

I would like to say a little more about another aspect of this freedom. Reading the BCP, and especially using it as it was meant to be used, we’ll easily notice that its so called “rubrics,” which fulfill a role similar to stage directions in a play, instructing how we should celebrate the liturgy, are very often suggestions rather than rules. So also an officiant who keeps to the rubrics still can make a lot liturgical choices of their own. In the Polish circumstances it is still not visible enough, because the translation work is going on and many liturgical and prayer “options” are not available in our language yet. We hope that once the Polish version of the BCP is completed, it will become clearer in how many ways we can shape the liturgical life of Polish Episcopalianism not exceeding the limits defined by the BCP – which are indeed very broad.

And will there come a moment to create a Polish Book of Common Prayer, which wouldn’t be a translation? At the January conference of the Polish Episcopal Network Bishop Pierre drew a broad perspective for the development of the Network. In the long term it should lead towards establishing an Episcopal Church in Poland in its own right. Such a church could of course take up the difficult task of composing its own book of prayer.

There is no single Book of Common Prayer

This last theme leads me to something I should have maybe began with. The point is namely that talking about a single Book of Common Prayer is actually equally misleading as talking about a single Anglican church, which is alas still often the case. As there is no single church, but a communion of 38 local Anglican churches, there is likewise a whole family of Books of Common Prayer with many branches. They all have one ancestor in the Book of Common Prayer composed by Archbishop Thomas Cranmer in 1549. Then the BCP underwent many changes, which led eventually to the 1662 version, until this day officially used in the Church of England. Over time came new local Books of Common Prayer, which started new branches of the BCP family. The 1979 American BCP, which we use in the Polish Episcopal Network in Polish translation, comes from the first BCP used in the Episcopal Church from 1790. It was based on the English edition of 1662 and the Scottish liturgy from 1764. Over time several revisions of the text were made, which led to the 1979 edition. It should be added that in Anglicanism a once authorized text can be thenceforth used always, also when the church introduces a new liturgy. So Anglicans don’t need special “indults” to use old rites as is the case in the Roman Catholic Church. So for example in the Hague parish of the Church of England on every first Sunday of the month the Holy Communion is celebrated also from the 1662 BCP – and we try to be there as often as possible. Interestingly, this liturgy has a “Polish trace,” for the Polish reformer John a Lasco (1499-1560) influenced the shape of the BCP. It is because of him that the Anglican liturgy contains the Ten Commandments, which, alternating with the Commandments of Love, are the Summary of the Law used to “examine the conscience,” which should lead to acknowledging one’s sinfulness before God and the need of grace and mercy.

—

The few words  I originally planned to write turned out to form one of longer posts on the blog. It is so when one thinks about writing something for a very long time. Thanking all who inspired me, I hope that my reflections will be on their part an inspiration to further reflection and discussion.

widzę dosyć często u Ciebie memy odwołujące się do Episkopalnych wiecznie szukających czegoś w książce (nawet zapamiętałem przez te memy, że jest to “The Book of Common Prayer”). Tylko ja dalej nie wiem o co chodzi czy to ma być obrazowanie Epików jako ludzi mających wytyczne i instrukcje na każdą funkcję życiową i działanie ludzkie? o co cho?

Przede wszystkim ucieszyłem się z określenia „Epicy”. Czyżbyśmy się już dorobili własnej „ksywki” w języku polskim? Jeśli tak, to trudno nie uznać tego za swoisty dowód popularności. Jednak treść komentarza na moment odebrała mi mowę. Czy to możliwe, że ktoś naprawdę podejrzewa nas o bycie ludźmi, „mającymi wytyczne i instrukcje na każdą funkcję życiową i działanie ludzkie?”. Po chwili zastanowienia doszedłem jednak do wniosku, że właściwie nie ma się czemu dziwić. Szczególna relacja, która istnieje pomiędzy anglikanami i ich Modlitewnikiem może wywoływać nieporozumienia, zwłaszcza wśród ludzi, którzy dotąd nie zetknęli się z anglikańską duchowością. Dlatego postanowiłem, zamiast bezpłodnie dziwić się, skreślić na ten temat kilka słów.

Kościół bez właściwości?

W latach 1921-1942 austriacki pisarz awangardowy Robert Musil napisał powieść zatytułowaną „Człowiek bez właściwości”. Jej główny bohater, Ulrich, to człowiek nie posiadający wyraźnego oblicza, jasno sformułowanych cech osobniczych, a może raczej w dziwny sposób wobec nich obojętny. Niekiedy w podobny sposób opisuje się anglikanizm. W pewnym stopniu odpowiada to rzeczywistości. Mówiłem o tym w kazaniu wygłoszonym na rekolekcjach w Kiekrzu koło Poznania we wrześniu 2012 r., na których podjęliśmy decyzję o powstaniu Polskiej Wspólnoty Episkopalnej:

Jednym z celów, dla których spotkaliśmy się tutaj, jest poznanie tradycji anglikańskiej. Nie ma w tym zatem nic dziwnego, że jako prowadzący wczoraj i przedwczoraj wciąż na nowo konfrontowani byliśmy z pytaniem o „specyfikę” tej tradycji, o jej charakterystyczne cechy. W co wierzą anglikanie?  Jak się zapatrują na taką czy inną kwestię? Jak się modlą?  To wszystko składa się na jedno podstawowe pytanie: Czym właściwie jest anglikanizm? Krok za krokiem stawało się coraz jaśniejsze, że cechą szczególną anglikanizmu jest to, że… właściwie nigdy nie chciał mieć on żadnych szczególnych cech, że chciał być po prostu chrześcijaństwem – w jakimś sensie bezprzymiotnikowym, pozbawionym zbędnych dookreśleń.  Gdy zaś jakieś przymiotniki się pojawiły, to takie, które wskazują na niemożliwość umieszczenia nas w jakiejś gotowej szufladzie, którą znamy z historii Kościoła. Mówiliśmy na przykład o tym, że Kościoły anglikańskie są (zarazem) katolickie i reformowane. Katolickie, bo podkreślają ciągłość chrześcijańskiej tradycji od jej zarania, i reformowane, bo są świadome potrzeby krytycznego obchodzenia się z nią, czego wyrazem była nie tylko reformacja XVI w., ale także wiele innych, późniejszych reform i przemian. Jeśli spełniliśmy swoje zadanie właściwie, w toku tych rozmów powinno było okazać się jeszcze coś innego – że zdaniem anglikanów na pytanie o to, czym jest chrześcijaństwo, często nie da się odpowiedzieć inaczej aniżeli następnym pytaniem, które potem zrodzi kolejne pytanie, itd., itd…

Poszukiwacze „twardych tożsamości”, oczekujący od Kościoła odpowiedzi na wszystkie możliwe pytania, bez wątpienia rozczarują się w kontakcie z anglikańskim sposobem bycia chrześcijaninem. Na tle innych wspólnot reformacyjnych anglikanizm wyróżnia się brakiem własnej konfesji, porównywalnej z Augsburskim Wyznaniem Wiary czy Konfesją Helwecką, oraz katechizmu takiego jak Mały i Duży Katechizm Marcina Lutra czy Katechizm Heidelberski. Dlatego jest nam często trudno jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie o cechy szczególne naszego Kościoła. Jednak problem nie polega na tym, że ich nie ma! Wbrew pozorom, Kościoły anglikańskie jednak nie są „Kościołami bez właściwości”. Rzecz w tym, że nie znajdzie się ich w żadnym dokumencie doktrynalnym. Ich nośnikiem i wyrazicielem jest liturgia – sposób w jaki wspólnie modlimy się, „oddając cześć Bogu w pięknie świętości”. Anglikanizm można traktować jako ucieleśnienie starokościelnej zasady „lex orandi, lex credendi” (w parafrazie: „jak się modlisz, tak wierzysz”). Pod tym względem wykazuje on wiele cech wspólnych z prawosławiem. Równie często, jak słyszy się słowa „prawosławie to liturgia”, przytacza się sformułowanie Arcybiskupa Canterbury Michaela Ramseya (1904-1988), który stwierdził, że teologia anglikańska uprawiana jest „w rytm kościelnych dzwonów”. Dlatego właśnie naszą „księgą wyznaniową” nie jest konfesja ani katechizm, lecz modlitewnik.

