The Self Without Bad Traits

It is often said that cultivating good is more important than fighting evil. If, above all else, I’m striving to secure my house by ever improving ways against fire, hurricane, flood, thieves, mice, fungus, woodworms, etc., instead of comfortably arranging the interior, living in it will never be good. If, above all else, we look for and punish small and big wrongdoers in the state, instead of developing science and the economy, the country will never become prosperous. If, above all else, we desire to eliminate wrong theological convictions in the church, instead of cultivating the life of the spirit, good habits and mutual love, the church will ossify. These truths are well-known in the spiritual, political and economic life. By destroying evil, in all these cases we too often involuntarily destroy what is good as well. Is it like that in the case of one’s personal internal work?

I strive to work on myself. I go to confession. After each confession I try to do better, and still there are bad inclinations in myself, which tempt me to commit new sins. Oh, if good God took away all flaws of my character, how much more good I could do!

But hey, is it really so?

Perhaps there are such among the readers who can act on pure love of doing God’s will. There were such saints. Probably they do exist today as well, and there may be such among the readers of “Praca”. These reflections are not meant for them, but for people like myself, full of bad inclinations and egoism.

I know that the ideal disciple of Christ does good not because of a calculation, in order to be saved, but from pure love of good. I too like good and truth and respect God’s will, but when I put my efforts to even some minor thing, somewhere in the background of my consciousness there is the conviction that I will be rewarded for that small sacrifice in the life to come. And that conviction makes me glad and encourages me to work.

A certain saint, upon observing this in himself, was so struck by it that he no longer wanted to do good things, for – as he did them of egoism – they were devoid of any moral value – ceased to be good. And then he thought that this was a demonic temptation and decided to do things that are good regardless of the motivation. Whether I do something from the love of God and man or of myself (expecting to be rewarded) – if I only do something good – I serve the world. But let us return to the main topic.

If I imagine that in some miraculous way all viciousness were taken from me, all desire to criticize others, would I still have any reason to be interested in other people, or would others – perhaps with the exception of some figures worthy of reverence – become absolutely indifferent to me? I would cut myself off from people.

If I completely cease to be gluttonous, if it were completely indifferent to me what I eat, when and how much, would I be able, by a sense of reason, to eat in a manner that would allow me to fulfill any will – God’s or my own?

Most common human flaws were listed as the seven cardinal sins, which together form egoism and constitute the basis of all sins. These are, as we well know: wrath, greed, sloth, pride, lust, envy, and gluttony. These are not good traits, but when I think that all were to be taken from me, I realize that my personality would crumble to pieces. Only a small spark of the self would be left, but helpless, dull, desiring nothing – doing nothing.

Perhaps I exaggerate a little bit, for there is in me a little bit – not much, but some – true love of God and doing his will. Perhaps, then, my personality wouldn’t fall apart completely, yet it would certainly be overcome by serious psychological depression.

What should I do, then?

Instead of fighting the evil that is in me, I should cultivate the seeds of good that are there already, and slowly transform bad traits into good ones. In the first place I should serve the good. So I will utilize my bad traits for service to God. May my pride lead me to be ever more active in the service of good. May greed lead me to earn as many merits in the eyes of God as possible.  May impurity, sensuality encourage me to give warmth and love to those that I desire. For the erotic inclination was given to man in order that he may learn to love. May envy become my motivation to surpass others in receiving God’s grace. May Gluttony contribute to forming rational eating habits of my own and caring for those who suffer hunger. May wrath be directed at all injustices that I encounter and may it learn to speak not in helpless anger but in haste to help where I may help. And may laziness lead to a rational way of handling and preserving my energy and strength, to the ability of finding the right forms of necessary rest instead of additionally wasting energy and time by succumbing to exhausting forms of entertainment and addictions.

If I act like that, only the effects of my actions will be good. The forces driving my actions will at the beginning be little noble, egoistic. But after doing so for a long time, some actions will become my habits. I will start to cherish them, like them. And in this way the love of good, of God, will slowly grow in me. And then all egoistic forces and those listed as the seven cardinal sins, as well as other, less important ones, will cease to be necessary as motivations. Unused, they will wither. The force driving my actions will be only the strife for the highest good, the desire to do God’s will.

When shall it happen? Perhaps not in this life. But I should strive for it and not wait for the next. After death, I won’t have such a life, such opportunities to work on myself as I do now anymore. And my present aspirations, my practical efforts will form a basis for what will be able to grow in the next life.

Angels act upon pure love of doing God’s will. Humanity shall become the tenth angelic choir. Through baptism we became the brothers of Christ. Some day he will remove all traces of evil from us, but we shouldn’t ask him to do it before the time comes.

Br. Pawel, “Praca nad Soba” 51 (2008), p. 1-4.

Book of Amos 5:8, Apocalypse 21:2-7, St. John’s Gospel 10:11-16

God didn’t have it easy with me the last couple of days. Time and again, I would ask him if he really thinks that he needs Pawel more than we do. You may consider it strange, for people often say that dealing with the death of our loved ones is easier for us Christians. Yes, in some sense it is easier, but on the other hand the awareness that we offer what happened to God, regardless of how it strikes us, doesn’t alleviate the pain, the loss, the sense of being left alone, even orphaned. It’s one of the paradoxes related to the passing of a man who was a great paradox himself. Paradox will be one of the key words in this reflection. When we asked the Rev. Greg Neal, who only a month ago stood with Br. Pawel at the altar of St. Martin’s[1], to help us prepare the liturgy for tonight as we thought we didn’t have enough time to do it ourselves before departing from the Netherlands, he chose also the lessons, and explained why. With regard to the Old Testament Lesson from Prophet Amos, he referred of course to one of Pawel’s two main callings, Astronomy. To Amos’ statement, “He who made the Pleiades and Orion,” one would like to add: “he who made Rudnicki’s comet and the supernovae Pawel discovered.” He, whose creating power goes beyond what we can see. It was to studying his creation that Pawel devoted a great part of his life. Every time we were preparing for a service like today, we went through a ritual of sorts: first, we prepared the liturgy, the lessons, and then sent them to Cracow by email, always on the Monday preceding the Saturday on which the service were to be held, because Pawel said, “do it then as on Monday I’m a Theologian, and from Tuesday to Thursday an Astronomer, so otherwise I wouldn’t have enough time to prepare.”

Br. Pawel in his partisan uniform.

I browsed many internet comments below various articles devoted to Pawel, and it was stated repeatedly that he was drawn to God by Astronomy. Some found it odd, some logical. Yet it wasn’t entirely like that, for the events that initiated the spiritual transformation of Pawel – born to a Communist/Socialist family, son of Lucjan Rudnicki, a famous Communist author and of a Polish Socialist Party activist – were more existential than strictly intellectual. I have here in mind in the first place the spiritual experiences he had when he fought in the guerilla armies, first in the People’s Guard[2] and then in the People’s Army. For Pawel was one of those who were “on the wrong side” according to today’s historiography,  those who should not be spoken of as they allegedly didn’t “fight for Poland.” I remember some discussions we had, difficult conversations when for example he didn’t let it be spoken ill of such a controversial person like Mieczyslaw Moczar[3], because he was his commander. Pawel, a Righteous Among The Nations, an honorary citizen of Israel, felt a bond with someone like Moczar, one of those behind the 1968 events[4]. As I said, paradox will be the key word in this reflection. It was this series of spiritual experiences, about which Pawel spoke relatively little – he described them in his spiritual biography – that opened him up to another dimension of reality, the one that cannot be studied by a telescope or a magnifying glass, or a microscope. Into this realm too he journeyed in his characteristic way – he combined such an amazing number of spiritual traditions that no orthodoxy and no heresy would combine them like this one man. I will name only a few.

Anthroposophy[5]

Pawel was one of the greatest Anthroposophists Poland had – it is a spiritual school drawing from the third pillar of European culture, beside the classical and the Christian ones, the pillar of Western esotericism, the Rosicrucian tradition, the tradition of Boehme, etc., etc. It is also an attempt to study, to gain concrete spiritual knowledge of those worlds which our senses cannot penetrate – an attempt to open the inner eye. For this need was in him too. He wanted to be a scholar also with regard to the spiritual world.

Looking for a church for himself

Pawel told many times that he went to the Orthodox Church first – in times that were difficult for it, when it was only reestablishing itself after World War II in an extremely complicated situation. At last he found himself in the Mariavite Church, however. He told that he was fascinated by two things. First, the way the priest looked like: wearing simple, as for those times, vestments, and second, the simple, spiritual piety that he demonstrated in his sermon and in conversation.

One can hardly not associate this with Pawel himself, the way he was with us. In today’s Gospel we heard about Christ – the Good Shepherd. It is also a calling for us all – to be shepherds for others – and especially for those whose vocation is to be leaders in the Church. The way Pawel did it, was the way of the Good Shepherd indeed. What I have in mind is the way he celebrated the liturgy – simple, free from redundant decorative elements, and at the same time revealing  a profound experience, a deep awareness of the meaning of each word. Each word of the liturgy, when spoken by Pawel, was full of meaning, was something to be savored, something one had to stop and think about, something that cannot be spoken lightly, because it opens up new spiritual worlds to us. And how did we remember him from the retreats of the Polish Episcopal Network? Whenever we were working on the program, he would send us an email and ask gently, “Will there be time for me to speak about this or that?” It was always only an offer. I remember especially well his last talk at the retreat in Pulawy, where he spoke of his problem with forgiving, and how, step by step, he had been overcoming it and how he had been gradually succeeding in discovering some gift, some opportunity to learn in every difficult person he had to forgive.

Does it mean that we should see the difficult fact of Pawel’s absence among us as an opportunity to learn something? In a sense the time of the exam is coming. The teacher is gone and we will have to show how much we learned as his disciples. Yet we will take this exam aware that He who is the Lord of life and death says, “To him who is thirsty I will give to drink without cost from the spring of the water of life.” Without cost, for free. Pawel was a man who devoted a great part of his writing, his theological and spiritual work to the issue of “work on oneself.” Sometimes we laughed that Work on Oneself is his fourth name, “Konrad Maria Paweł ‘Work on Oneself’ Rudnicki.”  Sometimes when you listened to what he said about the necessity of spiritual growth, you would ask yourself if there was a place for the “without cost” – for a gift, for receiving, opening oneself up to grace. Yet who listened to Pawel carefully, certainly understood that work on oneself was not an instrument to gain entrance to heaven, but was meant to make us able to open up to this gift, this living water, to stand before God in a truly conscious manner – as the receiving one, but also as the one who is supposed to do something with the gift she received, let it grow. It is another paradox located in the very heart of Christian spirituality, which is certainly a spirituality of grace, gift, this “without cost” – in a moment we will approach the table and receive the bread that is nothing else but a gift – and yet we will receive it in order to go into the world and be witnesses of our allegiance to the Gospel. So it is at the same time a spirituality of work, an active spirituality.

“And I have other sheep.” One and a half year ago we held the conference initiating the Polish Episcopal Network. About 25 persons said they would come. It was raining on that Saturday. When we arrived together with our guests – Bishop Pierre Whalon and his wife, Melinda, Prof. Daniel Siemiatkoski who came from Oxford – we saw only five people. When I was opening the conference, I didn’t know where to look, how could I look in the eyes of the bishop whom I requested to come from Paris to meet five persons. Yet Pawel was among them, Pawel who thought that since the Episcopal Church granted him, a Polish Mariavite, the permission to minister as a priest in the 60s and 80s, since it offered him an opportunity to do what he considered a need of his soul – being a priest – he should accompany the Polish Episcopal Network when it was taking its first steps in Poland. He saw this as a kind of debt. One and a half year later it is we that owe him. He was with us indeed every time, on every opportunity. He didn’t celebrate a service only once – in January, when he really couldn’t walk. I came then to Sw. Filipa street[6] with reserved sacrament that he had consecrated specially for this occasion at a Mass he celebrated in his study.

Br. Pawel celebrates his last Episcopal Eucharist assisted by the Rev. Gregory Neal.

“And I have other sheep.” Pawel was a Mariavite. The Work of Great Mercy, Mariavite Spirituality, really became a part of him. He was certainly a troublesome Mariavite for many other Mariavites, and especially Mariavite Bishops, yet a Mariavite in his heart and in his soul nonetheless. And still, during this one and a half year I never doubted that he was also a priest in the Episcopal Church. The license he received in the 60s, which he showed then to Bishop Pierre, was not merely a piece of paper. It was a testimony of his deep bond with us, with the Polish Episcopal Network, with the Episcopal Church, with Anglicanism – with those other sheep, who came God knows whence, sometimes four, sometimes five, sometimes twenty (he would be surprised to see so many today). A month ago someone told me after the service – as it turned out, the last one Pawel celebrated – that he finally feels at home in a church. I think that it is such a church and that it should remain such – among other things for the sake of those who don’t feel well in any other church. The question is, how are we going to make it happen without you, Pawel?

Amen

After a year we must admit, alas: we probably didn’t…

[1] St. Martin’s Lutheran Church in Cracow where we sometimes held our services. In October 2013 we celebrated there the first anniversary of regular Episcopal services in Cracow. The service was presided by Fr. Rudnicki, and the sermon was preached by our dear friend from the United Methodist Church, the Rev. Dr. Gregory S. Neal. Unfortunately, it turned out to be the last service presided by Pawel.

