This is the second reflection I wrote for the website tezeusz.pl (here you can find info about it in English) upon today’s readings. It is a part of their “online retreat” series for Lent.

Although I was taught not to mix narratives of different Evangelists, I cannot help but turn to Johan Sebastian Bach’s “St Matthew Passion” when reading John’s announcement of Judas’ treason. I associate Lent inextricably with two things: my favorite daffodils blossoming and the “Passion” of Bach – “the fifth Evangelist.” (Here you can listen to one of my favorite renditions – conducted by Stephen Cleobury.)

So also this time I read John’s story with Bach’s masterpiece sounding in my ears, even though the cantor from Leipzig wrote also “St John’s Passion,” which however never fascinated me in the same degree. ..

Listening to the “Passion” used to be for me in the first place a family event – a certain household ritual. In his modest record collection my grandpa had a recording of the “Passion” conducted by Günther Ramin in 1941. Later when I learned about various complexities of history, I imagined the boys from the magnificent St Thomas Choir in Leipzig that sang it wearing Hitlerjugend uniforms, which made the experience even more dreadful. Today I know that the Choir management succeeded in obtaining an exemption from membership in this organization for the singers, but it surely wasn’t able to isolate the boys completely from the influence of the ideological poison which penetrated all areas of life in the III Reich. What did they think when expressing by song the indignation and wrath at the traitor? (With the same passion and bravura as their successors in this recording from the 1990s?)

Did they associate “das mördische Blut” (“the murderous blood”) with the refrain of the nazi song they must have heard multiple times?

“Wetzt die langen Messer auf dem Bürgersteig,
laßt die Messer flutschen in den Judenleib.

Blut muss fließen knüppelhageldick
und wir scheißen auf die Freiheit dieser Judenrepublik”

(“Sharpen the long knives on the pavement,
let the knives slip into the Jew’s body.

Blood must flow, a whole lot of it,
and we shit on the freedom of this Jew Republic.”)

Not without a reason the Good Friday was a terrifying day for European Jewish communities. The fanatic “Christian” mob would organize bloody pogroms – heated by anti-Jewish messages that were abundant in liturgies, sermons and folk “Passion plays.”  Why do I write about this? Because I believe that we must never stop reminding ourselves that religion not only doesn’t protect against committing horrible crimes, but often induces them. Although there is surely a vast quality difference between Martin Luther’s anti-Judaism and the atrocious anti-Semitism of the national socialists, in practice the first undoubtedly often transformed easily into the latter. Did the magnificent chorals of the “Passion,” rediscovered by the German composer of Jewish descent, Felix Mendelssohn-Bartholdy, prepare the ground for songs about slipping knives “in den Judenleib?” We could have a very long discussion about this. But regardless of the outcome of this discussion, I think we can make one conclusion. Religiosity, regardless of how deep and genuine it is, doesn’t guarantee that people will act in a humane manner. When depraved of the humanistic element, the awareness that the human being – and their commonwealth – is indeed the “measure of all things,” it may initiate crimes. Not only doesn’t religion protect against anything. It also needs a “humanistic correction” itself – continuous reminding that it is the face of the other in all its openness and vulnerability that reveals God to us, constantly pleading: DON’T KILL ME, DON’T HURT ME, like Emmanuel Levinas emphasized. I think, by the way, that it’s a good topic for Lenten reflections and examination of conscience. And I think it may have more to do with the story of Judas’ and his treason than we would suspect at the first glance…