„So far so good”, jak mawiają Anglicy, jednak w praktyce okazuje się, że anglikańskie przywiązanie do Modlitewnika budzi nieporozumienia.

Czy to naprawdę „modlitewnik”?

Może należałoby zacząć od samej nazwy. Z czym kojarzy nam się słowo „modlitewnik”? Mam nieodparte wrażenie, że większość Polaków na jego dzwięk widzi przed sobą „książeczkę do nabożeństwa”, z której wystają mniej lub bardziej kiczowate „święte obrazki” i która spoczywa na półce tuż obok moherowego beretu babci. Od razu chciałbym zaznaczyć, że, pomimo obecnej w tych słowach ironii, naprawdę nie zamierzam nimi nikogo urazić. Chodzi mi jedynie o to, by jasno powiedzieć, że książka, którą nazywamy Modlitewnikiem Powszechnym, jest – mimo zbieżności nazw – czymś innym. Już na pierwszy rzut oka widać, że łączy ona ze sobą cechy brewiarza i mszału, ale zawiera też  szereg elementów, które wykraczają poza te określenia. Niekiedy wydaje mi się, że słuszniej byłoby o nim mówić jako o „niezbędniku anglikanina”, zawierającym minimum rzeczy, które należy zabrać ze sobą, wyruszając w „anglikańską drogę”. Pomimo jednak, że termin „modlitewnik” nie do końca pokrywa się z jej zawartością, fakt, że to minimum zostało ujęte w formę zbioru modlitw liturgicznych, a nie np. traktatu teologicznego, ma ogromne znaczenie. Wskazuje on bowiem na to, że, aczkolwiek doskonale zdajemy sobie sprawę z tego, iż pomiędzy liturgią i doktryną ma miejsce sprzężenie zwrotne (to znaczy, że wpływają one na siebie nawzajem), z naszego punktu widzenia znaczenie podstawowe ma to, że modlitwa kształtuje doktrynę.

Nieporozumienia i problemy

Nie mniejsze zdziwienie aniżeli komentarz na Fecebooku, który dostarczył mi inspiracji do napisania tego tekstu, wywołała u mnie to, że ktoś niedawno zinterpretował ten fakt jako wyraz niedoceniania roli teologii w Kościele. Teologia jest dla tej osoby bardzo ważna i dlatego właśnie wyraziła ona swój dystans do słów, które zawarliśmy w naszym folderze informacyjnym:

Anglikanizm opiera swoją specyfikę raczej na liturgii aniżeli na rozważaniach teologicznych. Dlatego jedyna naprawdę  adekwatna  odpowiedź  na pytanie, czym on jest, brzmi:  przyjdź  na  nasze  nabożeństwo, aby oddać Bogu  cześć  i  chwałę  “w  pięknie  świętości”  (Ps. 28[29]). Zapraszamy!

Moje zdziwienie wynikało przede wszystkim z faktu, że sam również uważam się za człowieka, dla którego teologia jest bardzo ważna. Do tej pory w życiu spotykałem się raczej z zarzutem, że jestem „za bardzo teologiem”, aniżeli z podejrzeniem, iż chciałbym deprecjonować znaczenie refleksji teologicznej. Tradycja anglikańska, nawet jeżeli nie zrodziła zbyt wielu teologów tej miary, co teologiczni luminarze kontynentalnego protestantyzmu (bądźmy jednak szczerzy, również w Kościołach ewangelickich Lutrowie, Bohoefferowie czy Barthowie nie rodzą się na kamieniu!), także nie podważa znaczenia dobrej teologii dla Kościoła. W końcu nie bez powodu na konferencji Polskiej Wspólnoty Episkopalnej, która odbyła się w styczniu tego roku, poświęciliśmy tyle uwagi formacji naszych liderów, w tym również formacji teologicznej. Aczkolwiek trudno sprowadzać wszystko do poziomu wykształcenia, nie ma chyba wątpliwości, że nawet w niełatwych warunkach polskich, które nakładają na nas określone ograniczenia, PWE w żadnym razie nie chce być wspólnotą, w której “nie matura, lecz chęć szczera…”. Pomimo wszystkich trudności, czujemy się zobowiązani realizować to, o czym swego czasu pisał zwierzchnik Konwokacji Kościołów Episkopalnych w Europie, bp Pierre Whalon:

Inny aspekt anglikańskiej metody stanowi akcent na oświatę i naukę. Oczywiście, dzielimy to z innymi chrześcijanami: Kościół, który nie naucza, w ogóle nie jest Kościołem. Nasze szczególne podejście do tradycji wymaga jednak wspólnotowego namysłu, który naszym zdaniem musi opierać się na jak najszerszym dostępie do informacji.

Dla anglikanów było zawsze ważne, aby ten akcent na oświatę i naukę nie oznaczał jedynie kładzenia nacisku na teologię. To właśnie dlatego refleksja anglikańska sprawia często wrażenie mocno zakorzenionej w ogólnej refleksji humanistycznej, w literaturze, sztuce, poezji czy w naukach ścisłych. Jednak na pewno nie oznacza to niedoceniania roli teologii jako takiej. Co więc chcieliśmy wyrazić zdaniem, które wywołało wątpliwości czy nawet opór? Przede wszystkim to, że nie ma jednej anglikańskiej teologii. Istnieje ich bardzo wiele i od samego zarania były one uprawiane w możliwie szerokim kontekście ekumenicznym – w dialogu z przedstawicielami innych tradycji. I właśnie ta wielość sprawia, że żadna z nich nie może pełnić roli wyróżnika anglikanizmu. Jednakże wszystkich ich twórców, zwolenników i przeciwników łączyło i łączy jedno – wspólna tradycja liturgiczna.

W ubiegłym roku minęło osiem lat, od kiedy pełnię służbę pastorską w ekumenicznej wspólnocie bazowej Kritische Gemeente IJmond w Holandii. Historia ruchu bazowego jest nierozdzielnie związana z przemianami w liturgii. Można powiedzieć, upraszczając nieco sprawę, że jego pierwsi przedstawiciele byli szczególnie gorliwymi zwolennikami posoborowej reformy liturgicznej w Kościele rzymskokatolickim. W każdym razie swoboda podejścia do tradycyjnych form liturgicznych, w tym również możliwość ich daleko idącej rewizji a nawet całkowitego odrzucenia i zastąpienia przez nowe, stała się jednym z haseł wiodących ruchu bazowego. Możliwość odchodzenia od tradycyjnych form liturgicznych, nawet jeżeli w ich miejsce pojawia się po prostu pustka albo intuicyjne przywiązanie do form, które sama KGIJ wytworzyła na przestrzeni czterdziestu kilku lat samodzielnego istnienia, jest dla większości jej członków probierzem wolności w ogóle. Już ze sposobu, w jaki o tym pisze, możecie bez wątpienia wywnioskować, że takie podejście wywołuje u mnie wątpliwości. I rzeczywiście: spotkanie z ruchem bazowym stało się dla mnie tym impulsem, który pchnął mnie w kierunku tradycji anglikańskiej, charakteryzującej się innym podejściem do liturgii. “Innym”, to znaczy jakim, właściwie?

Ludzie, którzy postrzegają Kościół Episkopalny przede wszystkim jako wspólnotę liberalną, zapewniającą swoim członkom ogromną przestrzeń dla własnych poszukiwań duchowych, dziwią się pewnemu “rygoryzmowi liturgicznemu”, który napotykają w PWE. Nie można wykluczyć, że wychodzi tu na jaw jakiś rodzaj “neofickiej gorliwości”. Skoro już wybraliśmy anglikanizm, staramy się go uprawiać “jak należy” i być może nie zawsze w pełni wykorzystujemy wszystkie możliwości kreatywnego obchodzenia się z liturgią. Jest to w każdym razie coś, nad czym, jak sądzę, powinniśmy się zastanowić. Chociaż z drugiej strony nie ukrywam, że moim zdaniem najpierw powinno się wyrobić w sobie pewne nawyki, a potem dopiero – już świadomie – ewentualnie od nich odstępować. Tak czy inaczej nie ulega jednak wątpliwości, że anglikanizm rozumiany w taki sposób, jak rozumie go i praktykuje Polska Wspólnota Episkopalna, nie zadowala nie tylko poszukiwaczy “jasnych odpowiedzi i niepodważalnych prawd”. Również ludziom, którzy liturgiczną “grę” traktują przede wszystkim jako zestaw krępujących reguł i nagromadzenie nudnych, bezdusznych formuł, nie jest łatwo się wśród nas odnaleźć, chyba że są gotowi zrewidować to spojrzenie.