[2] The People’s Guard, and later the People’s Army, were Communist partisan forces. Today their veterans are ignored or even treated as traitors or Soviet agents.

[3] http://en.wikipedia.org/wiki/Mieczysław_Moczar

[4] In 1968 took place an internal conflict among Polish communists. One camp comprised a nationalistic group, people who fought in the partisan forces during the war, led by Mieczyslaw Moczar, and the other a more cosmopolitan and liberal group, people who spent the war in the Soviet Union. Because many of them were Jewish and supported Israel, Moczar and his party used anti-Semitic slogans. As a result of this campaign, many Jews, especially the intelligentsia, left Poland.  http://en.wikipedia.org/wiki/1968_Polish_political_crisis

[5] http://en.wikipedia.org/wiki/Anthroposophy

[6] It is where we held our services.

Księga Amosa 5:8, Objawienie św. Jana 21:2-7, Ewangelia wg św. Jana

10:11-16

Pan Bóg nie miał ze mną łatwo w ostatnich dniach. Raz po raz konfrontowałem go z pytaniem, czy aby na pewno bardziej potrzebuje Pawła tam, aniżeli my tutaj. Może wydaje się wam dziwne, że można coś takiego powiedzieć, bo przecież mówi się, że nam chrześcijanom jest łatwiej obchodzić się ze śmiercią ludzi nam drogich. Tak, w pewnym sensie jest łatwiej, ale z drugiej to, że oddajemy również to wydarzenie -bez względu na to jak bardzo nami wstrząsa – w darze Bogu, nie umniejsza bólu, nie umniejsza tęsknoty, nie umniejsza poczucia opuszczenia, osierocenia nawet. To jeden z paradoksów – a paradoks będzie w tym rozważaniu słowem kluczowym – które wiążą się z odejściem od nas człowieka, którego można nazwać jednym wielkim paradoksem.

Kiedy zwróciliśmy się do ks. Grega Neala, który jeszcze miesiąc temu stał z Pawłem przy ołtarzu w kościele św., Marcina, z prośbą o pomoc w opracowaniu liturgii na dzisiejszy wieczór, bo sądziliśmy, że nie wystarczy już na to czasu przed wyjazdem z Holandii, wybrał również czytania a przy każdym z nich znajdowało się krótkie wyjaśnienie, dlaczego jego wybór padł właśnie na nie. Przy czytaniu z proroka Amosa oczywiście znalazło się nawiązanie do tego jednego z głównych życiowych powołań Pawła – astronomii. „To ten, który uczynił Plejady i Oriona”. Tutaj chciałoby się od razu dodać: „… i kometę Rudnickiego i supemovae”, które Paweł odkrył. To ten, którego stwórcza moc rozciąga się daleko poza to, co widzimy. To właśnie badaniu Jego dzieła Paweł poświęcił potężną cześć swojego życia. Za każdym razem, kiedy przygotowywaliśmy się do nabożeństwa, miał miejsce pewien rytuał. Najpierw opracowywaliśmy liturgię, czytania, potem wysyłaliśmy je do Krakowa mailem i musieliśmy zrobić to w poniedziałek przed sobotą, na którą nabożeństwo przypadało, ponieważ Paweł mówił: „w poniedziałek jestem teologiem, a od wtorku do czwartku astronomem, dlatego inaczej nie będę miał czasu się przygotować”.

Br. Paweł w partyzanckim mundurze.

Przeglądałem różne komentarze w internecie pod tekstami poświęconymi pamięci Pawła i pojawiało się tam wciąż na nowo stwierdzenie, że astronomia przywiodła go do Boga. Jedni się temu dziwili, drudzy uważali, że to logiczne. A jednak było trochę inaczej, bo te wydarzenia, które zapoczątkowały przemianę duchową Pawła – urodzonego w komunistyczno-socjalistycznej rodzinie; syna Lucjana Rudnickiego, znanego komunistycznego pisarza i członkini PPS-u – to były wydarzenia o wymiarze bardziej egzystencjalnym niż ściśle intelektualnym. Mam tu na myśli przede wszystkim doświadczenia duchowe, które stały się jego udziałem, gdy walczył w partyzantce jako żołnierz Gwardii a potem Armii Ludowej. Bo Paweł należał właśnie do tych, którzy według dzisiejszej historiografii stali „po niewłaściwej stronie”, i którzy teraz, na naszych oczach, stają się nowymi „żołnierzami wyklętymi” – o których nie należy mówić, bo podobno nie walczyli o Polskę. Pamiętam takie dyskusje, trudne rozmowy, kiedy np. nie pozwalał powiedzieć złego słowa o tak kontrowersyjnej postaci jak Mieczysław Moczar, bo to był jego dowódca z partyzantki. On, sprawiedliwy wśród narodów świata, honorowy obywatel Izraela, czuł się związany z taką osobą jak Moczar, jednym z ludzi stojących za wydarzeniami ‘68 r. Jak powiedziałem, paradoks będzie słowem kluczowym tego rozważania. To właśnie ta seria doświadczeń duchowych, o których Paweł mówił stosunkowo niewiele – opisał je w swojej biografii duchowej – otworzyła go na inny wymiar rzeczywistości, ten, którego nie da się zbadać ani teleskopem, ani wziąć pod lupę, ani pod mikroskop. I również w podróż w ten wymiar wyruszył we właściwy dla siebie sposób – połączył w sobie tak niesamowitą liczbę prądów duchowych, że żadna ortodoksja ani żadna herezja nie łączy ich tak jak ten jeden człowiek. Wymienię tylko kilka z nich.

Antropozofia

Paweł był jednym z największych polskich antropozofów – to prąd duchowy czerpiący z tego trzeciego filaru kultury europejskiej, obok antycznego i chrześcijańskiego: filaru zachodniej ezoteryki, z tradycji różokrzyża, Boehmego, etc., etc. A jednocześnie jest to próba badania, zdobycia konkretnej duchowej wiedzy, o tych światach, które nie są dostępne naszym zmysłom — próba otworzenia wewnętrznego oka. Bowiem ta potrzeba również w nim była. Także w odniesieniu do świata ducha chciał być badaczem.

Poszukiwanie własnego Kościoła.

Wielokrotnie wspominał, że pierwsze kroki zawiodły go właściwie do cerkwi prawosławnej – w trudnych dla niej czasach, kiedy po drugiej wojnie światowej dopiero się odradzała w skrajnie skomplikowanej sytuacji. W końcu trafił jednak do Kościoła mariawitów. Opowiadał, że zafascynowały go dwie rzeczy. Po pierwsze wygląd kapłana: jak na owe czasy prosta, pozbawiona zbędnych ozdobników szata liturgiczna, a po drugie prosta, uduchowiona pobożność, która potrafi! ukazać w kazaniu i w rozmowie.

Trudno tego nie skojarzyć z samym Pawłem, ze sposobem w jaki on sam był z nami. W dzisiejszej Ewangelii słyszymy o Chrystusie – Dobrym Pasterzu. Jest to również wezwanie dla każdego z nas – być pasterzem dla innych – a szczególnie dla tych, którzy są powołani do przewodzenia w Kościele. Sposób, w jaki robił to Paweł, był właśnie sposobem dobrego pasterza. Mam na myśli jego sposób sprawowania liturgii – prosty, pozbawiony zbędnych ozdobników, a jednocześnie świadczący o głębokim przejęciu, głębokiej świadomości treści znajdującej się w każdym słowie. Każde słowo liturgii, gdy wypowiadał je Paweł, było naprawdę brzemienne treścią, było czymś, co należy smakować, nad czym należy się zatrzymywać, czego nie wymawia się tak po prostu, bowiem każde to słowo otwiera przed nami nowe światy duchowe. A jak zapamiętaliśmy go z rekolekcji Polskiej Wspólnoty Episkopalnej? Za każdym razem, kiedy powstawał program, dostawaliśmy maila, w którym bardzo delikatnie pytał: „Czy znalazłoby się trochę czasu, abym mógł coś na powiedzieć na ten temat?”. To zawsze była tylko propozycja. Szczególnie utkwiła mi w pamięci ostatnia konferencja na rekolekcjach w Puławach, gdzie mówił o swoim problemie z przebaczaniem i o tym, jak, krok za krokiem, pokonywał ten problem i jak stopniowo udawało mu się odkrywać w każdym trudnym człowieku, któremu miał przebaczyć, jakiś dar, jakąś okazję do nauczenia się czegoś.

Czy to oznacza, że okazję do nauczenia się czegoś powinniśmy czerpać także z tego trudnego faktu, że Pawła nie ma już wśród nas? W jakimś sensie nadchodzi teraz czas egzaminu. Nauczyciel odszedł i przyjdzie pokazać, ile się nauczyliśmy jako uczniowie. Jednak ten egzamin będziemy zdawać świadomi, że Ten, który jest Panem życia i śmierci, mówi: „Ja pragnącemu dam darmo pić ze źródła wody życia”. Darmo. Paweł był człowiekiem, który zagadnieniu pracy nad sobą poświęcił ogromną część swojej pracy pisarskiej, teologicznej, duchowościowej. Wielokrotnie śmialiśmy się, że Praca nad Sobą to jego czwarte imię: „Konrad Maria Paweł ‘Praca nad Sobą’ Rudnicki”. Czasami, kiedy słuchało się tego, co mówił o potrzebie rozwoju duchowego, powstawało pytanie, gdzie jest tam miejsce na to „darmo” – na dar, przyjęcie, otworzenie się na łaskę. Jednak kto uważnie słuchał Pawła, zauważył, że praca nad sobą nie służyła zdobywaniu sobie nieba, lecz właśnie temu, aby otworzyć się na ten dar, na tę wodę żywą, aby stanąć przed Bogiem rzeczywiście świadomie – jako otrzymujący; ale również jako ten, kto ma coś z tym otrzymanym darem w życiu zrobić, jakoś rozwinąć go dalej. To kolejny paradoks, zawarty w samym sercu chrześcijańskiej duchowości, która jest na pewno duchowością łaski, daru, owego „darmo” – tak jak za chwilę podejdziemy do tego stołu i będziemy po prostu z otwarta dłonią przyjmować chleb, będący tylko i wyłącznie darem – a jednak przecież będziemy go przyjmować, aby, nasyciwszy się, wyruszyć następnie w świat i być w nim świadectwem przywiązania do Ewangelii. Jest to więc jednocześnie duchowość pracy, duchowość aktywna.

„Mam też i inne owce”. Półtora roku temu w Krakowie obyła się konferencja otwierająca działalność Polskiej Wspólnoty Episkopalnej. Zgłosiło się około 25 osób. Sobota była deszczowa. Gdy przyjechaliśmy na miejsce z gośćmi – biskupem Pierrem Whalonem z Paryża, prof. Danielem Siemiatkoskim z Oksfordu, żoną biskupa, Melindą Whalon -zobaczyliśmy pięć osób. Kiedy otwierałem konferencję, nie wiedziałem gdzie podziać oczy, jak mogę spojrzeć na biskupa, któremu kazałem przyjechać z Paryża na spotkanie z pięcioma osobami. Ale wśród nich był Paweł, który uważał, że skoro Kościół Episkopalny w latach 60 i 80, udzielił jemu – polskiemu kapłanowi mariawicie – możliwości pełnienia posługi kapłańskiej u siebie, skoro dano mu możliwość zaspokojenia tego, co nazywał potrzebą swojej duszy – potrzeby bycia kapłanem — to powinien towarzyszyć Polskiej Wspólnocie Episkopalnej, gdy stawia pierwsze kroki na ziemi polskiej. On widział to jako dług do spłacenia. Półtora roku później to raczej my jesteśmy dłużnikami Pawła. Towarzyszył nam rzeczywiście za każdym razem, przy każdej okazji. Raz tylko zdarzyło się, że nie odprawił nabożeństwa — to było w styczniu, kiedy naprawdę nie mógł ruszyć się z domu. Wówczas przyjechałem na ul. św. Filipa z konsekrowanymi przez niego hostiami.

Br. Pawel celebruje swoją ostatnią episkopalną Eucharystię. Asystuje mu ks. Gregory Neal.

„Mam też inne owce”. Paweł był mariawitą. Dzieło Wielkiego Miłosierdzia, duchowość mariawicka, przenikały go naprawdę do szpiku kości. Był mariawitą na pewno niełatwym do strawienia dla wielu innych mariawitów, a zwłaszcza dla mariawitów w funkcjach biskupich, ale mariawitą całą duszą. A jednak w czasie tego półtora roku nie miałem nigdy wątpliwości, że miałem do czynienia ze Sługą Słowa i Sakramentu w Kościele Episkopalnym. Licencja, którą otrzymał w latach 60., i którą pokazał wówczas biskupowi Pierre’owi, to nie był tylko papier. To było świadectwo jego głębszego związku z nami, z Polską Wspólnotą Episkopalną, z Kościołem Episkopalnym, z anglikanizmem – z tymi innymi owcami, które przybyły nie wiadomo skąd – czasem cztery osoby, czasem pięć, czasem dwadzieścia (byłby zdziwiony, gdyby zobaczył nas tutaj w takiej liczbie). Miesiąc temu ktoś powiedział do mnie po nabożeństwie – jak się niestety okazało, ostatnim odprawianym przez Pawła – że wreszcie czuje się w Kościele jak w domu. Myślę, że to jest właśnie taki Kościół i takim ma pozostać – między innymi ze względu na ludzi, którzy nigdzie indziej się w Kościele dobrze nie czują. Pytanie jak uda nam się to zrealizować bez Ciebie, Pawle?