Regardless of all these remarks and reflections, I’ve always seen the “Passion” as something personal. Especially after the death of my grandparents it sounded “only for me,” like daffodils blossomed “only for me” on my birthday in April. How great was my surprise when I realized after moving to Holland that here it is listened (and often sang) by… almost everyone, completely irrespective of their worldview. In a country where people asked about their denomination most often respond with “I’m nothing” or “I’m pagan,” millions go each year to concern halls and churches in order to listen to the “Passion” for three hours, and thousands take up the discipline of rehearsing for many months in order to take part in one of the multiple amateur renditions in the country. (Even if they don’t sound so perfectly as this wonderful version conducted by Tom Koopman, of course.) This way, through the “fifth Evangelist” and the admirers of his masterpiece, its Gospel message truly becomes “a light for the Gentiles” (see Isaiah 49,6),  demonstrating at the same time that Jesus Christ and his story don’t belong to any single religious or church tradition. The experience of performing the “Passion” with people who in a large part don’t have and don’t won’t to have anything to do with institutional Christianity, and still experience it in a very profound manner, is a great medicine for imposing any limits on Him. He will always destroy the limits from within – for example by the power of Bach’s music. A Dutch journalist who died a few years ago, Martin van Amerongen – a typical example of a left wing liberal intellectual (“to make it even worse” of Jewish descent), so a kind of a wicked wizard from fairytales for very naughty kids told by the religious right of all kinds – was a great expert in Bach’s works. He told an interesting story in his great essay about the “Passion.” For decades the best known Dutch rendition of Bach’s masterpiece was the “Passion” (performed with great solemnity and pathos) conducted by Willem Mengelberg. (You can listen to it here.) The performance began at 7:30 pm on Fridays. Amsterdam Jews would celebrate then the beginning of Sabbath at the near Synagogue. Immediately after the service they would go to the concert hall – with the rabbi and cantor leading them – to listen to the “Passion.” Although they were always late for the first choral, they made it before the first recitative of the Evangelist…

As we talk about the universal character of the story of Jesus, we have to say that the topic of treason is among the most universal themes it contains. I don’t know if there is anyone who can say that they never betrayed anyone or anything: somebody else, oneself, some conviction. Perhaps my vision of the human condition is overly pessimistic, but I honestly doubt that’s the case. In any case I cannot say this about myself. Bach, together with his lyrics writer (for Mr. Picander, in everyday life the head of the Leipzig post office, doesn’t rather merit the title of a poet), found a sophisticated way to emphasize that no listener should think the story is not about them. When Jesus proclaims that one of the present will betray him, the question “Lord, is it me?” is asked eleven times. Only Judas doesn’t ask it. He will do it a bit later. But even before he brings himself to ask the question, the choir already has the answer – in the choral “Ich bin’s, ich sollte büssen.” (“It’s me, it’s me who should be punished,” which can be found here.)
Like in Greek tragedies, the choir speaks here on behalf of us all and on behalf of us all confesses guilt. This confession gives a peculiar dimension to the outburst of wrath at the traitor (“’Sind Blitze, sind Donner in Wolken verschwunden?”) which I mentioned at the beginning, but which comes a little later in the “Passion”, after the arrest of Jesus. When the choir calls for hell to open its abyss and devour Judas, in the light of the earlier confession of guilt it calls… for itself to be punished (and thus for us all). The natural mechanism of looking for a “scape goat” often obscures this. It’s the “others” who are always guilty: the Jews, the Muslims, the liberals, the Freemasons, the left or the right wing. Yet Bach and Picander try their best to make this impossible for us. It is us in the dock. Moreover, we are pleading guilty…

This makes it all the more important to ask the question which has been bothering me for many years: WHAT ACTUALLY DID JUDAS’ TREASON CONSIST IN? Judas brought the servants of the archpriest to the Garden of Olives, where Jesus was praying, and pointed him with a kiss. A dramatic moment, certainly, but, from the point of view of the logic of the story, was it truly necessary? For Jesus wasn’t unknown. Recognizing him, even in the dark, wouldn’t be that difficult.

Another, perhaps more important question is WHAT MADE JUDAS DO IT? In any case not greed. The infamous 30 pieces of silver were worth so little that they look more like an excuse than a true motive for treason. So what was it REALLY about?