To powiedziawszy, chciałbym jednak jednocześnie podkreślić, że zależy nam na tym, aby liturgia pozostała, zgodnie z pierwotnym znaczeniem słowa, dziełem człowieka, którego nie otacza żadne tabu. Jeżeli o mnie chodzi, potraktujcie te słowa jako zachętę do zwrócenia mnie samemu i innym liturgom we Wspólnocie uwagi w momencie, kiedy odnieślibyście wrażenie, iż o tym zapominamy. Nie zmienia to jednak faktu, że episkopalianie na pewno nie staną się zwolennikami zastąpienia tradycyjnych form liturgicznych przez improwizowaną modlitwę i wynika to nie z rygoryzmu, lecz z tego wszystkiego, co napisałem powyżej o znaczeniu liturgii jako nośnika i zwornika tradycji anglikańskiej. Luteraninowi czy ewangelikowi reformowanemu, nawet jeżeli czuje się on do pewnego stopnia związany agendami liturgicznymi swego Kościoła, jest łatwiej odstępować od nich, ponieważ zawsze może powiedzieć, że w tym, co robi, w żaden sposób nie narusza treści ksiąg wyznaniowych. Również rzymskokatolik może sobie pozwolić (inna rzecz, czy powinien) na sporą dozę liturgicznej “radosnej twórczości” tak długo, jak długo nie przeciwstawia się dogmatom swojego Kościoła. Anglikanie nie mają jednak ani pism konfesyjnych ani żadnych WŁASNYCH dogmatów (jedynie z przekonaniem składają swój podpis pod nauczaniem Kościoła pierwszych wieków). Mają jedynie swój “niezbędnik”. Kluczem do zrozumienia znaczenia Modlitewnika Powszechnego w tradycji anglikańskiej jest chyba właśnie to, że ów Modlitewnik jest o wiele więcej aniżeli tylko modlitewnikiem. Być może warto, abyśmy się nad tym wspólnie zastanowili w gronie osób tłumaczących The Book of Common Prayer na język polski. Czy nie należałoby szukać innego słowa na wyrażenie zawartości i znaczenia tej księgi?

Skoro zaś zajęliśmy się już tytułem, warto również zwrócić uwagę na inny jego element. The Book of Common Prayer to dosłownie “Księga Modlitw Powszechnych [albo Wspólnych]”. To, co stara się ona normować, dotyczy więc oficjalnego życia liturgicznego WSPÓLNOTY. Oczywiście Modlitewnika można także używać indywidualnie i jest to dobry anglikański zwyczaj. Nie bez powodu biskup Pierre Whalon scharakteryzował swego czasu anglikanina jako osobę, która modli się z BCP. Z drugiej strony należy zawsze pamiętać, że Kościół Episkopalny nie dyktuje nikomu tego, w jaki sposób ma wyglądać jego indywidualne życie modlitewne. Próbuje jedynie ujednolicić formy modlitwy wspólnotowej. W odniesieniu do tego, jaką modlitwą na przykład każdy z nas rozpoczyna czy kończy dzień, panuje całkowita swoboda i żadna instancja kościelna nigdy nie będzie starała się tej swobody ograniczać.

Skoro padło już słowo “swoboda”, chciałbym poświęcić chwilę uwagi jeszcze jednemu jej aspektowi. Czytając Modlitewnik Powszechny, a zwłaszcza używając go zgodnie z przeznaczeniem, bez trudu zauważymy, że zawarte w nim tzw. “rubryki”, które pełnią rolę podobną do didaskaliów w sztuce teatralnej, informując o tym, w jaki sposób mamy prowadzić liturgię, bardzo często noszą charakter propozycji a nie przepisów. Również niemała cześć zawartych w nim modlitw ma charakter fakultatywny. Tak więc także liturg, który trzyma się rubryk, wciąż dysponuje bardzo dużą przestrzenią, w ramach której może dokonywać własnych wyborów liturgicznych. W polskich warunkach wciąż jeszcze jest to niewystarczająco widoczne, ponieważ tłumaczenie dopiero trwa i wiele opcji liturgiczno-modlitewnych nie jest jeszcze dostępnych w naszym języku. Mamy nadzieję, że gdy wreszcie powstanie polska wersja BCP, stanie się również jaśniejsze, na jak wiele sposobów można kształtować życie liturgiczne polskiego episkopalianizmu, nie wykraczając przy tym poza – naprawdę bardzo szerokie – granice wytyczane przez Modlitewnik.

A czy przyjdzie kiedyś moment na stworzenie polskiego Modlitewnika, który nie byłby tłumaczeniem? Na styczniowej konferencji biskup Pierre zakreślił szeroką perspektywę rozwoju Polskiej Wspólnoty Episkopalnej. Jej działania miałyby prowadzić ku stworzeniu autokefalicznego Kościoła Episkopalnego w Polsce. Taki Kościół mógłby oczywiście podjąć trud stworzenia własnej księgi modlitw.

Nie ma jednego Modlitewnika

Ten ostatni wątek naprowadza mnie na trop czegoś, od czego być może powinienem był zacząć. Chodzi o to, że mówienie o jednym Modlitewniku jest właściwie równie mylne, jak, wciąż pokutujące niestety, mówienie o jednym Kościele anglikańskim. Podobnie jak nie istnieje jeden Kościół, lecz wspólnota 38 lokalnych Kościołów anglikańskich, tak istnieje cała szeroko rozgałęziona rodzina Modlitewników. Wszystkie one mają wspólnego przodka w Modlitewniku Powszechnym Arcybiskupa Thomasa Cranmera z 1549 r. Następnie Modlitewnik przechodził wiele zmian, które doprowadziły w końcu do powstania wersji z 1662 r., po dziś dzień obowiązującej oficjalnie w Kościele Anglii. Z czasem pojawiły się lokalne odmiany BCP, które dały początek kolejnym gałęziom modlitewnikowej rodziny. Amerykański Modlitewnik Powszechny z 1979 r., którego używamy w tłumaczeniu na język polski w Polskiej Wspólnocie Episkopalnej, wywodzi się od pierwszego Modlitewnika używanego w Kościele Episkopalnym, który powstał w 1790 r. Opierał się on na angielskim wydaniu z 1662 r. oraz na szkockiej liturgii z 1764 r. Z biegiem czasu miało miejsce kilka kolejnych rewizji tekstu, które doprowadziły w końcu do powstania wersji z 1979 r. Dodać należy, że w anglikanizmie panuje zasada, iż raz zatwierdzony tekst liturgiczny może być odtąd używany zawsze, nawet wtedy, gdy pojawi się nowa liturgia. Anglikanie nie potrzebują więc specjalnych indultów na odprawianie nabożeństw przy użyciu dawnych formularzy liturgicznych, jak dzieje się to w Kościele rzymskokatolickim. I tak np. w parafii Kościoła Anglii w pobliskiej Hadze w każdą pierwszą niedzielę miesiąca odprawiana jest liturgia wg Modlitewnika z 1662 r., na której staramy się bywać kiedy to tylko możliwe. Ciekawą cechę tej liturgii stanowi obecny w niej “polski akcent”. Na kształt Modlitewnika wpłynął bowiem również polski reformator religijny, Jan Łaski (1499-1560). To jemu anglikańska liturgia zawdzięcza obecność dziesięciorga przykazań, które, zamiennie z podwójnym przykazaniem miłości, stanowią podsumowanie Zakonu, służące “badaniu sumień”, które ma prowadzić do uznania własnej grzeszności przed Bogiem i potrzeby łaski i miłosierdzia.