Amen.

Po roku nie możemy niestety oprzeć się pewnej smutnej refleksji, a mianowicie, że chyba nam się jednak nie udało…

I often see on your Facebook page memes depicting Episcopalians perpetually looking for something in a book (I even remembered that it’s “The Book of Common Prayer” because of them). Only I don’t know what it’s about; does it present Episcopalians as people having instructions and guidelines for every function and action in life? What is this about?

For a moment I was speechless. Is it possible that somebody really thinks of us as people “having instructions and guidelines for every possible function and action in life?” After a moment’s consideration I concluded however that it’s not something to be surprised by. The special relationship of Anglicans and their Prayer Book can cause misunderstandings, especially among people who had not come in touch with Anglican spirituality before. So I decided to write a few words about it.

A church without qualities?

In the years 1921-1942 the Austrian modernist writer, Robert Musil, wrote the novel “A Man Without Qualities.” Its main character, Ulrich, is a man without a clear identity, clearly defined individual features, or perhaps in a strange way indifferent to them. Sometimes Anglicanism is described in similar terms. To a degree it is correct. I talked about this in the sermon preached at the retreat of the Polish Episcopal Network in Kiekrz near Poznan in September 2012:

One of the reasons we have gathered here is to learn about the Anglican tradition. So there is nothing strange in the fact that as the hosts, yesterday and the day before yesterday, we have been confronted with questions about the “specificity” of this tradition, about its characteristic elements. What do Anglicans believe in?  What is their position on this or that issue? How do they pray? This all comes down to one basic question: What is Anglicanism actually? Step by step it became clearer and clearer that the characteristic feature of Anglicanism is… that it has actually never wanted to have any characteristic features, that it simply wanted to be Christian – in a sense without predicates, without redundant defining features. And when some predicates were used, they actually pointed at the impossibility of putting on us any label known from the history of the church. So we talked for example about the Anglican churches being (both) Catholic and Reformed. Catholic, because they stress the continuity of the Christian tradition since its very beginning, and Reformed, because they are aware of the need to deal with it with criticism, which is exemplified not only by the 16th century Reformation, but also many subsequent reforms and changes. If we fulfilled our task well, in the course of these conversations one more thing should have become apparent – that, according to Anglicans, the question about what Christianity is can be often not answered otherwise but by another question, which then in its turn brings forth yet another question, etc., etc…

People seeking “hard identities,” expecting the church to give them answers to all possible questions, will be without a doubt disappointed at the Anglican way of being Christian. Against the background of other Reformed traditions, Anglicanism is distinguished by the lack of documents such as the Augsburg Confession, the Second Helvetic Confession, Luther’s Small and Large Catechisms or the Heidelberg Catechism. That is why it’s often difficult for us to define our church’s peculiar features. But the problem is not that there are none! Contrary to what may seem, the Anglican Churches are not “Churches without qualities.” The thing is that they are not to be found in any doctrinal document. Their medium and form of expression is the liturgy – the way we worship together “in the beauty of holiness.” Anglicanism can be seen as an incarnation of the ancient principle “lex orandi, lex credendi.” (Paraphrasing: “the way you pray is the way you believe.”) In this regard it has a lot in common with Orthodoxy. As often as one hears the words “Orthodoxy is liturgy” one hears the statement of the Archbishop of Canterbury Michael Ramsey (1904-1988) who said that Anglican theology “is done to the sound of church bells.” That is why our “symbolical book” is not a confession or a catechism but a prayer book.

So far so good, but in practice it turns out that the Anglican commitment to the BCP leads to misunderstandings.

Is it really a “prayer book?” 

Perhaps we should start with the name. What do we associate the word “prayer book” with? I have a strong impression that most Polish people upon hearing the word see a book with more or less kitschy “holy pictures” sticking out of it, laying on the shelf beside grandmother’s wool hat. I’d like to emphasize that, the irony notwithstanding, it is not my intention to offend anyone. The point is only that the book we call the BCP is – despite similarity of names – something else. Already at the first glance you can see that it combines features of a breviary and a missal, but contains also a range of elements exceeding those categories. Sometimes it seems to me that it would be more appropriate to speak about it as of “an Anglican’s vade mecum/handbook/manual,” containing the minimum of what you have to take departing on “the Anglican journey.” So the term “prayer book” does not cover all that it is, but the fact that this minimum has a form of a collection of liturgical prayers, and not for example a theological treatise, is very meaningful. For it shows that from our point of view it is fundamental that prayer shapes doctrine, even though we are aware of the mutuality between doctrine and liturgy (that is, that they influence each other).

Misunderstandings and problems

The fact that somebody I know recently interpreted this as an expression of depreciating theology’s role in the church surprised me no less than the commentary on Facebook which inspired me to write this text. Theology is very important to that person and this made him distance himself from the words we wrote in the information leaflet of the Polish Episcopal Network:

The specificity of Anglicanism is based on liturgy rather than on theological speculations. That is why the only really appropriate answer to the question what Anglicanism is about is: come to our service in order to “worship the Lord in the beauty of holiness” (Psalm 28). You’re welcome!

My surprise resulted in the first place from the fact that I too consider myself to be a man for whom theology is very important. Before I used to meet rather with the accusation of being “too much a theologian” than with the suspicion that I depreciate the meaning of theological reflection. The Anglican tradition, even if it didn’t give birth to that many theologians comparable to Luther, Bonhoeffer or Barth (but also in continental Protestantism they weren’t born daily!), doesn’t question the value of good theology to the church too. Not without a reason at the conference of the Polish Episcopal Network in January we devoted so much attention to the formation of our leaders, including theological formation. Although it’s not only about education, there is no doubt that even in our difficult Polish circumstances that put certain limits on us in this regard, the Polish Episcopal Network doesn’t want to be a community where will alone, without any preparation, is enough to become a leader. Despite all difficulties, we feel obliged to realize what Bishop Pierre Whalon of the Convocation of Episcopal Churches in Europe wrote some time ago:

Another aspect of the Anglican method is an emphasis on education and scholarship. Of course, we share this with other Christians: a church that does not teach is no church at all. But our peculiar approach to tradition requires communal reasoning, and we think this must be as widely informed as possible.

It has always been important to Anglicans that this emphasis on education and scholarship shouldn’t regard theology alone. That’s why the Anglican method has often made the impression of being strongly rooted in general humanistic reflection, in literature, art, poetry or sciences. But it certainly doesn’t mean depreciation of theology as such. What then did we want to express by the statement that caused doubts and even rejection? In the first place the fact that there is no single Anglican theology. There are many and from the very beginning they were done in a possibly broad ecumenical context – in dialogue with representatives of other traditions. And precisely because of this variety no single one of them can be seen as a distinguishing feature of Anglicanism. But all their authors, proponents and opponents, were and are united by one thing – a common liturgical tradition.

Last year eight years passed since I began my ministry in the ecumenical base community Kritische Gemeente IJmond in the Netherlands. The history of the base movement is inseparably bound to changes in the liturgy. It can be said, of course simplifying the matter somewhat, that its first representatives were the most eager proponents of the post-Vaticanum II liturgical reform in the Roman Catholic Church. In any case the freedom of approach to traditional liturgical forms, including their thorough revision or even complete rejection and replacement by new ones, became one of the leading slogans of the base movement. The possibility to depart from traditional liturgical forms, even if in their place came nothing or an intuitive commitment to forms developed by the KGIJ itself in the course of the forty years of its existence, is for most members a litmus test of freedom as such. Already from the way I write about it you can certainly see that I have doubts regarding this approach. And indeed: the encounter with the base movement was the impulse that pushed me towards the Anglican tradition, which has a different approach to the liturgy. What does “different” mean, though?

People who see the Episcopal Church in the first place as liberal, giving its members lots of room for their own spiritual search, are surprised by a certain “liturgical rigidity” they encounter in the Polish Episcopal Network. It cannot be ruled out that it is due to a kind of “neophyte zeal.” If we chose Anglicanism, we try to do everything “properly” and perhaps not always fully use all possibilities of creative use of the liturgy. It is in any case something we should think about, in my opinion. But on the other hand I believe that one should first work out certain habits, and only then – consciously – perhaps depart from them. Be it as it may, Anglicanism understood as the Polish Episcopal Network understands and practices it undoubtedly won’t find favor not only in the eyes of the seekers of “clear answers and unquestionable truths.” Also people who treat the liturgical “play” in the first place as a set of limiting rules and boring, soulless forms won’t find it easy to find their place among us, unless they are ready to revise their  approach.

This said, I would like to emphasize that we think it important that the liturgy remains, according to the original meaning of the word, a work of the people, not protected by any taboo. Please read these words as an encouragement to speak to the officiants when you think that I or the others forget about this. This doesn’t change the fact, however, that Episcopalians certainly won’t become proponents of replacing traditional liturgical forms with improvised prayer, which results not from rigidity but all I wrote above the meaning of liturgy as the medium and keystone of the Anglican tradition. A Lutheran or a Presbyterian, even if they feel to a degree bound by the liturgies of their churches, have it easier to depart from them, because they can always say that what they do doesn’t violate the content of their symbolical books. Also a Roman Catholic can allow himself a significant outburst of “creative diarrhea” in the liturgy (which doesn’t mean they should) as long as they don’t violate the dogmas of their church. Anglicans, however, don’t have either symbolical books or THEIR OWN dogmas (only accepts the teaching of the ancient church). They only have their “handbook.” The key to understand the meaning of the BCP in the Anglican tradition is, I think, this very fact that it is much more than only a prayer book. Perhaps its worthwhile to ponder on this in the group of translators of the BCP into Polish. Shouldn’t we look for another word to express the content and importance of this book?

As we have it about the title, we should also notice its another aspect. It is a book of COMMON prayer. What it tries to regulate pertains thus to the official worship of the COMMUNITY. Of course the BCP can also be used by individuals and it’a a good Anglican custom. Not without a reason Bishop Pierre Whalon said at our first conference that an Anglican is someone who prays from the BCP. On the other hand we should always remember that the Episcopal Church doesn’t tell anyone how their personal prayer life should look like. It only tries to unify forms of common worship. There is absolute freedom, for example, with regard to prayers with which each of us begins or ends our day and no church body will ever attempt to limit this freedom.

I would like to say a little more about another aspect of this freedom. Reading the BCP, and especially using it as it was meant to be used, we’ll easily notice that its so called “rubrics,” which fulfill a role similar to stage directions in a play, instructing how we should celebrate the liturgy, are very often suggestions rather than rules. So also an officiant who keeps to the rubrics still can make a lot liturgical choices of their own. In the Polish circumstances it is still not visible enough, because the translation work is going on and many liturgical and prayer “options” are not available in our language yet. We hope that once the Polish version of the BCP is completed, it will become clearer in how many ways we can shape the liturgical life of Polish Episcopalianism not exceeding the limits defined by the BCP – which are indeed very broad.

And will there come a moment to create a Polish Book of Common Prayer, which wouldn’t be a translation? At the January conference of the Polish Episcopal Network Bishop Pierre drew a broad perspective for the development of the Network. In the long term it should lead towards establishing an Episcopal Church in Poland in its own right. Such a church could of course take up the difficult task of composing its own book of prayer.

There is no single Book of Common Prayer

This last theme leads me to something I should have maybe began with. The point is namely that talking about a single Book of Common Prayer is actually equally misleading as talking about a single Anglican church, which is alas still often the case. As there is no single church, but a communion of 38 local Anglican churches, there is likewise a whole family of Books of Common Prayer with many branches. They all have one ancestor in the Book of Common Prayer composed by Archbishop Thomas Cranmer in 1549. Then the BCP underwent many changes, which led eventually to the 1662 version, until this day officially used in the Church of England. Over time came new local Books of Common Prayer, which started new branches of the BCP family. The 1979 American BCP, which we use in the Polish Episcopal Network in Polish translation, comes from the first BCP used in the Episcopal Church from 1790. It was based on the English edition of 1662 and the Scottish liturgy from 1764. Over time several revisions of the text were made, which led to the 1979 edition. It should be added that in Anglicanism a once authorized text can be thenceforth used always, also when the church introduces a new liturgy. So Anglicans don’t need special “indults” to use old rites as is the case in the Roman Catholic Church. So for example in the Hague parish of the Church of England on every first Sunday of the month the Holy Communion is celebrated also from the 1662 BCP – and we try to be there as often as possible. Interestingly, this liturgy has a “Polish trace,” for the Polish reformer John a Lasco (1499-1560) influenced the shape of the BCP. It is because of him that the Anglican liturgy contains the Ten Commandments, which, alternating with the Commandments of Love, are the Summary of the Law used to “examine the conscience,” which should lead to acknowledging one’s sinfulness before God and the need of grace and mercy.

—

The few words  I originally planned to write turned out to form one of longer posts on the blog. It is so when one thinks about writing something for a very long time. Thanking all who inspired me, I hope that my reflections will be on their part an inspiration to further reflection and discussion.

widzę dosyć często u Ciebie memy odwołujące się do Episkopalnych wiecznie szukających czegoś w książce (nawet zapamiętałem przez te memy, że jest to “The Book of Common Prayer”). Tylko ja dalej nie wiem o co chodzi czy to ma być obrazowanie Epików jako ludzi mających wytyczne i instrukcje na każdą funkcję życiową i działanie ludzkie? o co cho?