Personally I don’t ascribe low motives to Judas (such as for instance Peter’s when he denied Jesus out of simple fear).  I see him rather as someone completely devoted to his Master and unfalteringly believing in his power. His attitude is the attitude we often identify with true faith, unfortunately: based on the conviction that God is almighty and everything will be well if it only pleases him to “turn to action,” like at the touch of a magic wand. And this is what Judas tries to cause: Jesus, the Messiah of God, should finally start acting. Confronted with the might of the archpriest he will finally have to use his own might and crash his servants. For aren’t there in the Bible visions of a vengeful God turning into dust the enemies of the chosen people? Judas not so much betrays as provokes – to action. His desperate deed is in reality a cry: “DO SOMETHING FINALLY, DEMONSTRATE YOUR MIGHT!” How deep must his disappointment have been when he realized his plan failed. Jesus let himself be arrested and led “like a lamb to the slaughter.” Who doesn’t know the disappointment when it turns out that our faith doesn’t solve anything, doesn’t help, doesn’t serve anything concrete? That the fact we stand “on the right side” doesn’t guarantee a “happy end.” For the God Jesus calls his Father doesn’t grant victories but GIVES “ONLY” HIMSELF. He takes the side of the oppressed, but only as one of them – meaning to wake up the conscience of the oppressors by his vulnerability. In the “Passion” Judas finally understands this truth, which makes him sing the moving aria “Gebt mir meinem Jesum wieder” (“Give me back my Jesus”), which comes as tough from the other world, because the Evangelist had already told us about his suicide. (You can listen to it here beautifully sang by Walter Berry in 1971.)

And what about us? Do we see our faith as a sort of an “insurance” for ourselves, or are we able to accept that Jesus doesn’t want to be a Messiah who fights and conquers his (or actually our) enemies and grants victory to “our team?” Will we let him surprise, be truly different – as a Messiah for all – in order for salvation, in accordance with Isaiah’s prophecy, to reach to the ends of the earth, go beyond all limits and encompass all reality?

I was asked to write a reflection for the website tezeusz.pl (you can find info about it in English here) upon tomorrow’s readings. It is a part of their “online retreat” series for Lent.

The accustomed ears of the first listeners easily picked up from these words something that for us is no longer that obvious – the reference to the mysterious NAME OF GOD, which resounded for the first time from the ‘burning bush’ when the Holy One revealed himself to Moses, sending him to lead the people out of slavery: JHWH – I AM…

In the course of the ages the NAME was made into a philosophical statement: ‘I AM WHO I AM,’ thus ‘I take my being only from myself’ or ‘I am being as such.’ It’s worth asking, however, of what use were ontological speculations to Moses? When a mission of liberation is given to someone, is their first need to look into the mystery of being? Or is it rather true, like some claim, that the basic message of the NAME was far more practical: God wanted to assure the one he sent that he would accompany him and the people in their upcoming wanderings through the desert? So: I WILL BE WHOM I WILL BE, I WILL BE WITH YOU EVER AS THE COMPANION OF YOUR JOURNEY, WHEREVER IT TAKES YOU!

In the ecumenical congregation where I’ve been ministering for almost nine years we finished yesterday another series of ‘household conversations,’ this time about ‘Where our faith has lead us?’ I listened for three consecutive days to stories of my ‘parishioners’ about their lives, experiences, choices and trials. The biggest impression made on me the question asked by a certain lady of about 80 years old: ‘It’s all very nice, but how can we EXPERIENCE it?’ From many conversations I had with her during the last couple of years I know that on the one hand she must be called a truly ‘spiritual’ person, and on the other she’s still struggling with what many mystics have gone through: ‘the dark night of faith,’ where ‘the heavens are closed’ and ‘God is silent.’ She existentially experiences that she is ‘from below,’ from ‘this world’ and doesn’t have immediate access to the other dimension of reality which she longs for. It is very easily to dismiss this experience with cheap, worn up declarations, but it can also be seen as a special gift which is supposed to open us up for a difficult mystery.