—

Pierwotnie planowane kilka słów okazało się ostatecznie jednym z dłuższych postów na naszym blogu. Tak to bywa, kiedy człowiek od dłuższego czasu nosi się z zamiarem czegoś. Dziękując wszystkim, którzy mnie do tego zainspirowali, mam jednocześnie nadzieję, że z kolei moje słowa stanowić będą inspirację do refleksji i dyskusji.

Today I began the day listening to the sermon our dear friend, the Rev. Dr. Gregory Neal, preached last Sunday at his church in Irving, Texas.

It made memories from the wonderful trip we made through Poland only a little over a month ago with Greg come back, and especially a funny story related to Greg’s talk at the United Methodist church in Koszalin. Namely, a day or two after the talk, the pastor, the Rev. Sebastian Niedzwiedzinski, got a text from a Roman Catholic priest who listened to Greg, saying that he was disappointed, because Greg was supposed to talk about his travels, and spoke at least as much about the Eucharist. Well, there was a grain of truth in it (even though there was a lot about travels), but when Sebastian told me about that reaction, I thought the problem was not so much in what Greg said as in the fact that that priest didn’t expect it at all. How come? A United Methodist minister talking about the Holy Communion and its central place in his personal spirituality? Even more, he cannot be understood in the framework of the assumption which at least some listeners certainly made (Protestantism = a “symbolic approach” to Communion), and talks with deep conviction about his faith in the REAL PRESENCE OF JESUS CHRIST IN THE SACRAMENT OF THE ALTAR. And finally, as though there weren’t enough surprises, you could conclude from his words that his faith doesn’t only consist in accepting (perhaps a little by force) a certain doctrine, but constitutes a living element holding together his spirituality, giving direction and meaning to his life. This goes beyond the popular image of Protestants in the eyes of most Polish (and not only) Catholics.

Leaving aside this concrete memory – as funny as it was instructive (for it shows how much we have to do with regard to sharing knowledge about the Anglican approach to the Eucharist, which is also the root of the Wesleyan approach at the base of Methodism, even if many Methodists don’t realize this!), Greg’s sermon inspired another reflection in me. Most of us remember more or less the story about manna from heaven, which Israelites ate on their way through the desert. Greg reminded an important element of the story. Namely, manna was supposed to be collected only for a given day (unless the following day was Sabbath – then you could collect twice as much, because work on Sabbath was prohibited). Otherwise the “bread from heaven” would spoil. I suddenly realized how difficult it must have been.

Since a few days we have a more or less regular furry guest. It’s Mr. Salmon, a street cat, called so because of his special fondness of that treat… Mr. Salmon is a quiet and well-behaving cat  – you can tell at once that he hasn’t spent all his life in the streets. He surely had a home once. Yet daily struggle for survival has also left marks on his behavior. One of them is that he immediately eats everything you give him regardless of the amount, undoubtedly because life has taught him that you never know when the next meal will come. Looking at how greedily he eats, I realized that I often do likewise. Perhaps not always with regard to food (even though I sometimes eat more than I should), but other important things.

I was taught as a child that the characteristic of maturity or adulthood is thinking about tomorrow: planning, anticipating consequences of one’s actions, readiness to take them upon oneself. Alas, there is a side effect of this attitude: I feel especially helpless when consequences of certain decisions cannot be predicted, when the future is completely unclear and you simply have to have trust. I would like to collect as much manna from heaven as possible – for storage. In order to show how foresighted, careful I am (even though I like to be seen as a risk taking and spontaneous person!).

I act like this in private life, but also as coordinator of the Polish Episcopal Network. Only a few weeks ago it seemed to me that for such a young community, which necessarily has to improvise a lot, we have taken care of basic things quite well. The passing of Br. Pawel changed this dramatically. As we were updating our flyer yesterday it occurred to me that we cannot write anymore that there are monthly Eucharists in Cracow, because we simply don’t know that…

On the other hand we too have our share of manna from heaven. Cooperation with the Wacław z Szamotuł Vocal Ensamble and its conductor, Lukasz Laxy, is developing very well. We will most probably be able to hold a traditional Anglican Service of Nine Lessons and Carols. Only a few month ago I thought it would be impossible to organize in Poland. And for January we plan a conference for local leaders – among others, Bishop Pierre Whalon promised to come, which means that there will be an Episcopal Eucharist in the royal city. Yes, we don’t know if there will be one in February, which seemed “sure” until recently (at least as sure as it could be when based on an enthusiastic but ill man who were to turn 90 soon), but that’s the point! This is the trial the Israelites faced in the desert: to trust that manna will fall again the following day.

In the legacy of Dietrich Bonhoeffer, Lutheran theologian and a member of anti-Nazi resistance movement, there is among other things the following confession of faith:

I believe that God can and intends to let good spring from everything, even from what is most evil. For this he needs human beings, who desire to turn all things to the good.

I believe that God purposes to give us in every crisis as much power of resistance as we need. But he does not give it to us in advance, in order that we shall rely not on ourselves, but on Him alone. Such faith will necessarily overcome all fear of the future.

I believe that even our defects and errors are not in vain and that it is no more difficult for God to deal with them than with our supposed good deeds.

I believe that God is not a timeless phantom, but rather that he waits and responds to true prayer and responsible actions.

This text was in my mind when I was writing many posts for the blog, but I think I never referred to it directly. Why? Because it is very difficult for me. Intellectually I agree with it and I would like very much to say those words as my own confession of faith, but I know that they surpass what is there really in my soul now. Do I really believe that “God purposes to give me in every crisis as much power of resistance as I need. But he does not give it to me in advance, in order that I shall rely not on myself [and my “adult” foresight], but on Him alone?” I once heard from a friend that God gives us precisely as much ability to see and foresee things that we may come to the next corner on the path of our lives, around which another challenge lurks. And not an iota more. And it is our task to learn and accept this, because it’s what faith consists in – the faith that overcomes all fear of the future.

I very often find it irritating when people treat faith as a rigid, unchangeable worldview, a list of answers to all possible questions, ready-made solutions to all possible problems. Today, however, the question comes to my mind whether at the base of my irritation there isn’t perhaps a little longing for this attitude? Whether I wouldn’t like to “have faith” (which itself sounds awfully, even if it’s a Biblical expression), which would make me see more, reach a kind of “certainty” anew. To live of the “bread of heaven” and really collect not more than enough for one day is truly difficult, even though experience tells you that the bread has been there just when you needed it. But you would like to collect more – for storage, just in case…

Today is not only Thanksgiving. Our Jewish brothers and sisters are beginning their celebration of Hanukkah. Hanukkah commemorates the miracle of the lights that happened in the times of the Maccabees. When the Jerusalem Temple was regained from the hands of the enemy, only one little lamp with kosher oil was found inside, with enough oil for only one day, but it miraculously burned for eight days – until new kosher oil was produced and the Menorah lit. When we read about Biblical miracles, we often ask if “they really happened.” But – as Talmud says – “there is no before and after in the Torah”, so we should ask this question – at once – in all possible tenses. And what will be the answer? My own answer? Perhaps: “I believe, Lord, help my disbelief!”?

Dzisiaj rozpocząłem dzień od wysłuchania kazania, które nasz serdeczny przyjaciel, ks. Greg Neal, wygłosił ostatniej niedzieli w swoim kościele w Irving w stanie Teksas.