Przede wszystkim ucieszyłem się z określenia „Epicy”. Czyżbyśmy się już dorobili własnej „ksywki” w języku polskim? Jeśli tak, to trudno nie uznać tego za swoisty dowód popularności. Jednak treść komentarza na moment odebrała mi mowę. Czy to możliwe, że ktoś naprawdę podejrzewa nas o bycie ludźmi, „mającymi wytyczne i instrukcje na każdą funkcję życiową i działanie ludzkie?”. Po chwili zastanowienia doszedłem jednak do wniosku, że właściwie nie ma się czemu dziwić. Szczególna relacja, która istnieje pomiędzy anglikanami i ich Modlitewnikiem może wywoływać nieporozumienia, zwłaszcza wśród ludzi, którzy dotąd nie zetknęli się z anglikańską duchowością. Dlatego postanowiłem, zamiast bezpłodnie dziwić się, skreślić na ten temat kilka słów.

Kościół bez właściwości?

W latach 1921-1942 austriacki pisarz awangardowy Robert Musil napisał powieść zatytułowaną „Człowiek bez właściwości”. Jej główny bohater, Ulrich, to człowiek nie posiadający wyraźnego oblicza, jasno sformułowanych cech osobniczych, a może raczej w dziwny sposób wobec nich obojętny. Niekiedy w podobny sposób opisuje się anglikanizm. W pewnym stopniu odpowiada to rzeczywistości. Mówiłem o tym w kazaniu wygłoszonym na rekolekcjach w Kiekrzu koło Poznania we wrześniu 2012 r., na których podjęliśmy decyzję o powstaniu Polskiej Wspólnoty Episkopalnej:

Jednym z celów, dla których spotkaliśmy się tutaj, jest poznanie tradycji anglikańskiej. Nie ma w tym zatem nic dziwnego, że jako prowadzący wczoraj i przedwczoraj wciąż na nowo konfrontowani byliśmy z pytaniem o „specyfikę” tej tradycji, o jej charakterystyczne cechy. W co wierzą anglikanie?  Jak się zapatrują na taką czy inną kwestię? Jak się modlą?  To wszystko składa się na jedno podstawowe pytanie: Czym właściwie jest anglikanizm? Krok za krokiem stawało się coraz jaśniejsze, że cechą szczególną anglikanizmu jest to, że… właściwie nigdy nie chciał mieć on żadnych szczególnych cech, że chciał być po prostu chrześcijaństwem – w jakimś sensie bezprzymiotnikowym, pozbawionym zbędnych dookreśleń.  Gdy zaś jakieś przymiotniki się pojawiły, to takie, które wskazują na niemożliwość umieszczenia nas w jakiejś gotowej szufladzie, którą znamy z historii Kościoła. Mówiliśmy na przykład o tym, że Kościoły anglikańskie są (zarazem) katolickie i reformowane. Katolickie, bo podkreślają ciągłość chrześcijańskiej tradycji od jej zarania, i reformowane, bo są świadome potrzeby krytycznego obchodzenia się z nią, czego wyrazem była nie tylko reformacja XVI w., ale także wiele innych, późniejszych reform i przemian. Jeśli spełniliśmy swoje zadanie właściwie, w toku tych rozmów powinno było okazać się jeszcze coś innego – że zdaniem anglikanów na pytanie o to, czym jest chrześcijaństwo, często nie da się odpowiedzieć inaczej aniżeli następnym pytaniem, które potem zrodzi kolejne pytanie, itd., itd…

Poszukiwacze „twardych tożsamości”, oczekujący od Kościoła odpowiedzi na wszystkie możliwe pytania, bez wątpienia rozczarują się w kontakcie z anglikańskim sposobem bycia chrześcijaninem. Na tle innych wspólnot reformacyjnych anglikanizm wyróżnia się brakiem własnej konfesji, porównywalnej z Augsburskim Wyznaniem Wiary czy Konfesją Helwecką, oraz katechizmu takiego jak Mały i Duży Katechizm Marcina Lutra czy Katechizm Heidelberski. Dlatego jest nam często trudno jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie o cechy szczególne naszego Kościoła. Jednak problem nie polega na tym, że ich nie ma! Wbrew pozorom, Kościoły anglikańskie jednak nie są „Kościołami bez właściwości”. Rzecz w tym, że nie znajdzie się ich w żadnym dokumencie doktrynalnym. Ich nośnikiem i wyrazicielem jest liturgia – sposób w jaki wspólnie modlimy się, „oddając cześć Bogu w pięknie świętości”. Anglikanizm można traktować jako ucieleśnienie starokościelnej zasady „lex orandi, lex credendi” (w parafrazie: „jak się modlisz, tak wierzysz”). Pod tym względem wykazuje on wiele cech wspólnych z prawosławiem. Równie często, jak słyszy się słowa „prawosławie to liturgia”, przytacza się sformułowanie Arcybiskupa Canterbury Michaela Ramseya (1904-1988), który stwierdził, że teologia anglikańska uprawiana jest „w rytm kościelnych dzwonów”. Dlatego właśnie naszą „księgą wyznaniową” nie jest konfesja ani katechizm, lecz modlitewnik.

„So far so good”, jak mawiają Anglicy, jednak w praktyce okazuje się, że anglikańskie przywiązanie do Modlitewnika budzi nieporozumienia.

Czy to naprawdę „modlitewnik”?

Może należałoby zacząć od samej nazwy. Z czym kojarzy nam się słowo „modlitewnik”? Mam nieodparte wrażenie, że większość Polaków na jego dzwięk widzi przed sobą „książeczkę do nabożeństwa”, z której wystają mniej lub bardziej kiczowate „święte obrazki” i która spoczywa na półce tuż obok moherowego beretu babci. Od razu chciałbym zaznaczyć, że, pomimo obecnej w tych słowach ironii, naprawdę nie zamierzam nimi nikogo urazić. Chodzi mi jedynie o to, by jasno powiedzieć, że książka, którą nazywamy Modlitewnikiem Powszechnym, jest – mimo zbieżności nazw – czymś innym. Już na pierwszy rzut oka widać, że łączy ona ze sobą cechy brewiarza i mszału, ale zawiera też  szereg elementów, które wykraczają poza te określenia. Niekiedy wydaje mi się, że słuszniej byłoby o nim mówić jako o „niezbędniku anglikanina”, zawierającym minimum rzeczy, które należy zabrać ze sobą, wyruszając w „anglikańską drogę”. Pomimo jednak, że termin „modlitewnik” nie do końca pokrywa się z jej zawartością, fakt, że to minimum zostało ujęte w formę zbioru modlitw liturgicznych, a nie np. traktatu teologicznego, ma ogromne znaczenie. Wskazuje on bowiem na to, że, aczkolwiek doskonale zdajemy sobie sprawę z tego, iż pomiędzy liturgią i doktryną ma miejsce sprzężenie zwrotne (to znaczy, że wpływają one na siebie nawzajem), z naszego punktu widzenia znaczenie podstawowe ma to, że modlitwa kształtuje doktrynę.

Nieporozumienia i problemy

Nie mniejsze zdziwienie aniżeli komentarz na Fecebooku, który dostarczył mi inspiracji do napisania tego tekstu, wywołała u mnie to, że ktoś niedawno zinterpretował ten fakt jako wyraz niedoceniania roli teologii w Kościele. Teologia jest dla tej osoby bardzo ważna i dlatego właśnie wyraziła ona swój dystans do słów, które zawarliśmy w naszym folderze informacyjnym:

Anglikanizm opiera swoją specyfikę raczej na liturgii aniżeli na rozważaniach teologicznych. Dlatego jedyna naprawdę  adekwatna  odpowiedź  na pytanie, czym on jest, brzmi:  przyjdź  na  nasze  nabożeństwo, aby oddać Bogu  cześć  i  chwałę  “w  pięknie  świętości”  (Ps. 28[29]). Zapraszamy!

Moje zdziwienie wynikało przede wszystkim z faktu, że sam również uważam się za człowieka, dla którego teologia jest bardzo ważna. Do tej pory w życiu spotykałem się raczej z zarzutem, że jestem „za bardzo teologiem”, aniżeli z podejrzeniem, iż chciałbym deprecjonować znaczenie refleksji teologicznej. Tradycja anglikańska, nawet jeżeli nie zrodziła zbyt wielu teologów tej miary, co teologiczni luminarze kontynentalnego protestantyzmu (bądźmy jednak szczerzy, również w Kościołach ewangelickich Lutrowie, Bohoefferowie czy Barthowie nie rodzą się na kamieniu!), także nie podważa znaczenia dobrej teologii dla Kościoła. W końcu nie bez powodu na konferencji Polskiej Wspólnoty Episkopalnej, która odbyła się w styczniu tego roku, poświęciliśmy tyle uwagi formacji naszych liderów, w tym również formacji teologicznej. Aczkolwiek trudno sprowadzać wszystko do poziomu wykształcenia, nie ma chyba wątpliwości, że nawet w niełatwych warunkach polskich, które nakładają na nas określone ograniczenia, PWE w żadnym razie nie chce być wspólnotą, w której “nie matura, lecz chęć szczera…”. Pomimo wszystkich trudności, czujemy się zobowiązani realizować to, o czym swego czasu pisał zwierzchnik Konwokacji Kościołów Episkopalnych w Europie, bp Pierre Whalon:

Inny aspekt anglikańskiej metody stanowi akcent na oświatę i naukę. Oczywiście, dzielimy to z innymi chrześcijanami: Kościół, który nie naucza, w ogóle nie jest Kościołem. Nasze szczególne podejście do tradycji wymaga jednak wspólnotowego namysłu, który naszym zdaniem musi opierać się na jak najszerszym dostępie do informacji.

Dla anglikanów było zawsze ważne, aby ten akcent na oświatę i naukę nie oznaczał jedynie kładzenia nacisku na teologię. To właśnie dlatego refleksja anglikańska sprawia często wrażenie mocno zakorzenionej w ogólnej refleksji humanistycznej, w literaturze, sztuce, poezji czy w naukach ścisłych. Jednak na pewno nie oznacza to niedoceniania roli teologii jako takiej. Co więc chcieliśmy wyrazić zdaniem, które wywołało wątpliwości czy nawet opór? Przede wszystkim to, że nie ma jednej anglikańskiej teologii. Istnieje ich bardzo wiele i od samego zarania były one uprawiane w możliwie szerokim kontekście ekumenicznym – w dialogu z przedstawicielami innych tradycji. I właśnie ta wielość sprawia, że żadna z nich nie może pełnić roli wyróżnika anglikanizmu. Jednakże wszystkich ich twórców, zwolenników i przeciwników łączyło i łączy jedno – wspólna tradycja liturgiczna.

W ubiegłym roku minęło osiem lat, od kiedy pełnię służbę pastorską w ekumenicznej wspólnocie bazowej Kritische Gemeente IJmond w Holandii. Historia ruchu bazowego jest nierozdzielnie związana z przemianami w liturgii. Można powiedzieć, upraszczając nieco sprawę, że jego pierwsi przedstawiciele byli szczególnie gorliwymi zwolennikami posoborowej reformy liturgicznej w Kościele rzymskokatolickim. W każdym razie swoboda podejścia do tradycyjnych form liturgicznych, w tym również możliwość ich daleko idącej rewizji a nawet całkowitego odrzucenia i zastąpienia przez nowe, stała się jednym z haseł wiodących ruchu bazowego. Możliwość odchodzenia od tradycyjnych form liturgicznych, nawet jeżeli w ich miejsce pojawia się po prostu pustka albo intuicyjne przywiązanie do form, które sama KGIJ wytworzyła na przestrzeni czterdziestu kilku lat samodzielnego istnienia, jest dla większości jej członków probierzem wolności w ogóle. Już ze sposobu, w jaki o tym pisze, możecie bez wątpienia wywnioskować, że takie podejście wywołuje u mnie wątpliwości. I rzeczywiście: spotkanie z ruchem bazowym stało się dla mnie tym impulsem, który pchnął mnie w kierunku tradycji anglikańskiej, charakteryzującej się innym podejściem do liturgii. “Innym”, to znaczy jakim, właściwie?

Ludzie, którzy postrzegają Kościół Episkopalny przede wszystkim jako wspólnotę liberalną, zapewniającą swoim członkom ogromną przestrzeń dla własnych poszukiwań duchowych, dziwią się pewnemu “rygoryzmowi liturgicznemu”, który napotykają w PWE. Nie można wykluczyć, że wychodzi tu na jaw jakiś rodzaj “neofickiej gorliwości”. Skoro już wybraliśmy anglikanizm, staramy się go uprawiać “jak należy” i być może nie zawsze w pełni wykorzystujemy wszystkie możliwości kreatywnego obchodzenia się z liturgią. Jest to w każdym razie coś, nad czym, jak sądzę, powinniśmy się zastanowić. Chociaż z drugiej strony nie ukrywam, że moim zdaniem najpierw powinno się wyrobić w sobie pewne nawyki, a potem dopiero – już świadomie – ewentualnie od nich odstępować. Tak czy inaczej nie ulega jednak wątpliwości, że anglikanizm rozumiany w taki sposób, jak rozumie go i praktykuje Polska Wspólnota Episkopalna, nie zadowala nie tylko poszukiwaczy “jasnych odpowiedzi i niepodważalnych prawd”. Również ludziom, którzy liturgiczną “grę” traktują przede wszystkim jako zestaw krępujących reguł i nagromadzenie nudnych, bezdusznych formuł, nie jest łatwo się wśród nas odnaleźć, chyba że są gotowi zrewidować to spojrzenie.