In St. John’s Gospel Jesus says ‘If you don’t trust (for such is the original meaning of the word ‘believe’) that I AM/WILL BE [WITH YOU], you will die, missing the goal (because to miss the mark/goal is the basic meaning of the word ‘sin’). I’ve believed for a long time that it’s not about the moment of physical death. One can also ‘die’ in the midst of life, losing faith in its meaning and goal. Jesus points to the fact that if we don’t trust that God is present in our lives, we will die – succumbing to the conviction of the pointlessness and meaninglessness of everything. But the words the Evangelist had Jesus say tell us something more. This presence is inseparably related to him. And here lies a good opportunity for all who would like to make these words into a weapon against others. ‘See,’ they say barely concealing triumph, ‘It was clearly said here that you have to believe in Jesus as the Son of God, the only Savior, the Second Person of the Holy Trinity!’ And faith understood as trust turns into faith consisting in accepting a bunch of doctrines into which the original existential experience was turned in the course of the Church’s history. Maybe that’s not the point? Maybe we should stop burdening the Evangelist’s words with all the meanings ascribed to them by dogmatics, and try to get to the original experience?

The original experience of Christianity is the experience of God’s closeness in the human being. Not in some special ‘sacred circumstances,’ not in ‘signs’ that make us fall on our knees in awe, but in the human being: the neighbor, one of us – Jesus of Nazareth. Of course, this experience was from the outset put into hundreds of different statements and ‘clarifications,’ which gave birth to what we call the church doctrine (and actually a whole series of mutually exclusive doctrinal statements of which some have been judged ‘right’ and some ‘false’). But the point is that we must not forget that it is not doctrine that saves. It is not doctrine that saves and liberates us, but the basic experience behind it, the experience of the closeness of the Holy One. A peculiar closeness, for… a human one. Not some exceptional – divine – one, but an ordinary, everyday presence of another human being, which was made real in Jesus of Nazareth for his disciples, and is still made real in everyone who reflects something of his life in their lives– consciously following his example or simply putting into practice his dream concerning us all, the whole reality – the dream movingly (though maybe a little too lofty for our taste today) expressed once by Karol Grycz-Smilowski:

He [Jesus] dreamed a beautiful vision of a new man and a new society that is finally aware of the spiritual foundations of being and doesn’t leave its dark caves of sinister systems in order to prey only, but will make its aim the highest of spheres.

But when we say that it was in him – this particular man from Nazareth – that God came as close to us as possible, we cannot forget what happened to him. ‘When you have lifted up the Son of Man, then you will know that I AM.’ The reading from the Book of Numbers gives us the first hint about what happened. The people wandering through the desert were being bitten by snakes.  The Lord told Moses to make a bronze snake and put it up on a pole. Everyone who looked at it was healed and lived. The story brings to mind the way sympathetic magic works, whose echo remains for example in homeopathy. But the word ‘pole’ brings too mine something else: the cross on Calvary. ‘Wait a moment,’ someone could say, ‘I’ve always thought that the cross was rather a tool of humiliation, degradation, and here it’s spoken of UPLIFTING/ELEVATION?’ I would like to quote here Fr. Jerzy Klinger, a renowned Polish Orthodox theologian untimely deceased in 1976:

In reality, if we consider their meaning as a ‘cosmic’ event, the Cross and the Resurrection make an inseparable whole in the New Testament … We find this truth expressed by St. John even better than by St. Paul when he speaks of the Passion of Jesus as the ‘hour’ of his ‘glorification.’ ‘The uplifting of Jesus is for John at the same time and in the same degree his elevation on the Cross and in glory.’

This intuition of John is movingly shown in icons. In them, the Crucified one is not depicted dying or already dead, as is often the case in the West. In icons Jesus is not dying but ‘dancing’ – already experiencing the ‘great mystery of faith,’ which proclaims that death never has the last word if you live like he did – sharing your life with others until the very end, making it nourishment for others. The Good Friday, remaining a tragic event, reflecting not only the fate of Jesus but of all who fall prey to ‘sinister systems,’ in its deepest sense already is Easter and the Ascension.