W rożny sposób ożyły pod jego wpływem wspomnienia z przemiłej podroży, którą odbyliśmy zaledwie nieco ponad miesiąc temu po Polsce, a zwłaszcza zabawna historia, wiążąca się z pogadanką, którą Greg wygłosił w parafii metodystycznej w Koszalinie. Otóż, w dzień czy dwa później, tamtejszy proboszcz, ks. Sebastian Niedźwiedziński, otrzymał smsa od obecnego na niej rzymskokatolickiego duchownego, który wyrażał swoje rozczarowanie tym, że prelegent miał przecież opowiadać o swoich podróżach, a co najmniej równie dużo mówił o Eucharystii. No cóż, jakieś ziarno prawdy w tym pewnie było (chociaż wspomnieniom ze swych licznych wypraw Greg poświecił naprawdę dużo miejsca), ale od czasu, gdy Sebastian opowiedział mi o tej reakcji, nie mogę oprzeć się refleksji, że problem tkwił nie tyle w takim a nie innym ujęciu tematu, co w tym, że ów duchowny się takiego ujęcia ABSOLUTNIE NIE SPODZIEWAŁ. Jak to? Metodystyczny pastor, który mówi o Komunii Świętej, o jej centralnym znaczeniu w swojej osobistej duchowości? Co więcej, absolutnie nie daje się przy tym wtłoczyć w gotowy schemat, który przynajmniej niektórzy uczestnicy spotkania mieli w głowach (protestantyzm = „podejście symboliczne” do Komunii), i z głębokim przekonaniem świadczy o swojej wierze w RZECZYWISTĄ OBECNOŚĆ JEZUSA CHRYSTUSA W SAKRAMENCIE OŁTARZA? I wreszcie, jakby nie wystarczyło już niespodzianek, z jego słów można wywnioskować, że ta wiara nie polega jedynie na przyjęciu (trochę „na siłę”) pewnej doktryny, ale żywy element spajający jego duchowość, nadający kierunek i sens jego życiu? To zasadniczo wykracza poza popularny obraz protestantów w oczach większości polskich (i nie tylko polskich) katolików.

Abstrahując od tego wspomnienia, tyleż zresztą zabawnego, co pouczającego (pokazuje ono bowiem, jak wiele mamy do zrobienia w zakresie popularyzacji wiedzy o anglikańskim podejściu do Eucharystii, z którego wywodzi się przecież także podejście wesleyańskie, znajdujące się u podstaw metodyzmu, nawet jeśli niejeden metodysta nie zdaje sobie z tego sprawy!), kazanie Grega pobudziło mnie do jeszcze innej refleksji. Większość z nas przypomina sobie mniej więcej historię o mannie z nieba, którą karmili się Izraelici w drodze przez pustynię. Greg przypomniał pewien istotny wymiar tej opowieści. Otóż mannę należało zbierać jedynie w takiej ilości, która starczała na dany dzień (chyba że następnego dnia przypadał szabat – wówczas można było zebrać podwójną miarę, bo w szabat nie należy pracować). W przeciwnym razie „chleb z nieba” ulegał zepsuciu. Nagle uświadomiłem sobie jakie to musiało być trudne.

Od kilku dni mamy u nas w domu – mniej lub bardziej stałego – futrzastego gościa. To Mister Salmon, bezpański kot, zwany tak ze względu na szczególne upodobanie, z jakim raczy się łososiem. Mister Salmon jest kotem spokojnym i dobrze ułożonym – od razu widać, że nie spędził całego swego życia na ulicy. Na pewno kiedyś miał dom. Jednak codzienna walka o przeżycie również pozostawiła w jego zachowaniu pewne ślady. Jednym z nich jest, że od razu zjada to, co mu się poda. Bez względu na ilość, pochłania wszystko natychmiast, bez wątpienia dlatego, że życie nauczyło go, iż nigdy nie wiadomo, kiedy nadejdzie kolejny posiłek. Przyglądając się jego zachłanności, uświadamiam sobie, ze przecież właściwie postępuję podobnie. Może nie zawsze w odniesieniu do jedzenia (chociaż zdarza mi się jeść więcej niż powinienem), ale jeśli chodzi o inne ważne dla mnie rzeczy.

W dzieciństwie nauczono mnie, że oznaką dorosłości jest myślenie o jutrze: planowanie, przewidywanie konsekwencji danych posunięć, gotowość do wzięcia ich na siebie. Niestety ubocznym skutkiem tej postawy jest, że czuję się szczególnie bezsilny w sytuacjach, gdy skutków pewnych decyzji nie daje się przewidzieć, gdy przyszłość jest zupełnie niejasna i po prostu trzeba zaufać. Najchętniej nazbierałbym manny z nieba ile się da – na zapas. Po to, by pokazać, jaki jestem zapobiegliwy (chociaż skądinąd lubię uchodzić za chętnie podejmującego ryzyko i spontanicznego!).

Działam w ten sposób w życiu prywatnym, ale również jako koordynator Polskiej Wspólnoty Episkopalnej. Jeszcze kilka tygodni temu wydawało mi się, że, jak na tak młodą wspólnotę, która siłą rzeczy często musi opierać się na improwizowaniu, pewne podstawowe sprawy całkiem nieźle uregulowaliśmy. Odejście brata Pawła zmieniło to poczucie w sposób diametralny. Wczoraj aktualizowaliśmy nasza ulotkę informacyjną, gdy nagle dotarło do mnie, że nie możemy już napisać, że zapraszamy na comiesięczną Eucharystię w Krakowie, bo po prostu nie wiemy, czy będzie się ona odbywać…

Z drugiej strony i my jednak doświadczamy naszej manny z nieba. Coraz lepiej rozwija się współpraca z Zespołem Wokalnym im. Wacława z Szamotuł i jego dyrygentem, Łukaszem Laxym. W grudniu najprawdopodobniej uda nam się zorganizować w Krakowie tradycyjne anglikańskie Nabożeństwo Dziewięciu Czytań i Kolęd. Jeszcze kilka miesięcy temu uważałem to za niemożliwe do zrealizowania w polskich warunkach. Na styczeń planujemy spotkanie liderów, obecność na którym zapowiedział m.in. bp Pierre Whalon, a to oznacza również, że w królewskim grodzie odbędzie się episkopalna Eucharystia. Owszem, nie mamy pojęcia czy będzie ona miała miejsce również w lutym, co jeszcze do niedawna wydawało się „pewne” (na tyle przynajmniej, na ile można opierać swoja pewność na osobie pełnego dobrych chęci, ale schorowanego człowieka, który nieomal zamyka dziewiąta dekadę swego życia), ale przecież w tym rzecz! To jest właśnie próba, z którą mieli do czynienia Izraelici na pustyni: zaufać, że następnego dnia znów spadnie manna.

W spuściźnie Dietricha Bonhoeffera, luterańskiego teologa i bojownika antyhitlerowskiego ruchu oporu, zachowało się między innymi następujące wyznanie wiary:

Wierzę, że Bóg ze wszystkiego, nawet z najgorszego zła, może i chce wyprowadzić dobro. Potrzebuje do tego jednak ludzi, którzy każdą rzecz chcą wykorzystać ku dobremu.

Wierzę, że Bóg w każdym trudnym położeniu chce nam dać tyle wytrzymałości, ile potrzebujemy, tylko nie daje jej na zapas, abyśmy nie polegali na sobie samych, tylko wyłącznie na Nim. Taka wiara powinna przezwyciężyć wszelki lęk przed przyszłością.

Wierzę, że również nasze błędy i pomyłki nie są daremne i Bogu nie sprawia większej trudności dać sobie z nimi radę aniżeli z naszymi rzekomo dobrymi czynami.

Wierzę, że Bóg nie jest abstrakcyjny i ponadczasowy, lecz czeka na szczere modlitwy i odpowiedzialne czyny, i odpowiada na nie.

Ten tekst „chodził mi po głowie” przy pisaniu wielu postów na blogu, jednak chyba nigdy dotąd wprost do niego nie nawiązałem. Dlaczego? Bo jest dla mnie bardzo trudny. Intelektualnie zgadzam się z nim i bardzo chciałbym moc wygłosić te słowa jako własne wyznanie wiary, ale wiem, że przerasta on to, co mi rzeczywiście „w duszy gra”. Czy rzeczywiście wierzę, że „Bóg w każdym trudnym położeniu chce mi dać tyle wytrzymałości, ile potrzebuję, tylko nie daje jej na zapas, abym nie polegał na sobie samym [i swojej „dorosłej” zapobiegliwości], tylko wyłącznie na Nim”? Kiedyś usłyszałem od pewnej bliskiej mi osoby, że Bóg daje nam dokładnie tyle możliwości widzenia i przewidywania, byśmy byli w stanie dojść do kolejnego życiowego zakrętu, za który czai się następne wyzwanie. I ani grama więcej. A naszym zadaniem jest nauczyć się akceptować to, bo właśnie na tym polega wiara – ta wiara, która przezwycięża lęk przed przyszłością.