To powiedziawszy, chciałbym jednak jednocześnie podkreślić, że zależy nam na tym, aby liturgia pozostała, zgodnie z pierwotnym znaczeniem słowa, dziełem człowieka, którego nie otacza żadne tabu. Jeżeli o mnie chodzi, potraktujcie te słowa jako zachętę do zwrócenia mnie samemu i innym liturgom we Wspólnocie uwagi w momencie, kiedy odnieślibyście wrażenie, iż o tym zapominamy. Nie zmienia to jednak faktu, że episkopalianie na pewno nie staną się zwolennikami zastąpienia tradycyjnych form liturgicznych przez improwizowaną modlitwę i wynika to nie z rygoryzmu, lecz z tego wszystkiego, co napisałem powyżej o znaczeniu liturgii jako nośnika i zwornika tradycji anglikańskiej. Luteraninowi czy ewangelikowi reformowanemu, nawet jeżeli czuje się on do pewnego stopnia związany agendami liturgicznymi swego Kościoła, jest łatwiej odstępować od nich, ponieważ zawsze może powiedzieć, że w tym, co robi, w żaden sposób nie narusza treści ksiąg wyznaniowych. Również rzymskokatolik może sobie pozwolić (inna rzecz, czy powinien) na sporą dozę liturgicznej “radosnej twórczości” tak długo, jak długo nie przeciwstawia się dogmatom swojego Kościoła. Anglikanie nie mają jednak ani pism konfesyjnych ani żadnych WŁASNYCH dogmatów (jedynie z przekonaniem składają swój podpis pod nauczaniem Kościoła pierwszych wieków). Mają jedynie swój “niezbędnik”. Kluczem do zrozumienia znaczenia Modlitewnika Powszechnego w tradycji anglikańskiej jest chyba właśnie to, że ów Modlitewnik jest o wiele więcej aniżeli tylko modlitewnikiem. Być może warto, abyśmy się nad tym wspólnie zastanowili w gronie osób tłumaczących The Book of Common Prayer na język polski. Czy nie należałoby szukać innego słowa na wyrażenie zawartości i znaczenia tej księgi?

Skoro zaś zajęliśmy się już tytułem, warto również zwrócić uwagę na inny jego element. The Book of Common Prayer to dosłownie “Księga Modlitw Powszechnych [albo Wspólnych]”. To, co stara się ona normować, dotyczy więc oficjalnego życia liturgicznego WSPÓLNOTY. Oczywiście Modlitewnika można także używać indywidualnie i jest to dobry anglikański zwyczaj. Nie bez powodu biskup Pierre Whalon scharakteryzował swego czasu anglikanina jako osobę, która modli się z BCP. Z drugiej strony należy zawsze pamiętać, że Kościół Episkopalny nie dyktuje nikomu tego, w jaki sposób ma wyglądać jego indywidualne życie modlitewne. Próbuje jedynie ujednolicić formy modlitwy wspólnotowej. W odniesieniu do tego, jaką modlitwą na przykład każdy z nas rozpoczyna czy kończy dzień, panuje całkowita swoboda i żadna instancja kościelna nigdy nie będzie starała się tej swobody ograniczać.

Skoro padło już słowo “swoboda”, chciałbym poświęcić chwilę uwagi jeszcze jednemu jej aspektowi. Czytając Modlitewnik Powszechny, a zwłaszcza używając go zgodnie z przeznaczeniem, bez trudu zauważymy, że zawarte w nim tzw. “rubryki”, które pełnią rolę podobną do didaskaliów w sztuce teatralnej, informując o tym, w jaki sposób mamy prowadzić liturgię, bardzo często noszą charakter propozycji a nie przepisów. Również niemała cześć zawartych w nim modlitw ma charakter fakultatywny. Tak więc także liturg, który trzyma się rubryk, wciąż dysponuje bardzo dużą przestrzenią, w ramach której może dokonywać własnych wyborów liturgicznych. W polskich warunkach wciąż jeszcze jest to niewystarczająco widoczne, ponieważ tłumaczenie dopiero trwa i wiele opcji liturgiczno-modlitewnych nie jest jeszcze dostępnych w naszym języku. Mamy nadzieję, że gdy wreszcie powstanie polska wersja BCP, stanie się również jaśniejsze, na jak wiele sposobów można kształtować życie liturgiczne polskiego episkopalianizmu, nie wykraczając przy tym poza – naprawdę bardzo szerokie – granice wytyczane przez Modlitewnik.

A czy przyjdzie kiedyś moment na stworzenie polskiego Modlitewnika, który nie byłby tłumaczeniem? Na styczniowej konferencji biskup Pierre zakreślił szeroką perspektywę rozwoju Polskiej Wspólnoty Episkopalnej. Jej działania miałyby prowadzić ku stworzeniu autokefalicznego Kościoła Episkopalnego w Polsce. Taki Kościół mógłby oczywiście podjąć trud stworzenia własnej księgi modlitw.

Nie ma jednego Modlitewnika

Ten ostatni wątek naprowadza mnie na trop czegoś, od czego być może powinienem był zacząć. Chodzi o to, że mówienie o jednym Modlitewniku jest właściwie równie mylne, jak, wciąż pokutujące niestety, mówienie o jednym Kościele anglikańskim. Podobnie jak nie istnieje jeden Kościół, lecz wspólnota 38 lokalnych Kościołów anglikańskich, tak istnieje cała szeroko rozgałęziona rodzina Modlitewników. Wszystkie one mają wspólnego przodka w Modlitewniku Powszechnym Arcybiskupa Thomasa Cranmera z 1549 r. Następnie Modlitewnik przechodził wiele zmian, które doprowadziły w końcu do powstania wersji z 1662 r., po dziś dzień obowiązującej oficjalnie w Kościele Anglii. Z czasem pojawiły się lokalne odmiany BCP, które dały początek kolejnym gałęziom modlitewnikowej rodziny. Amerykański Modlitewnik Powszechny z 1979 r., którego używamy w tłumaczeniu na język polski w Polskiej Wspólnocie Episkopalnej, wywodzi się od pierwszego Modlitewnika używanego w Kościele Episkopalnym, który powstał w 1790 r. Opierał się on na angielskim wydaniu z 1662 r. oraz na szkockiej liturgii z 1764 r. Z biegiem czasu miało miejsce kilka kolejnych rewizji tekstu, które doprowadziły w końcu do powstania wersji z 1979 r. Dodać należy, że w anglikanizmie panuje zasada, iż raz zatwierdzony tekst liturgiczny może być odtąd używany zawsze, nawet wtedy, gdy pojawi się nowa liturgia. Anglikanie nie potrzebują więc specjalnych indultów na odprawianie nabożeństw przy użyciu dawnych formularzy liturgicznych, jak dzieje się to w Kościele rzymskokatolickim. I tak np. w parafii Kościoła Anglii w pobliskiej Hadze w każdą pierwszą niedzielę miesiąca odprawiana jest liturgia wg Modlitewnika z 1662 r., na której staramy się bywać kiedy to tylko możliwe. Ciekawą cechę tej liturgii stanowi obecny w niej “polski akcent”. Na kształt Modlitewnika wpłynął bowiem również polski reformator religijny, Jan Łaski (1499-1560). To jemu anglikańska liturgia zawdzięcza obecność dziesięciorga przykazań, które, zamiennie z podwójnym przykazaniem miłości, stanowią podsumowanie Zakonu, służące “badaniu sumień”, które ma prowadzić do uznania własnej grzeszności przed Bogiem i potrzeby łaski i miłosierdzia.

—

Pierwotnie planowane kilka słów okazało się ostatecznie jednym z dłuższych postów na naszym blogu. Tak to bywa, kiedy człowiek od dłuższego czasu nosi się z zamiarem czegoś. Dziękując wszystkim, którzy mnie do tego zainspirowali, mam jednocześnie nadzieję, że z kolei moje słowa stanowić będą inspirację do refleksji i dyskusji.

We realize that we should be careful with such associations. An easy comparison to the terror of the Inquisition and – the incomparably more tragic – crimes of national socialism can lead to a trivialization of evil and over time make us lose any sense of proportion. And yet we admit that it’s difficult to resist such comparisons when we see Tomasz Terlikowski first chopping Swiatoslaw Nowicki’s and Magdalena Walulik’s book “Tarot Apokalipsy” (“Tarot of the Apocalypse”) into pieces and then throwing it, together with the Tarot cards that came with it, into the fire place.

What happened? Światosław – a philosopher, known scholar of Hegel, esoteric, astrologist and, which we fondly admit, our friend – sent a copy of his book to the Polish conservative Catholic website Fronda.pl, which caused a commotion among the editors. The “Frondists” consulted Br. Marcin Radomski, OFMCap. His reaction, as quoted on the website, can hardly be considered anything less than shocking. Its first words are: “A Christian should have no doubts: Tarot cards may and should be burned as related to the worship of evil.” How to comment such a statement?

Let’s begin with Tarot itself. Its career in the European culture was extraordinary at the very least. The Catholic theologian Cardinal Hans Urs von Balthasar writes:

The origin of the Tarot is obscure, as is the historical background of its symbols … The attempt to trace them back to Egyptian or Chaldean wisdom remains fantastic, whilst to explain the use and spread of the cards by way of wandering gypsies is plausible. The oldest surviving cards date from the end of the 14th century. Correspondences between the Tarot symbols and the Cabbala, astrology and the Hebrew alphabet were established relatively late, towards the end of the 18th century – supposedly first of all by the French archaeologist Court de Gebelin (1728-1784).

Source: Anonymous, “Meditations on the Tarot: A Journey into Christian Hermeticism”, translated by Powell R., New York 2002, p. 662

As you can see, the cardinal of the Holy Church of Rome and one of the most prominent Roman Catholic theologians of the past century had quite a few doubts about the Tarot. In the same text however, which is the afterword for Valentin Tomberg’s book “Meditation of the Tarot” (we posted an excerpt from the book here), von Balthasar emphasizes that “repeated attempts have been made to accommodate the Cabbala and the Tarot to Catholic teaching.” Undoubtedly one of the most important and original attempts was Tomberg’s book itself. Let’s quote some comments about it. Abbot Basil Pennington, OCSO writes: “It is without doubt the most extraordinary work I have ever read. It has tremendous spiritual depth and insight.” Another Trappist, Abbot Thomas Keating, OCSO called it “the greatest contribution to date toward the rediscovery and renewal of the Christian contemplative tradition of the Fathers of the Church and the High Middle Ages.” Maybe the most telling was the remark of the famous Benedictine, Fr. Bede Griffiths, who called the “Meditation” “the last word of wisdom.” All these things were said, let us remind once again, about a book which taken up the most fundamental themes of the Christian faith and spirituality using the symbolism of the Tarot. Is any better proof needed to show that Br. Radmoski, who relates Tarot only to the worship of evil, doesn’t know what he is talking about?

But the problem is bigger than just the Christian attitude to the Tarot and, more broadly, to the esoteric tradition. We were most shocked by Br. Radomski’s claim that a Christian should not have any doubts. It makes us want to ask what Christianity is for him actually. Is it still faith or rather an extremely dogmatic ideology? And here comes another association – with the recent letter of the Polish bishops about “the gender ideology.” There too religion becomes an ideology fighting other ideologies. We think that it is not sensible to debate such views. But without doubt we should counter them with a vision of our own. Defining the term “comprehensiveness,” Urban T. Holmes III writes in his book “What is Anglicanism” about the “priority of a dialectic quest over precision and immediate closure.” He advocates “[a] sense of community of thought as opposed to a well-defined, definitive position.” We too describe our faith like that, and probably not only because we are Anglican, even though it was in Anglicanism that we found a place to experience and share it with people of a similar attitude (however often of very different opinions). Doubts are an inseparable part of faith thus understood. They protect us from definitive positions, which makes it clear that the last word is not ours.

Seeing Tomasz Terlikowski, whom we know also as translator of great books of Russian religious thinkers, author of insightful articles in the journal “Semper Reformanda,” a keen observer and commentator of reality, in the role of an amateur inquisitor is not only very painful and shame-inducing when we realize that in the eyes of some he represents the Christian attitude. This sad and horrifying film makes us aware once more that something bad is happening in the church, that some Christians – afraid of the world and less and less able to initiate dialogue with it – are destroying the best cultural traditions of Christianity and replacing them with an aggressive sectarianism.

Obviously this scene is also simple buffoonish foolishness meant to achieve the short-term goal of tightening the ranks in the fight against all possible perils: secularization, gender, homosexuality, leftism and the esoteric. Realizing this is hopeful – in the first place because this time Heinirch Heine’s prophecy perhaps won’t come true. The Fronda boys are most probably not fit for true inquisitors. What will happen, however, if the war banner will be taken over by others, more determined and unscrupulous? In the history of the world it happened more than once that what began with apparently innocent foolishness ended with tragedy…

* We learned from his own comment on Facebook that – contrary to the suggestion on Fronda.pl – it wasn’t Swiatosław Florian Nowicki who sent his book to the website.