This vision corresponds to the experiences of first Christians. A few days ago I received the latest issue of the Dutch Mennonite journal ‘Doopsgezind.nl,’ and found there the article ‘Is Easter a Feast?’ The author writes:

The Christian Church of the first centuries was formed by a minority, often a persecuted minority. It didn’t have anything to celebrate except for the power of the crucified Christ. There was no glorious victory over anything, but a deep faith that Jesus, the Crucified Jesus, didn’t succumb to the might of the powerful. As we read in the story of Jesus’ temptation in the desert, he renounced egoism, riches, power. And thus gained the upper hand of the devil.

We have to do with an amazing paradox here. Jesus is victorious, because… there is no victory, at least not in the categories of this world. His victory, the only victory, is the moral victory of someone who shows with their life that we really don’t have to ‘leave the dark caves of sinister systems to prey only,’ that we can, in accordance with God’s dream, be human with others and for others, share our life, truly forgetting about ourselves and our egoistic interest. But such a victory is ‘celebrated’ only on the cross, for we have made the world a place where only the powerful and fit win, if only they use their power with skill…

Let us now try and combine this all into a picture. Jesus calls that we trust God’s NAME. That is, trust that the Holy One will be present in our lives, will accompany us in our journey. Yet this presence – contrary to what we may expect – is not the presence of a God who miraculously helps us solve our problems, but the presence… of a human being. God is present in the human way and no other. This is what we discover in the man from Nazareth: the humanity of our God. The God shown to us by the Scriptures, the one Jesus calls his Father, of whom he feels inseparable, actually doesn’t want to be God. His dream, his goal, is to be a human being – as human as possible. And there comes the time to take the last step: on the one hand logical, and on the other extremely difficult. It is this humanity, because it’s so fulfilled, complete, lived to the very end, to its limits, that leads directly to the cross. It finds its culmination in the cry: ‘My God, my God, why have you forsaken me?’ There is no God anymore – no  God of our expectations and dreams, a God who can be useful, solve anything for (and instead of) us. There is the loneliness of a dying man who confirms his faithfulness to humanity by his death – the humanity God dreamed of. The heavens are closed, God left his throne and allowed us to nail him to the pole of humiliation. Good Friday – with its stripped altars, the open empty tabernacle – is the peak of God’s revelation in our lives! And at the same time it reveals, more clearly than anything else, what being human is about: being thrown into this world without consent, torn by doubts, lonely and (sometimes) transcending loneliness by attempting to enter into a relationship with an other in the hope that it will finally be a long-lasting, profound relationship. For it is through this that our way to the ‘highest of spheres’ leads, whatever they mean…

No, what I wrote is not an answer to the question my ‘parishioner’ asked. These reflections I direct in the first place to myself. This Lent is for me a time I truly experience as wondering through the desert – of the painful necessity to abandon dreams and plans which have given meaning to my life the last couple of years, a time of returning to what I believed until recently I had left behind me for good. Everything is upside down. Nothing is as it seemed. What is left? Faithfulness to oneself and the hope that the void that surrounds me is the way God reveals himself in my life. A human God, weak and confused as myself, but faithful. For he cannot renounce his NAME…

I often see on your Facebook page memes depicting Episcopalians perpetually looking for something in a book (I even remembered that it’s “The Book of Common Prayer” because of them). Only I don’t know what it’s about; does it present Episcopalians as people having instructions and guidelines for every function and action in life? What is this about?

For a moment I was speechless. Is it possible that somebody really thinks of us as people “having instructions and guidelines for every possible function and action in life?” After a moment’s consideration I concluded however that it’s not something to be surprised by. The special relationship of Anglicans and their Prayer Book can cause misunderstandings, especially among people who had not come in touch with Anglican spirituality before. So I decided to write a few words about it.

A church without qualities?