Bardzo często reaguję irytacją na takie traktowanie wiary, w którym staje się ona pewnym sztywnym, niezmiennym światopoglądem, listą gotowych odpowiedzi na wszystkie możliwe pytania, gotowych rozwiązań wszystkich możliwych problemów. Dzisiaj nachodzi mnie jednak pytanie, czy u podstaw mojej irytacji nie czai się przypadkiem odrobina tęsknoty za takim podejściem. Czy aby sam nie chciałbym „posiadać wiary” (co już samo w sobie brzmi strasznie, nawet jeśli skądinąd występuje, jako wyrażenie, również w Biblii), która spowoduje, że zobaczę więcej, osiągnę na nowo jakaś „pewność”. Żyć „chlebem z nieba” i rzeczywiście zbierać go tylko w takiej ilości, która wystarcza na jeden dzień, naprawdę nie jest łatwo, nawet jeśli doświadczenie dyktuje ci skądinąd, że ten chleb już wielokrotnie docierał w samą porę. Najchętniej jednak nazbierało by się go więcej – na zapas, na wszelki wypadek…

Dzisiaj jest nie tylko Święto Dziękczynienia. Nasi żydowscy bracia i siostry rozpoczynają właśnie obchody chanuki. Chanuka to pamiątka cudu świateł, który wydarzył się w czasach Machabeuszy. Gdy odzyskano Świątynię Jerozolimską, znaleziono tylko jeden mały pojemnik z koszerną oliwą, której powinno było starczyć zaledwie na jeden dzień, a jednak cudownie paliła się aż przez osiem dni – do chwili, gdy przygotowano nowe zasoby koszernej oliwy do zapalenia Menory. Gdy czytamy o cudach biblijnych, najczęściej pytamy, czy aby „na pewno się wydarzyły”. Jednak – jak mówi Talmud – „w Torze nie ma przedtem, ani potem”, dlatego powinniśmy zadawać to pytanie – jednocześnie – we wszystkich czasach gramatycznych na raz. I jak będzie brzmiała odpowiedź? Moja własna odpowiedź? Może: „Wierzę, Panie, pomóż memu niedowiarstwu!”?

The Rev. Prof. Konrad Rudnicki passed away yesterday morning. He was a Mariavite priest, world renowned astronomer, cosmologist, methodologist of science, theologian, participant of anti-Nazism resistance and Righteous Among the Nations – and so one could go on and on. Yet for us simply Br. Pawel, one of us, involved in the Polish Episcopal Network from the very beginning. Unalterably faithful to the Mariavite Work of Great Mercy, serving in both Mariavite Churches, leading the Ecumenical Mariavite Order as its Minister General, he spent the last of his strength on creating Polish Anglicanism. He saw it as paying a debt he incurred, so to speak, when the Episcopal Church accepted him as a priest during the time he spent in America as a scientist. He spoke about this in the interview he gave us three years ago:

During these four years of my research stays in the United States (three years in the Los Angeles diocese and one year in the Galveston-Houston diocese [Rev. Prof. Rudnicki probably means here the Episcopal diocese of Texas] I served as a non-stipendiary priest in three Episcopal parishes. It was simply a need of my soul: not to stop being a priest. There were only low church parishes in the surroundings of the University where I worked, even though I would rather have served in a high church one. But I had no choice. I obtained a permission and a referral from my bishop in Plock and got a certificate from the bishop in charge of the respective Episcopal diocese. The Anglican church is doctrinally comprehensive enough for me to fit in with my Mariavtism without any problem.
Source

In March of last year he led the first Episcopal Service in Cracow together with Bishop Pierre Whalon. In October 2012 he started presiding at monthly Eucharists of the Polish Episcopal Network. Less than a month ago we celebrated the first anniversary of this. We have seen that he was becoming still weaker. The awareness that had accompanied us for some time that every Eucharist he celebrates, every meeting, every conversation may be the last one returned when we said goodbye at St. Martin’s. He was exhausted yet also happy that after all disappointments with the reality of Polish church life, he could take part in building something new, something hopeful. So even though we realized that he took upon himself duties exceeding his strength, we couldn’t bring ourselves to say what reason told us to… So we kept hoping that it’s not the time yet, that we will see him again. Unfortunately, this hope turned out to be futile. Yesterday morning we received the news whose meaning we haven’t fully comprehended yet, we think. Brother Paweł is gone, and the Polish Episcopal Network is left without a priest. We believe that the Lord of life and death has welcomed our brother into his glory. But we here awfully miss him.

We invite all who would like to bid farewell to the Rev. Prof. Rudnicki and express gratitude for what he has been for us and what he has done to the service on Saturday 16 at 6 pm in sw. Filipa Street 23 in Cracow.

And here you can see the pictures taken at the service.

In the short history of our project this is the first anniversary, which we of course would like to celebrate. On this occasion, a Eucharist will be held at St. Martin’s Lutheran Church in Grodzka Street, the church where we inaugurated the project in March of last year together with Bishop Pierre Whalon and Prof. Dan Joslyn-Siemiatkoski. It will be presided by Fr. Rudnicki. We invited also our Lutheran hosts, and there will be a choir specializing in the music of Polish Reformation. It will be conducted by Lukasz Laxy who will also be the organist.

We are especially glad that our anniversary overlaps with the visit of one of our most dear friends from the United States, the Rev. Dr. Gregory S. Neal, the Senior Pastor of Northgate United Methodist Church of Irving, Texas, and Rector of Grace Incarnate Ministries. He is a graduate of Southern Methodist University with the B.A. in History, Religious Studies, and Russian Language, Duke University with the M.Div. in Theology and Biblical Studies, and Trinity Graduate College with the Ph.D in Systematic Theology and New Testament Textual Criticism. His doctoral dissertation was in the field of Sacramental Theology and dealt with various understandings of the doctrine of the Real Presence of Jesus Christ in Holy Communion. Essential elements of this work have been re-drafted into readable English and have been published in his book: Grace Upon Grace: Sacramental Theology and the Christian Life. We have already translated fragments of the book into Polish, like a few sermons of his, and posted them on our blog, and are planning to translate the whole book.

Greg is a “Clergy Member in Full Connection” of the North Texas Conference of The United Methodist Church. In addition to his pastoral duties in the local church, he has served on several boards and committees of the North Texas Conference of the United Methodist Church. Beyond these responsibilities, Greg has also been involved in several mission, ministry, and educational initiatives. He has taught This Holy Mystery: A United Methodist Understanding of Holy Communion to numerous lay and clergy groups across the denomination since its adoption by the 2004 General Conference. He has also lead numerous other spiritual retreats, revivals, and study seminars for groups all across the United Methodist Church and in other denominations. Greg is a past member of the American Academy of Religion and the Society of Biblical Literature. A member of the Order of Saint Luke, in the early 1990s he served as Prior of the Duke Divinity Chapter. His love of liturgy and the contemplative life, as well as his keen interest in the ecumenical movement, led to his being invited to become the first United Methodist Associate of the Society of Saint John the Evangelist, an Anglican Monastic community which has fed him spiritually for 20 years.

Greg will preach on October 19, and there will be an opportunity to meet and talk to him after the service.