Zdajemy sobie sprawę, że z takimi skojarzeniami należy bardzo uważać. Nazbyt łatwe nawiązania zarówno do terroru Inkwizycji, jak i do – skądinąd zupełnie z nim nieporównywalnych – zbrodni nazizmu może prowadzić do trywializacji zła i spowodować, że z czasem utracimy wszelki zmysł proporcji. A jednak przyznajemy, że trudno jest nam się im oprzeć, gdy widzimy p. redaktora Tomasza Terlikowskiego najpierw rąbiącego na kawałki książkę “Tarot Apokalipsy” Światosława Nowickiego i Magdaleny Walulik, a potem wrzucającego ją, wraz z dołączonymi do niej kartami Tarota, do pieca.

Co się właściwie wydarzyło? Światek – filozof, znany heglista, ezoteryk, astrolog i, do czego się chętnie przyznajemy, nasz znajomy – przesłał egzemplarz swojej książki do siedziby portalu fronda.pl, czym wywołał tam pokaźną konsternację. “Frondyści” udali się po poradę do br. Marcina Radomskiego OFMCap. Jego reakcji, tak jak przedstawiono ją na portalu, trudno nie uznać za wstrząsającą. Jej pierwsze słowa brzmiały: “Chrześcijanin nie powinien mieć wątpliwości, karty Tarota jako przedmiot związany z kultem zła mogą i powinny zostać spalone”. Jak skomentować taką wypowiedź?

Zacznijmy może od Tarota. Jego kariery w kulturze europejskiej trudno nie uznać za co najmniej osobliwą. Katolicki teolog, kardynał Hans Urs von Balthasar, pisze:

Pochodzenie Tarota jest niejasne, podobnie jak pochodzenie jego symboliki (…). Próby wywodzenia ich z mądrości Egiptu czy Chaldei pozostają fantazją, podczas gdy wiarygodne jest wyjaśnienie ich zastosowania i rozprzestrzenienia przez odniesienie do wędrownych Romów. Najstarsze zachowane karty pochodzą z XIV w. Zbieżności pomiędzy symbolami Tarota i kabałą, astrologią oraz alfabetem hebrajskim powstały stosunkowo późno, pod koniec XVIII w. – jak się uważa najpierw za sprawą francuskiego archeologa hrabiego de Gebelin (1728-1784).
Źródło: Tomberg V., “Meditations on the Tarot: A Journey into Christian Hermeticism”, tłum. Powell R., New York 2002, str. 662

Jak widać, kardynał Świętego Kościoła Rzymskiego i jeden z najwybitniejszych teologów rzymskokatolickich minionego stulecia żywił w odniesieniu do Tarota całkiem sporo wątpliwości. Co więcej, w tym samym tekście, który stanowi posłowie do książki “Meditations on the Tarot” Walentyna Tomberga (przetłumaczyliśmy z niej swego czasu ten tekst), von Balthasar podkreśla, że wielokrotnie czyniono próby przystosowania Tarota do tradycji katolickiej. Bez wątpienia jedną z najważniejszych i najbardziej oryginalnych takich prób jest sama książka Tomberga. Przytoczmy kilka wypowiedzi na jej temat. Opat Basil Penington OCSO pisze: “Bez wątpienia jest to najbardziej wyjątkowe dzieło, które kiedykolwiek czytałem. Posiada niesamowitą duchową głębię i wejrzenie”. Inny trapista, opat Thomas Keating, nazwał ją “najwspanialszym dotychczasowym wkładem w ponowne odkrycie i odnowienie chrześcijańskiej tradycji kontemplatywnej Ojców Kościoła i wieków średnich”. Bodaj najbardziej wymowny był w swojej ocenie słynny benedyktyn, o. Bede Griffiths, który nazwał “Medytację” “ostatnim słowem mądrości”. Wszystkie te opinie wypowiedziano, przypomnijmy raz jeszcze, na temat książki, która właśnie na podstawie symboliki kart Tarota podejmuje krok za krokiem podstawowe wątki chrześcijańskiej wiary i duchowości. Czy trzeba lepszego dowodu na to, że br. Radomski, wiążąc Tarot jedynie z kultem zła, po prostu nie wie, o czym mówi?

Jednak problem jest szerszy aniżeli tylko odniesienie chrześcijan do Tarota i, szerzej, do tradycji ezoterycznej. Nami wstrząsa najbardziej stwierdzenie brata Radomskiego, że chrześcijanin nie powinien mieć wątpliwości. Chciałoby się zapytać, czym jest dla niego chrześcijaństwo. Czy wciąż jeszcze wiarą, czy raczej skrajnie zdogmatyzowaną ideologią? I tu trudno oprzeć się kolejnemu skojarzeniu – z niedawnym listem polskich biskupów w sprawie “gender”. Również w nim religia przybiera postać ideologii zwalczającej inne ideologie. Osobiście wydaje nam się, że nie jest sensowne podejmowanie polemiki z takimi poglądami. Natomiast bez wątpienia trzeba przeciwstawić im inną wizję. Opisując znaczenie terminu “comprehensiveness”, Urban T. Holmes III pisze w książce “What is Anglicanism” o “priorytecie dialektycznego poszukiwania nad precyzją i natychmiastowym rozstrzyganiem”. Holmes opowiada się za “poczuciem wspólnoty myśli w przeciwieństwie do zajmowania dookreślonego, definitywnego stanowiska”. W taki sposób opisujemy naszą wiarę i my. Chyba nie tylko dlatego, że jesteśmy anglikanami, aczkolwiek bez wątpienia właśnie w anglikanizmie znaleźliśmy miejsce na jej przeżywanie i dzielenie się nią z ludźmi o podobnym podejściu, chociaż często o skrajnie różnych od naszych poglądach. Wątpliwości są nieodłączną częścią tak pojmowanej wiary. To właśnie one chronią przed zajmowaniem definitywnych stanowisk, dzięki czemu zawsze jest jasne, że to nie do nas należy ostatnie słowo.

Widok Tomasza Terlikowskiego, którego znamy przecież także jako tłumacza świetnych książek rosyjskich myślicieli religijnych, autora wnikliwych tekstów w magazynie “Semper Reformanda”, bystrego obserwatora i komentatora rzeczywistości, w roli domorosłego inkwizytora jest nie tylko skrajnie przykry i napawający wstydem, gdy uświadomić sobie, że w oczach niejednego widza reprezentuje on postawę charakterystyczną dla chrześcijanina. Ten smutny i przerażający film uświadamia nam po raz kolejny, że w Kościele naprawdę dzieje się coś złego, że niektórzy pogrążeni w lęku przed światem, coraz mniej zdolni do podjęcia z nim dialogu, chrześcijanie są na najlepszej drodze do przekreślenia najwspanialszych kulturotwórczych tradycji chrześcijaństwa i zastąpienia ich przez agresywne sekciarstwo.

Oczywiście ten gest nosi również wiele cech najzwyklejszej kabotyńskiej błazenady obliczonej na krótkotrwały efekt zwarcia szeregów w walce ze wszystkimi możliwymi niebezpieczeństwami: od sekularyzacji przez gender i homoseksualizm aż po “lewactwo” i ezoterykę. Uświadomienie sobie tego napawa nadzieją – przede wszystkim na to, że tym razem przepowiednia Heinricha Heinego się nie sprawdzi. Chłopcy z “Frondy” chyba jednak nie nadają się na prawdziwych pachołków inkwizycji. Co będzie jednak, jeżeli zainspirowani ich przykładem, sztandar walki przejmą ludzie bardziej zdecydowani i pozbawieni skrupułów? W historii świata bywało już niejednokrotnie tak, że to, co zaczynało się od pozornie niewinnej błazenady, kończyło się tragedią…

* Z jego własnego komentarza na Facebooku dowiedzieliśmy się, że – wbrew sugestii – to nie Światosław Florian Nowicki wysłał do Frondy swoją książkę. Oczywiście słowa “obdarował nas”, których użyła “Fronda”, można rozumieć szerzej -” napisał”, “wydał” – jednak sugestia jest oczywiście jasna.

• Impressions from Azory
• Jerzy Nowosielski on the
  Woman Figure in Catacomb Frescoes
• Orthodoxy Feeding on Heresy
• Nowosielski in Former East Prussia
• Nowosielski’s Wedding
• The Prophet on the Rock Passed Away
• Jerzy Nowosielski on Faith, Religion and Church
• The Incarnation
• The Church is a Prosthesis
• Jerzy Nowosielski on Christ

In those days people really believed that the stars would proclaim the birth of the awaited king of the world. How vivid this expectation was is shown by the following fragment from the Roman poet Virgil who wrote already about the year 40 BC: “O Pure Diana, be kind with regard to the birth of the boy with which the iron era of the world will finally end, and the golden age will come. Your brother Apollo already went to rest. The boy will receive divine life and see heroes accompanied by gods in order to become himself the king of peace in the empire founded by his mighty father. Yet first, o boy, the earth shall pay you homage with small gifts that will not require the work of the peasant: ivy branches, lotus flowers, myrrh and acanthus in festive abundance.”
So as can be seen the coming of the divine king was inscribed in the collective subconscious of humanity. For some day he had to reveal himself, he who shall accomplish the transformation, transform chaos into harmony. The followers of Zarathustra awaited the Saoshyant, the Hindu awaited the Kalki-Avatar, Buddhists the Maitreya-Buddha and Jews the Messiah. Even in our times the hope for the second coming of Christ has not been lost entirely. People would look up onto the sky waiting for a sign – a concentration of divine light. Science let itself be led astray – looking for a historical sign, it thought it found it in the conjunction of Jupiter and Saturn, which took place a few years before the beginning of our era. More or less at that time the overlapping of the two planets were to create an impression of a star of an extraordinary size and radiance. What goes unacknowledged is the symbolical aspect of the story. The star is a metaphor. As a representation of the divine light, which has to be kindled in the heart of humanity, it announces the birth of the archetypal Redeemer. It is supposed to bring people wisdom, which they need to see that they had found themselves in the claws of foolishness. That is why the legend tells about a star which hits the earth like a lightning strike and becomes a Child. The story is filled with symbolic clues. There are three Wise Men and they bring three gifts: gold, frankincense and myrrh. Of what use is gold, frankincense and myrrh to a newborn child? We can of course ask this question. It seems that those are misguided gifts for poor travelers, for whom, as St. Matthew’s colleague St. Luke testified, there was no room at the inn. Yet in the light of this archetypal story they reveal great perspectives. In all their aspects they point further than to this one child, who is also symbolic. In its quiet humility it represents the whole slumbering humanity that has to be awoken.
These peculiar gifts: gold, frankincense and myrrh, are given to every human being at their coming on earth. Gold symbolizes the divine origin from which they proceed and take on material body. Myrrh points at suffering related to life on the earth. Frankincense symbolizes redemption achieved by means of dedicating oneself to the divine. Thus these three gifts entail the earthly birth, life on the earth and return to God. The number of the Wise Men also completely fits in this tradition. In almost all known religions God reveals himself in the form of three principles. Numerous examples from Scripture emphasize the deep meaning of the number three. The way of Jesus’ life leads from the three kings to the three crosses on Calvary.
Source: Johan M. Pameijer, “De Mythe van Christus. De Zevenvoudige Weg van Kribbe naar Kruis”, Deventer 1998, pp. 31-33.

But the visit of the three mysterious Wise Men is not the only content of Epiphany. It is not even the original content. In the Catholic Encyclopedia we read: ‘Owing no doubt to the vagueness of the name Epiphany, very different manifestations of Christ’s glory and Divinity were celebrated in this feast quite early in its history, especially the Baptism, the miracle at Cana, the Nativity, and the visit of the Magi.’ And in Wikipedia we can find the following about the beginnings of the festival and the meanings ascribed to it:

Christians fixed the date of the feast on January 6 quite early in their history. Ancient liturgies noted Illuminatio, Manifestatio, Declaratio (Illumination, Manifestation, Declaration); cf. Matthew 3:13–17; Luke 3:22; and John 2:1–11; where the Baptism and the Marriage at Cana were dwelt upon. Western Christians have traditionally emphasized the “Revelation to the Gentiles” mentioned in Luke, where the term Gentile means all non-Jewish peoples. The Biblical Magi, who represented the non-Jewish peoples of the world, paid homage to the infant Jesus in stark contrast to Herod the Great (King of Judea), who sought to kill him. In this event, Christian writers also inferred a revelation to the Children of Israel. Saint John Chrysostom identified the significance of the meeting between the Magi and Herod’s court: “The star had been hidden from them so that, on finding themselves without their guide, they would have no alternative but to consult the Jews. In this way the birth of Jesus would be made known to all.”

The shrine of the Three Kings in the Cologne Cathedral.

The earliest reference to Epiphany as a Christian feast was in A.D. 361, by Ammianus Marcellinus St. Epiphanius says that January 6 is hemera genethlion toutestin epiphanion (Christ’s “Birthday; that is, His Epiphany”).He also asserts that the Miracle at Cana occurred on the same calendar day.

In 385, the pilgrim Egeria (also known as Silvia) described a celebration in Jerusalem and Bethlehem, which she called “Epiphany” (epiphania) that commemorated the Nativity of Christ. Even at this early date, there was an octave associated with the feast.

In a sermon delivered on 25 December 380, St. Gregory of Nazianzus referred to the day as ta theophania (“the Theophany”, an alternative name for Epiphany), saying expressly that it is a day commemorating he hagia tou Christou gennesis (“the holy nativity of Christ”) and told his listeners that they would soon be celebrating the baptism of Christ. Then, on January 6 and 7, he preached two more sermons, wherein he declared that the celebration of the birth of Christ and the visitation of the Magi had already taken place, and that they would now commemorate his Baptism. At this time, celebration of the two events was beginning to be observed on separate occasions, at least in Cappadocia.

Saint John Cassian says that even in his time (beginning of the 5th century), the Egyptian monasteries celebrated the Nativity and Baptism together on January 6. The Armenian Apostolic Church continues to celebrate January 6 as the only commemoration of the Nativity.
Source 

Then why do we refer in this post in the first place, or even exclusively, to the story about the Three Kings/Wise Men/Magi, which is popular in the West (and even here doesn’t constitute the only content of the feast)? In the first place because of its universal dimension. Undoubtedly one of the most controversial Episcopalians of recent years, Bishop John Shelby Spong, writes:

God is not a Christian, God is not a Jew, or a Muslim, or a Hindu, or a Buddhist. All of those are human systems which human beings have created to try to help us walk into the mystery of God. I honor my tradition, I walk through my tradition, but I don’t think my tradition defines God, I think it only points me to God.

For many such words mean infidelity to Christ as “the way, the truth and the life” (John 14:6). Yet they forget that Christ is not owned by Christians of Christianity. His mystery cannot be identified with any religion or contained in any doctrinal system. We too honor our tradition, but we protest against its idolatrous glorification, which replaces the living reality of Christ with dogmatic pronouncements about him. Christianity produced an amazingly elaborate and deep Christology. We treat it probably with even more respect than Bishop Spong. And yet we also affirm these words of Jerzy Nowosielski:

It’s my dream that Christology enters every religious system. Christ is actually beyond religion… this is the meaning of the adoration of the Three Kings. It seems to me that it’s a prophetic vision of Christ being accepted by the Eastern religions. For I cannot image for example that the Hindu will convert to Christianity. Rather, while remaining Hindu, they will realize the true role of Christ, accept Christ into their religious consciousness. And this is the meaning of the Adoration of the Magi. The Hindu have already partly accepted Christ in their concept of the Bodhisattva. For this whole concept is, in my opinion, a repercussion of the Christological intuitions. But once they accepted him completely into their religious system it will be true ecumenism.
Source: Podgórzec J., “Rozmowy z Jerzym Nowosielskim”, Kraków 2009, p. 144.

Jerzy Nowosielski, the Adoration of the Magi, the Byzantine Catholic church in Lourdes

Another aspect of the story about the Three Kings, yet directly related to the former one, was pointed to us by The Rev. Dr. Sam Wells, Visiting Professor of Christian Ethics at King’s College, London, former Dean of Duke University Chapel and now Rector at St. Martins-in-the-Fields, London. In his book “What Anglicans Believe. An Introduction” he uses this story as an illustration for the relation between the human ability to know God “naturally” and revelation.

The wise men beheld a star in the heavens: here is the language of natural revelation. They responded and made their way to Jerusalem. Thus it is possible to be drawn towards God without Scripture. The wise men were close to the truth of Christ’s birth — but a miss was as good as a mile. Without Scripture it is not possible to know the heart of God, to meet the incarnate Jesus. When the wise men came to Jerusalem the scribes explored the Scriptures and found that the Messiah was to be born in Bethlehem: here is a moment of special revelation. The wise men then made their way to Bethlehem, to find something natural revelation could never have disclosed: a vulnerable baby, born in humble circumstances yet proclaimed as the Son of God. The story thus portrays the two kinds of revelation harmoniously balanced in bringing people face to face with God. It offers a model for Christian understandings of other forms of knowledge, such as science, and of other forms of faith, such as Islam and Buddhism. The lesson of the story of the wise men is that general revelation may get one to `Jerusalem’; only special revelation may get one that short but crucial extra step to ‘Bethlehem’.

For someone who had to do with classical Christian reflection on this topic there is nothing new in this approach. At least since St. Thomas Aquinas Christians have seen the continuity of the cognitive powers of the human mind and God’s revelation in this way. But it seems like today on the one hand church people declare fidelity to this vision (unless we have to have to do with a follower of the Swiss Reformed theologian Karl Barth, who radically denied any possibility of “natural theology”), and on the other demonstrate fundamental suspicion towards the cognitive activity of the human being with regard to the spiritual/religious sphere, especially when it leads to questioning the doctrine of the church. It seems like the churches are more and more afraid of losing their monopoly as the “channel” of revelation and at the same time the inspector of all human ideas related to that sphere. Though they usually agree – and even like to emphasize – that human reason and experience may point one to God, using Wells’ metaphor – “to Jerusalem,” it seems as if they wanted us to leave our critical thinking and questioning there – also with regard to Scripture and Tradition – and be led further by the “teaching authority of the church.” It is perhaps worthwhile to remind in this context the words of Archbishop Michael Ramsey which we recently quoted on the blog:

… Anglican theology has again and again been ready—while upholding the uniqueness of Christ and the holy scriptures—to see the working of the divine Logos in the world around. For instance, when in the last century the belief in divine revelation found itself confronted by new developments in the secular sphere, like his­torical criticism, evolutionary biology, and so on, it did not say these things were of the devil. No, it was ready to say that these things are themselves part of the working of the divine Logos in the human mind, reason, and conscience, and it is possible for us to be learning from the contemporary world even where the world seems unpromising, because the divine Logos who is working in the world around us is the same Logos who is incarnate in Christ.

The topic of the relation between human cognitive activity, manifested among other things in scientific research, greatly interested also Br. Paweł – the Rev. Prof. K.M.P. Rudnicki, the priest ministering in the Polish Episcopal Network, a Mariavite theologian and renowned scientist. Lukasz has written an article about the epistemological theory he used in his work. You can read the whole article here and below we reproduced a fragment:

The authors with Br. Paweł

… Rudnicki believes theology relies on experiences of the spiritual world. Theology based solely on a rational elaboration of tradition, which is the sum total of spiritual experiences and commentaries to it, is as dry and unproductive as science would be if it lost the ability or refused to conduct new research and merely added footnotes to what has already been described, examined, demonstrated. So, for example, he claims that Christian dogmas should be the object of spiritual research, and that such research in fact enabled him to understand them better. He challenges the popular opinion that science deals with objective facts and religion is the domain of opinions by stating that the ability to experience the spiritual world is rare, and conflicts of opinion (which are not absent in science also) result rather from different philosophies, rational frameworks, than different experiences. He explains the fact that many scientists are unable to penetrate into the spiritual world by comparing this to a dialogue of someone who suffers from color blindness and a healthy person – it is impossible for the one who sees colors to communicate to the other exactly what they are or even convince him that they in fact exist. The difference with the ability to penetrate spiritual worlds consists in the fact that color blind people are the minority and “spirit blind” people constitute the majority, and in the ability of basically everyone to develop skills necessary to acquire spiritual insight. In the same vein, he points out that not everyone is able to verify complicated scientific theories. Even if one were given the apparatus to conduct experiments regarding quantum mechanism, he wouldn’t be able to do it unless he were properly educated and possessed the intellectual capacity to interpret very complex results and understand the existent theory. People in fact assume that scientific theories are correct, sometimes simply trusting science and sometimes because they have expertise in their own field of research and can understand the methodology of others to a large degree. Similarly, people accept some religious truths, sometimes because they were simply taught to do so, sometimes because they trust the institutions, and sometimes because they have experienced something of them themselves. There is thus harmony between science and religion, because the principle is the same: to gain knowledge and to act in a scrupulous way with goodwill, conducting one’s own research and trusting the results obtained by others.

Thus reflections on the meaning of a feast which is for many at best a – equally fairytale-like as the rest – crowning of the celebration of Christmas have led us into areas we wouldn’t have anticipated: relations between faith and knowledge, human cognition and God’s revelation, different religions and also individual faith experience, and even esoteric experience. There will certainly be enough to ponder on this weekend and next Monday…

W tamtych czasach rzeczywiście żywiono przeświadczenie, że gwiazdy zapowiedzą narodziny oczekiwanego króla świata. Jak żywe było to oczekiwanie pokazuje fragment tekstu rzymskiego poety Wergiliusza, który pisał już ok. 40 r. p.Ch.: „Cnotliwa Diano, bądź życzliwa względem narodzin chłopięcia, wraz z którymi zakończy się nareszcie wiek żelazny i nastanie wszędzie na ziemi wiek złoty. Twój brat Apollo udał się już na spoczynek. Boskie życie otrzyma chłopięcie i ujrzy herosów w towarzystwie bogów, by stać się samemu królem pokoju w imperium założonym przez swego potężnego ojca. Jednak najpierw, o chłopcze, ziemia uczci cię drobnymi upominkami, o które nie musiał zabiegać rolnik: gałązkami bluszczu, kwiatami lotosu, mirrą i akantem w świątecznej obfitości”.
Jak widać przybycie na ziemię boskiego króla było zapisane w kolektywnej podświadomości ludzkości. Kiedyś musiał się przecież objawić ten, który dokona przemiany, który przemieni chaos w harmonię. Zwolennicy Zaratustry oczekiwali Saoshyanta, hindusi Kalki-Awatara, buddyści Maitreyi-Buddy, a Żydzi Mesjasza. Nawet w naszych czasach nie zniknęła jeszcze nadzieja na powtórne przyjście Chrystusa. Patrzono w niebo, oczekując znaku – koncentracji boskiego światła.
Nauka dała się temu sprowadzić na manowce, poszukując historycznego znaku sądziła, że znalazła go w koniunkcji planet Jowisza i Saturna, która miała miejsce kilka lat przed rozpoczęciem naszej ery.  Mniej-więcej w tym czasie zbliżenie tych dwóch wzajemnie wzmacniających się planet miało wywołać wrażenie gwiazdy o nadzwyczajnej wielkości i sile promieniowania.
Nie zwraca się przy tym uwagi na warstwę symboliczną opowieści. Gwiazda jest metaforą. Jako przedstawienie boskiego światła, które musi zaświecić w sercu ludzkości, zapowiada narodziny archetypicznego Zbawiciela. Ma przynieść ludziom mądrość, której potrzebują, aby dostrzec, że znaleźli się w szponach głupoty. Dlatego legenda opowiada o gwieździe, która niczym błyskawica uderza w ziemię i przeradza się tam w Dziecię.
Opowieść jest przepełniona symbolicznymi wskazówkami. Jest trzech Mędrców i przynoszą oni ze sobą trzy prezenty: złoto, kadzidło i mirrę. Co noworodkowi po złocie, kadzidle i mirze? To pytanie możemy sobie oczywiście postawić. Wydaje się, że są to niecelowe upominki dla biednych podróżników, dla których, według kolegi Mateusza, Ewangelisty Łukasza, nie było nawet miejsca w gospodzie. Jednak w świetle tej archetypicznej opowieści odsłaniają one wspaniałe perspektywy. We wszystkich wymiarach wskazują na coś więcej aniżeli na to pojedyncze dziecko, które również jest symbolicznym znakiem. W swej cichej skromności reprezentuje ono całą pogrążoną we śnie ludzkość, która musi zostać zbudzona.
Te osobliwe prezenty: złoto, kadzidło i mirra, są darami, które otrzymuje każdy człowiek, gdy pojawia się na ziemi. Złoto symbolizuje boskie pochodzenie, od którego się wywodzi i przyjmuje materialne ciało. Mirra wskazuje na cierpienie, które wiąże się z życiem na ziemi. Kadzidło symbolizuje wybawienie przez oddanie się bóstwu. Te trzy upominki obejmują więc ziemskie narodziny, życie na ziemi i powrót do Boga. Liczba Mędrców również całkowicie pasuje do tej tradycji. W prawie wszystkich znanych religiach Bóg objawia się w postaci trzech zasad. Liczne przykłady z Pisma Świętego podkreślają głębokie znaczenie liczby trzy. Życiowa droga Jezusa wiedzie od trzech królów do trzech krzyży na Golgocie.
Źródło: Johan M. Pameijer, “De Mythe van Christus. De Zevenvoudige Weg van Kribbe naar Kruis”, Deventer 1998, str. 31-33.

Jednak wizyta tajemniczych trzech mędrców nie stanowi jedynej treści Święta Epifanii. Nie jest nawet treścią najbardziej pierwotna. W Catholic Encyclopedia czytamy: „Bez wątpienia ze względu na niejasność terminu „Epifania”, obchodzono w tym święcie już bardzo wcześnie w historii bardzo różne przejawy Chrystusowej chwały i boskości, a szczególnie Chrzest, cud w Kanie Galilejskiej, narodziny i przybycie Magów”. Z kolei w Wikipedii można znaleźć następujący opis początków epifajnijnych obchodów i przypisywanych im znaczeń:

W pierwszych wiekach chrześcijaństwa święto to wyznaczało początek roku liturgicznego. We wczesnym chrześcijaństwie dzień ten obchodzony był na Wschodzie jako święto Bożego Narodzenia (w Apostolskim Kościele Ormiańskim jest tak do dzisiaj), a także wspomnienie pokłonu Mędrców, Chrztu Pańskiego i przemiany wody w wino w Kanie Galilejskiej. Było to święto Epifanii, objawienia się Boga całemu światu (Objawienie Pańskie).