How is it actually with the Anglican (and Episcopal) openness? Br. Pawel emphasized from the very beginning that it shouldn’t be confused with arbitrariness. The Anglican Churches are located within the mainstream of the Christian tradition and consider themselves heirs of the legacy of the Church of all ages. At our services e say the words of ancient creeds, and some time ago we started translating a series of sermons about one of them, the Apostles Creed, on our blog. Sometimes we quote in this context the words of one of the fathers of the Anglican Way, Bishop Lancelot Andrewes (1555-1626): “One canon, two testaments, three creeds, four general councils, five centuries and the series of the Fathers in that period determine the boundaries of our faith.” Not considering the particular elements of this statement in detail, we can in any case conclude that according to Andrewes such boundaries do exist and can be defined. For me personally more important than boundaries is the sense of belonging and the “fundamental spiritual solidarity” resulting of it – both with Christians living in the world now and with generations of Christ’s followers that have passed, and those who will still come. Membership in the Episcopal Church more and more often is related not to being raised in it, but to making personal decisions independent of it. Already some time ago we have noticed that most of our Episcopal friends are people who came to it from other denominations. So did I. But my path to Anglicanism led not from a church with more stringent doctrinal discipline, but the other way around; for I was a member of a community describing itself as “principally liberal” or even “non-dogmatic”. Thus the discovery of Anglicanism meant for me a discovery of a Christianity far more traditional than practiced in the church I came from. So you can say that when I was confirmed in an Anglican church I voluntarily accepted certain boundaries. Yet it wasn’t about boundaries but rather about expressing this “spiritual solidarity”, which I very often missed among the “principal liberals”. I frequently had the impression that in the milieu I came from the favorite way to spend time was to criticize different aspects of traditional Christianity, while all that has been considered a “heresy” in the course of the ages and much that came from other religions was treated with far lesser criticism. I didn’t like it. But above all I didn’t understand how on the one had you can officially consider yourself a part of a tradition, and on the other spend so much time on undermining even the most fundamental elements of it and making this the basic characteristic of your community. This is what I experienced as a lack of “fundamental spiritual solidarity”. Interestingly however, in Anglicanism I encounter a critique of tradition which  is often not less fierce. Yet I usually sense with ease that it is based on a strong commitment. We criticize because we consider the object of our critique to be a part of our legacy, our personal concern, something that moves us, and not because we have rejected it altogether long ago. I like the way Bishop Pierre Whalon put it in his article What is Anglicanism?

We have deep respect for our elder brothers and sisters in the Faith, but we also know that bearing forth the Faith into the future requires living it in our own generation. Thus when we sense that reforms are necessary, we cast an eye back to the Tradition for inspiration, but not uncritically. And when change is necessary, we can go forth when we have convinced ourselves that such change is essentially consonant with the Faith as we have received it.

The word “consonant” is of key importance for me in this context. We want our faith to be consonant with the faith of other Christians: both contemporary and those who came before us and will come after us. We want to be one of the voices consonant with other voices, for we know that Christianity doesn’t begin and end either in the place we find ourselves or in the time we live in. Our truth is not the ultimate truth. It is one of the voices in the endless dialogue called tradition. At the same time we know, however, that this consonance will be possible only if we voice our views clearly. No one can replace us. If we keep silent, there will be no consonance. Likewise if we try to muffle other voices. One of my theology teachers would say that a liberal church is one where you can ask all questions. If so, the Episcopal Church can be called liberal, and I’m still a liberal Christian. But the adjective “liberal” will cease being necessarily the opposite of “orthodox”. Not without a reason we said these words in our presentation May an Episcopal Congregation in Poland be an Answer to the Needs of Local Christians? delivered at the conference in Cracow in March of last year:

On the other hand, relativizing somehow the differences between Catholicism and Protestantism accumulated through the ages, we don’t want to fall into the trap of the newer controversy – between “liberal” and “conservative” or “orthodox” Christianity. Here once again we should refer to the previous talk, where diverse expressions of Anglicanism were discussed. When two and a half years ago we set up the blog “Don’t Shoot The Prophet”, one of our goals was to challenge the myth prevailing in Poland that the Episcopal Church is a liberal church. Of course, this is also the church of Bishop Spong or some members of the famous “Jesus Seminar”, who are iconic figures in liberal Christianity. And it is good that it is so, but above all it is a broad church, comprising a multitude of spiritualities and theological visions. In one of the books written by Alan Jones, the former dean of Grace Cathedral in San Francisco, whose visions we often present on our blog, we found a great declaration which also applies to our approach: “I cannot identify either with liberals or conservatives”. We were often labeled as liberals because we support the ordination of women and the inclusiveness of the church towards the LGBT persons. Unfortunately, we can’t help but accept that these things became recently the litmus test of liberal Christianity. But what about our need to build on the tradition of the undivided church of the first centuries, to deal with the ancient creeds? And what about our love for old liturgical traditions? One can hardly consider these as expressions of liberalism. But it is more important than that. Judging by the reactions we receive, we are not the only Poles who try to combine the old and the new and withstand the tension that results from this. Contrary to the comments we received after announcing today’s meeting, we do not aspire to set up yet another “liberal church” nor a “church for the homos”. We dream about a community whose character is best described by the English word “comprehensive”.

Br. Pawel shared a somewhat sad reflection with us in Pulawy, saying that there are churches that started like this and then, regrettably, have fallen into stagnation, and that there us such whose beginnings were less promising in this regard, but which learned over time that comprehensiveness is perhaps not a value in itself, but something very important. The Anglican comprehensiveness was being shaped over the ages in the heat of discussions and arguments. We are still working on it, struggling with still new challenges. And how is it with our desire concerning Polish Episcopalianism that is still coming into being? Regarding different types and forms of spirituality, the Polish Episcopal Network, though still so small, is undoubtedly a broad community. There is place in it for a Methodist, a Mariavite, and many others. There are people of different personalities in it, shaped by various experiences in different places. Undeniably this also leads to tensions, and sometimes even conflicts. Some we can solve better, some worse. At the moment it is still difficult to say whether the dream we described one and a half year ago in Cracow is really starting to come true, but we are without a doubt working for it to come true. It is not an easy work, for openness brings with itself different things. Everybody knowns that if you open all windows and doors at the same time, a draft will ensue. Then you have to decide to close some of them sometimes. It is not nice, but sometimes necessary. I’m still wondering how we’ll manage it.

Jak to właściwie jest z tą anglikańską (i episkopalną) otwartością? Br. Paweł od początku zaznaczał, że nie należy mylić jej z dowolnością. Kościoły anglikańskie plasują się w głównym nurcie tradycji chrześcijańskiej i czują się spadkobiercami dziedzictwa Kościoła wszystkich wieków. Na naszych nabożeństwach wypowiadamy słowa starokościelnych wyznań wiary, na naszym blogu jakiś czas temu zaczęliśmy tłumaczenie rozważań nt. jednego z nich – Składu Apostolskiego. Niekiedy zdarza nam się przytaczać w tym kontekście słowa jednego z twórców „the Anglican Way”, biskupa Lancelota Andrewesa (1555-1626): „Jeden kanon, zawierający słowa samego Boga, dwa testamenty, trzy wyznania wiary, cztery sobory powszechne, pięć wieków oraz tradycja Ojców w tym okresie – to znaczy trzy stulecia przed Konstantynem i dwa po nim – wyznaczają granice naszej wiary”. Nie wnikając w zawarte w tych słowach szczegółowe wyznaczniki, można w każdym razie od razu stwierdzić, że jak widać zdaniem Andrewesa takie granice istnieją i że możliwe jest zakreślenie ich. Dla mnie osobiście ważniejsze od granic jest jednak poczucie przynależności i wynikająca z niego pewna „fundamentalna solidarność duchowa” – zarówno z chrześcijanami żyjącymi na świecie obecnie, jak i z pokoleniami wyznawców Chrystusa, które zdążyły już przeminąć, oraz tymi, które jeszcze nadejdą. Przynależność do Kościoła episkopalnego coraz częściej wiąże się nie z wychowaniem, ale z dokonanym niezależnie od niego własnym wyborem. Już jakiś czas temu skonstatowaliśmy, że większość naszych znajomych episkopalian to ludzie pochodzący z innych tradycji kościelnych. To samo dotyczy również mnie. Jednakże moja droga do anglikanizmu wiodła nie z Kościoła charakteryzującego się większą dyscypliną doktrynalną, lecz odwrotnie; byłem bowiem członkiem wspólnoty określającej się mianem „pryncypialnie liberalnej”, a nawet „bezdogmatycznej”. Odkrycie anglikanizmu oznaczało dla mnie więc odkrycie chrześcijaństwa o wiele bardziej tradycyjnego aniżeli to uprawiane w Kościele, z którego pochodziłem. Można więc powiedzieć, że w momencie swego bierzmowania w anglikańskim kościele nałożyłem sobie dobrowolnie pewne ograniczenia. A jednak nie o ograniczenia tu chodziło, lecz raczej o wyrażenie właśnie tej „duchowej solidarności”, której wśród „pryncypialnych liberałów” bardzo często mi brakowało. Niejednokrotnie miałem wrażenie, że w środowisku, z którego przyszedłem, ulubioną formą spędzania czasu było krytykowanie różnych aspektów tradycyjnego chrześcijaństwa, podczas gdy wszystko to, co na przestrzeni wieków uznano za tzw. „herezje”, oraz wiele z tego, co pochodziło z innych religii, było traktowane z o wiele mniejszą dozą krytycyzmu. Mnie to nie odpowiadało. Przede wszystkim zaś nie rozumiałem jak można z jednej strony oficjalnie przypisywać się do pewnego nurtu, a z drugiej trawić taką ilość czasu na podważanie jego – często nawet najbardziej wyjściowych – przesłanek i czynić z tego właśnie cechę szczególną swojej społeczności. To właśnie odczuwałem jako przejaw braku „fundamentalnej solidarności duchowej”. Co ciekawe jednak, w anglikanizmie napotykam częstokroć nie mniej ostrą krytykę tradycji. Mimo to zazwyczaj bez problemu wyczuwam, że jest ona podszyta zasadniczym zaangażowaniem. Krytykujemy dlatego, że przedmiot krytyki uznajemy za część naszego wspólnego dziedzictwa, za coś, co nas osobiście dotyczy, obchodzi i porusza, a nie dlatego, że już dawno „postawiliśmy na tym krzyżyk”. Podoba mi się ujęcie bpa Pierre’a Whalona, który pisze w artykule pt. Czym jest anglikanizm?:

Odczuwamy głęboki szacunek dla naszych starszych braci i sióstr w wierze, ale wiemy również, że przekazywanie wiary w przyszłość wymaga przeżywania jej w naszym własnym pokoleniu. Gdy więc czujemy, że reformy są konieczne, spoglądamy wstecz ku Tradycji w poszukiwaniu inspiracji, ale nie bezkrytycznie. A kiedy konieczna jest zmiana, możemy jej dokonać, gdy przekonaliśmy się, że zasadniczo współbrzmi ona z wiarą, którą otrzymaliśmy.

Kluczowe jest tutaj dla mnie słowo „współbrzmi”. Chcemy, aby nasza wiara współbrzmiała z wiarą innych chrześcijan: zarówno współczesnych, jak i tych, którzy byli przed nami i przyjdą po nas. Chcemy być jednym z głosów, które współbrzmią z innymi głosami, wiemy bowiem, że chrześcijaństwo nie zaczyna się i nie kończy ani w miejscu, w którym się znaleźliśmy, ani w czasie, w którym przyszło nam żyć. Nasza prawda nie jest prawdą ostateczną. Jest jednym z głosów w ustawicznym dialogu zwanym tradycją. Jednocześnie jednak wiemy, że to współbrzmienie będzie możliwe tylko wtedy, gdy zabierzemy głos i jasno wyartykułujemy swój pogląd. Nikt nie może nas w tym zastąpić. Jeśli będziemy milczeć, nie będzie mowy o współbrzmieniu. Podobnie jeżeli będziemy zagłuszać inne głosy. Jeden z moich nauczycieli teologii mawiał, że liberalny Kościół to taki, w którym można zadać każde pytanie. Jeśli tak, to Kościół episkopalny możemy nazwać liberalnym, a ja nadal jestem liberalnym chrześcijaninem. Jednakże przymiotnik „liberalny” przestanie wówczas koniecznie oznaczać przeciwieństwo „ortodoksji”. Nie bez powodu w naszej prezentacji Czy powstanie episkopalnej wspólnoty w Polsce może być odpowiedzią na potrzeby polskich chrześcijan? wygłoszonej na krakowskiej konferencji w marcu zeszłego roku znalazły się m.in. następujące słowa:

Relatywizując w jakiś sposób narosłe przez wieki różnice pomiędzy katolicyzmem i protestantyzmem, nie chcemy z kolei popadać w nowszą kontrowersję – tę pomiędzy chrześcijaństwem „liberalnym” i „konserwatywnym” czy „ortodoksyjnym”. Tu znów wypada nawiązać do poprzedniej prezentacji, w której zostały przedstawione różne nurty anglikanizmu. Gdy dwa i pół roku temu powstawał blog „Don’t Shoot the Prophet”, stawialiśmy sobie za cel m.in. prostowanie opinii, według której Kościół episkopalny jest Kościołem liberalnym. Oczywiście, to jest również Kościół biskupa Sponga czy niektórych członków słynnego „Jesus Seminar”, będących sztandarowymi postaciami tego nurtu chrześcijaństwa. I to dobrze, że tak właśnie jest, jednakże ponad wszystko jest to Kościół szeroki, obejmujący mnogość typów duchowości i wizji teologicznych. W jednej z książek Alana Jonesa, byłego deana episkopalnej Grace Cathedral w San Francisco, którego wizję często prezentujemy na naszym blogu, znaleźliśmy deklarację świetnie oddającą również nasze podejście: „Nie potrafię utożsamić się ani z liberałami ani z konserwatystami”. Wielokrotnie próbowano nam przykleić etykietkę liberałów, bo opowiadamy się za ordynacją kobiet czy za otwartością Kościoła wobec osób LGBT. Prawdopodobnie wypada niestety zaakceptować fakt, że te właśnie sprawy stały się w ostatnich czasach papierkami lakmusowymi przynależności do nurtu liberalnego w chrześcijaństwie. Cóż jednak począć z cechującą nas również potrzebą budowania na bazie tradycji Kościoła niepodzielonego pierwszych stuleci, mierzenia się z treściami zawartymi w starożytnych wyznaniach wiary, z umiłowaniem wiekowych tradycji liturgicznych? To już raczej trudno uznać za przejawy liberalizmu. Istotniejsze jest jednak to, że na podstawie reakcji, które do nas docierają, dochodzimy do wniosku, iż nie jesteśmy jedynymi Polakami, którzy starają się łączyć to, co stare z tym, co nowe i wytrzymać napięcie, które w ten sposób powstaje. Wbrew komentarzom, które pojawiły się w reakcji na zapowiedz dzisiejszego spotkania, nie dążymy do powstania ani jeszcze jednej „wspólnoty liberalnej” ani „Kościoła homosiów”. Pragnęlibyśmy społeczności, której charakter najlepiej określa angielskie słowo „comprehensive” – szerokiej i bogatej w różne treści i formy.

Br. Paweł podzielił się z nami w Puławach trochę smutną refleksją o tym, że istnieją Kościoły, które tak właśnie zaczynały, a potem niestety popadły w zastój i marazm, są też takie, których początki były pod tym względem mniej chlubne, a które jednak z czasem nauczyły się, że „comprehensiveness” nie jest może wartością samą w sobie, ale mimo to czymś niezwykle istotnym. Anglikańska comprehensiveness kształtowała się na przestrzeni wieków w ogniu dyskusji i sporów. Nadal ją wypracowujemy, borykając się z ciągle nowymi wyzwaniami. A jak to jest z naszym pragnieniem w odniesieniu do powoli powstającego polskiego episkopalianizmu? Pod względem obecnych w niej typów i form duchowości Polska Wspólnota Episkopalna, chociaż nadal tak mała, jest już bez wątpienia szeroką wspólnotą. Jest w niej miejsce i dla metodysty, i dla mariawity oraz dla wielu innych. Są wśród nas ludzie o różnych typach osobowości, ukształtowani pod wpływem różnych doświadczeń w różnych środowiskach. Nie ma co ukrywać, że prowadzi to również do napięć, a niekiedy nawet do sytuacji konfliktowych. Niektóre udaje nam się rozwiązać lepiej, inne gorzej. W tej chwili trudno jeszcze powiedzieć, czy nasze marzenie, które opisaliśmy półtora roku temu w Krakowie, faktycznie zaczyna się spełniać, natomiast niewątpliwie staramy się pracować na rzecz jego spełnienia. Nie jest to łatwa praca, bowiem otwartość niesie ze sobą różne skutki. Każdy wie, że jeśli w jakimś pomieszczeniu otworzy się jednocześnie wszystkie okna i drzwi, powstaje niezły przeciąg. Niekiedy trzeba wówczas podjąć decyzję o zamknięciu niektórych z nich. To niemiłe, ale czasami konieczne. Wciąż zadaję sobie pytanie, jak sobie z tym poradzimy.