W Kościele łacińskim święto to zaczęto obchodzić od końca IV w. jako święto niezależne od Bożego Narodzenia. Później wydzielono też święto Chrztu Pańskiego na niedzielę po 6 stycznia, a wspomnienie cudu w Kanie na drugą niedzielę zwykłą w roku C.

Dzień 6 stycznia stał się na zachodzie obecnym świętem „Trzech Króli”, które interpretuje się, jako objawienie się Boga ludom nieżydowskim, pogańskim, reprezentowanym przez Mędrców ze wschodu.

Relikwiarz Trzech Króli z katedry kolońskiej.

Według chrześcijan Objawienie Pańskie ma swoją symbolikę: jest pokłonem zarówno części świata pogan, jak i ludzi z różnych warstw społecznych oraz narodowych w ogóle (stąd dużo późniejsze przedstawienie Mędrców (Magów), jako trzech osób, z których jedna jest czarna, druga młoda, a trzecia stara, przed Bogiem Wcielonym. Wśród takiej rodziny ludzkiej narodził się Chrystus ze swą zbawczą misją, a ona w swych przedstawicielach przybyła z różnych stron, aby złożyć mu hołd. Dlatego w tradycji chrześcijańskiej jeden z magów jest czarnoskóry (od XIV w.). Uniwersalność zbawienia, ponad wszelkimi podziałami, zaakcentowana jest poprzez samą nazwę święta i jego wysoką rangę w Kościele powszechnym.
Źródło

Dlaczego zatem nawiązujemy w tej notce przede wszystkim, a nawet jedynie, do popularnej na Zachodzie (ale nawet tutaj nie stanowiącej jedynej treści Święta) opowieści o Trzech Królach/Mędrcach/Magach? Właśnie dlatego, że zainteresował nas jej wymiar uniwersalny. Bez wątpienia jeden z najbardziej kontrowersyjnych teologów episkopalnych ostatnich lat, bp John Shelby Spong, pisze:

Bóg nie jest chrześcijaninem, Bóg nie jest Żydem ani muzułmaninem, ani hinduistą, ani buddystą. Wszystko to są ludzkie systemy, które ludzie stworzyli, aby próbowały pomóc nam w drodze ku tajemnicy Boga. Uznaję wartość mojej tradycji, moja droga wiedzie przez nią, ale nie sądzę, aby moja tradycja określała Boga; myślę, że jedynie mnie ku Niemu kieruje.

Dla wielu takie słowa stanowią dowód niewierności wobec Chrystusa jako ‘drogi, prawdy i życia’ (J 14:6). Zapominają oni jednak przy tym, że Chrystus nie jest własnością chrześcijan ani chrześcijaństwa. Jego tajemnicy nie da się utożsamić z żadną religią ani zawrzeć w żadnym systemie doktrynalnym. I my uznajemy wartość naszej tradycji, jednak sprzeciwiamy się jej bałwochwalczej gloryfikacji, która w miejsce żywej rzeczywistości Chrystusa plasuje odnoszące się doń wypowiedzi dogmatyczne. Chrześcijaństwo wykształciło niezwykle misterny, pełen głębi, system klasycznych wypowiedzi chrystologicznych. Odnosimy się do niego bodaj z większym pietyzmem, aniżeli czyni to bp Spong. A jednak podpisujemy się również pod tymi słowami Jerzego Nowosielskiego:

Marzę, że Chrystologia wejdzie do każdego systemu religijnego. Chrystus właściwie jest poza religią… na tym polega pokłon Trzech Króli. Wydaje mi się, że jest to prorocza wizja przyjęcia Chrystusa przez religie Wschodu. Bo nie wyobrażam sobie tego na przykład, że hindusi nawrócą się na chrześcijaństwo. Raczej pozostając hindusami, poznają prawdziwą rolę Chrystusa, przyjmą Chrystusa do swojej świadomości religijnej. I na tym właśnie polega ów pokłon Magów. Hindusi przyjęli już częściowo Chrystusa jako bodhisattwę. Cała bowiem koncepcja bodhisattwy jest, moim zdaniem, reperkusją intuicji chrystologicznej. Z chwilą jednak, kiedy przyjmą Go absolutnie do swego systemu religijnego – będzie to prawdziwy ekumenizm.
Źródło: Podgórzec J., “Rozmowy z Jerzym Nowosielskim”, Kraków 2009, str. 144.

Jerzy Nowosielski, Pokłon Magów w cerkwi grekokatolickiej w Lourdes

Na nieco inny, a jednak łączący się bezpośrednio z poprzednim, aspekt znaczeniowy opowieści o Trzech Królach zwrócił nam ostatnio uwagę ks. dr Sam Wells, do niedawna dziekan Kaplicy Uniwersytetu Duke’a w Północnej Karolinie, a obecnie rektor parafii St. Martin-in-the-Fields w Londynie oraz wykładowca etyki chrześcijańskiej w tamtejszym King’s College. W swojej książce ‘What Anglicans Believe. An Introduction’ powołuje się on na te opowieść jako ilustrację związku pomiędzy ludzką zdolnością ‘naturalnego’ poznania Boga i objawieniem.

Mędrcy ujrzeli gwiazdę na niebie: mamy tutaj do czynienia z językiem objawienia naturalnego. Odpowiedzieli na nie i wyruszyli w drogę do Jerozolimy. Zatem jest możliwe zostać pociągniętym ku Bogu bez Pisma. Mędrcy byli blisko prawdy o narodzinach Chrystusa – ale jednak się z nią rozminęli. Bez Pisma Świętego nie da się poznać serca Boga, spotkać wcielonego Jezusa. Gdy Mędrcy dotarli do Jerozolimy, uczeni w Piśmie zbadali je i stwierdzili, że Mesjasz ma się narodzić w Betlejem. Tutaj mamy do czynienia z momentem szczególnego objawienia. Mędrcy wyruszyli wówczas do Betlejem, aby znaleźć coś, czego objawienie naturalne nie było nigdy w stanie odsłonić: kruche niemowlę zrodzone w skromnych warunkach, a jednak ogłoszone Synem Bożym. Opowieść ukazuje więc dwa rodzaje objawienia, które, harmonijnie wyważone, prowadzą ludzi do spotkania twarzą w twarz z Bogiem. Oferuje to model dla chrześcijańskiego rozumienia innych form wiedzy, takich jak nauka, i innych form wiary, takich jak islam czy buddyzm. Lekcja, którą można wyciągnąć z historii o Mędrcach, głosi, iż powszechne objawienie może doprowadzić kogoś do „Jerozolimy”; jednak tylko szczególne objawienie może spowodować, że wykonamy tej niewielki, ale kluczowy krok w kierunku Betlejem.

Dla kogoś, kto ‘liznął’ choć trochę klasycznej refleksji chrześcijańskiej na ten temat, nie ma w takim podejściu niczego nowego. Co najmniej od czasów św. Tomasza z Akwinu chrześcijanie w taki właśnie sposób postrzegali ciągłość pomiędzy zdolnościami poznawczymi ludzkiego umysłu i objawieniem Bożym. Jednak trudno się oprzeć wrażeniu, że współcześnie z jednej strony deklaruje się słowami wierność tej koncepcji (chyba że mamy do czynienia ze zwolennikiem szwajcarskiego teologa reformowanego Karola Bartha, który radykalnie negował możliwość wszelkiej ‘teologii naturalnej’), a jednocześnie na każdym kroku okazuje fundamentalna nieufność wobec ludzkiej aktywności poznawczej, jeśli odnosi się ona do sfery duchowej/religijnej, zwłaszcza gdy prowadzi to do stawiania trudnych pytań pod adresem kościelnej doktryny. Wygląda na to, że Kościoły odczuwają coraz bardziej dojmujący fundamentalny lęk przed utrata swojej pozycji monopolisty jako ‘kanału przekaźnikowego’ objawienia a zarazem kontrolera wszelkich ludzkich wypowiedzi odnoszących się do tej sfery. O ile na ogół godzą się na to, a nawet lubią podkreślać, że ludzki rozum i ludzkie doświadczenie są w stanie doprowadzić nas w pobliże Boga, używając metaforyki Wellsa „do Jerozolimy”, o tyle wydaje się, że chciałyby, abyśmy pozostawili tam nasz zmysł krytyczny i skłonność do zadawania pytań – również objawieniu zawartemu w Piśmie Świętym i Tradycji, i pozwolili się już dalej prowadzić „urzędowi nauczającemu”. Warto może przypomnieć w tym kontekście słowa abp. Michaela Ramseya, które niedawno przytaczaliśmy na blogu:

(…) tradycja anglikańska była wciąż na nowo gotowa, zachowując unikatowe znaczenie Chrystusa i Pisma Świętego, dostrzec działanie boskiego Logosu w całym świecie. Na przykład gdy ostatnie stulecie skonfrontowało wiarę w Boże objawienie z nowymi odkryciami w sferze świeckiej, jak na przykład krytyką historycznym czy biologią ewolucyjną, itd., nigdy nie twierdziła, że pochodziły one od złego. Nie, potrafiła stwierdzić, że wszystkie te rzeczy stanowią część działania boskiego Logosu w ludzkim umyśle, rozumie i sumieniu, i że możemy uczyć się od współczesnego świata, nawet tam, gdzie wydaje się on mało obiecujący, ponieważ boski Logos, który działa w świecie wokół nas, to ten sam Logos, który wcielił się w Chrystusa.

Tematyka relacji między religią a ludzką aktywnością poznawczą, która manifestuje się w m.in. badaniach naukowych, żywo interesowała również brata Pawła – ks. prof. K.M.P. Rudnickiego, zmarłego w listopadzie ubiegłego roku duszpasterza Polskiej Wspólnoty Episkopalnej, kapłana-mariawity i wybitnego naukowca. Niedługo ukaże się drukiem numer czasopisma ‘Praca nad Sobą’ poświęcony Pawłowi, a w nim tekst Łukasza dotyczący ‘goetheanizmu’ – stosowanej przez niego teorii poznawczej. Zachęcając do lektury całości, przytaczamy już teraz fragment tego tekstu:

My w towarzystwie br. Pawła

‘(…), Rudnicki uznawał, że teologia polega na doświadczeniach świata duchowego. Gdyby oparta była jedynie na racjonalnym rozwijaniu tradycji, która stanowi sumę doświadczeń duchowych i komentarzy do nich, byłaby tak sucha i bezpłodna, jak nauka, gdyby straciła zdolność przeprowadzania nowych badań i dodawała jedynie przypisy do tego, co już opisano, zbadano, wykazano. Tak więc, na przykład, Rudnicki twierdzi, że dogmaty chrześcijańskie powinny stanowić przedmiot badań duchowych i że takie badania pozwoliły mu lepiej pojąć istotę tych dogmatów. Kwestionuje obiegową opinię, że nauka zajmuje się obiektywnymi faktami, zaś religia stanowi domenę opinii. Utrzymuje, że zdolność doświadczania światów duchowych jest rzadka, a konflikty opinii (których nie brak i w nauce) wynikają raczej z różnych filozofii, rozumowych ram, niż z różnych doświadczeń. Fakt, że wielu naukowców nie może przeniknąć świata duchowego wyjaśnia przez porównanie z rozmową osoby niezdolnej do widzenia kolorów i widzącej pełen zakres barw – nie jest możliwe wyjaśnienie osobie, która barw nie postrzega, czym są widziane kolory, ani nawet przekonanie jej, że istnieją. Różnica w wypadku postrzeżeń świata duchowego polega na tym, że ludzie nie widzący barw stanowią mniejszość, zaś niezdolni do postrzeżeń świata duchowego większość, oraz na tym, że zdolność postrzegania światów duchowych można nabyć, wyćwiczyć, a więc ostatecznie dostępna jest właściwie dla każdego. Odpowiadając na zarzut stawiany często „ezoteryce” – iż ta nie pozwala weryfikować doświadczeń, ponieważ polega na specjalnym przygotowaniu duchowym – wskazuje, że tylko dobrze wykształceni ludzie o odpowiednich zdolnościach intelektualnych są w stanie samodzielnie sprawdzać złożone teorie naukowe. Nawet mając oprzyrządowanie do przeprowadzania badań z zakresu, powiedzmy, mechaniki kwantowej nie można osiągnąć niczego, jeśli nie posiada się odpowiedniego przygotowania teoretycznego i zdolności umysłowych, pozwalających na syntezę i interpretację danych. W istocie ludzie zazwyczaj zakładają, że teorie naukowe są słuszne, często ufając nauce jako takiej czy kompetencji samych naukowców, a czasem ponieważ rozumieją metodologię swoich kolegów przez doświadczenie na własnym polu badawczym. Istnieje więc harmonia między nauką i religią, ponieważ zasada jest ta sama: zdobywanie wiedzy przez działanie oparte na skrupulatności i dobrej woli, przeprowadzaniu własnych badań i zaufaniu do wyników otrzymanych przez innych.’

W ten sposób rozmyślania nad znaczeniem święta, które dla wielu jest co najwyżej – równie bajkowym jak cała reszta – ukoronowaniem obchodów Bożego Narodzenia, zawiodły nas na obszary, których chyba nikt się nie spodziewał: wzajemnych relacji wiary i wiedzy, ludzkiego poznania i objawienia Bożego, różnych religii a także indywidualnego doświadczenia wiary, a nawet doświadczenia ezoterycznego. Bez wątpienia będzie co rozważać w ten weekend i w najbliższy poniedziałek…