In the years 1921-1942 the Austrian modernist writer, Robert Musil, wrote the novel “A Man Without Qualities.” Its main character, Ulrich, is a man without a clear identity, clearly defined individual features, or perhaps in a strange way indifferent to them. Sometimes Anglicanism is described in similar terms. To a degree it is correct. I talked about this in the sermon preached at the retreat of the Polish Episcopal Network in Kiekrz near Poznan in September 2012:

One of the reasons we have gathered here is to learn about the Anglican tradition. So there is nothing strange in the fact that as the hosts, yesterday and the day before yesterday, we have been confronted with questions about the “specificity” of this tradition, about its characteristic elements. What do Anglicans believe in?  What is their position on this or that issue? How do they pray? This all comes down to one basic question: What is Anglicanism actually? Step by step it became clearer and clearer that the characteristic feature of Anglicanism is… that it has actually never wanted to have any characteristic features, that it simply wanted to be Christian – in a sense without predicates, without redundant defining features. And when some predicates were used, they actually pointed at the impossibility of putting on us any label known from the history of the church. So we talked for example about the Anglican churches being (both) Catholic and Reformed. Catholic, because they stress the continuity of the Christian tradition since its very beginning, and Reformed, because they are aware of the need to deal with it with criticism, which is exemplified not only by the 16th century Reformation, but also many subsequent reforms and changes. If we fulfilled our task well, in the course of these conversations one more thing should have become apparent – that, according to Anglicans, the question about what Christianity is can be often not answered otherwise but by another question, which then in its turn brings forth yet another question, etc., etc…

People seeking “hard identities,” expecting the church to give them answers to all possible questions, will be without a doubt disappointed at the Anglican way of being Christian. Against the background of other Reformed traditions, Anglicanism is distinguished by the lack of documents such as the Augsburg Confession, the Second Helvetic Confession, Luther’s Small and Large Catechisms or the Heidelberg Catechism. That is why it’s often difficult for us to define our church’s peculiar features. But the problem is not that there are none! Contrary to what may seem, the Anglican Churches are not “Churches without qualities.” The thing is that they are not to be found in any doctrinal document. Their medium and form of expression is the liturgy – the way we worship together “in the beauty of holiness.” Anglicanism can be seen as an incarnation of the ancient principle “lex orandi, lex credendi.” (Paraphrasing: “the way you pray is the way you believe.”) In this regard it has a lot in common with Orthodoxy. As often as one hears the words “Orthodoxy is liturgy” one hears the statement of the Archbishop of Canterbury Michael Ramsey (1904-1988) who said that Anglican theology “is done to the sound of church bells.” That is why our “symbolical book” is not a confession or a catechism but a prayer book.

So far so good, but in practice it turns out that the Anglican commitment to the BCP leads to misunderstandings.

Is it really a “prayer book?” 

Perhaps we should start with the name. What do we associate the word “prayer book” with? I have a strong impression that most Polish people upon hearing the word see a book with more or less kitschy “holy pictures” sticking out of it, laying on the shelf beside grandmother’s wool hat. I’d like to emphasize that, the irony notwithstanding, it is not my intention to offend anyone. The point is only that the book we call the BCP is – despite similarity of names – something else. Already at the first glance you can see that it combines features of a breviary and a missal, but contains also a range of elements exceeding those categories. Sometimes it seems to me that it would be more appropriate to speak about it as of “an Anglican’s vade mecum/handbook/manual,” containing the minimum of what you have to take departing on “the Anglican journey.” So the term “prayer book” does not cover all that it is, but the fact that this minimum has a form of a collection of liturgical prayers, and not for example a theological treatise, is very meaningful. For it shows that from our point of view it is fundamental that prayer shapes doctrine, even though we are aware of the mutuality between doctrine and liturgy (that is, that they influence each other).

Misunderstandings and problems

The fact that somebody I know recently interpreted this as an expression of depreciating theology’s role in the church surprised me no less than the commentary on Facebook which inspired me to write this text. Theology is very important to that person and this made him distance himself from the words we wrote in the information leaflet of the Polish Episcopal Network:

The specificity of Anglicanism is based on liturgy rather than on theological speculations. That is why the only really appropriate answer to the question what Anglicanism is about is: come to our service in order to “worship the Lord in the beauty of holiness” (Psalm 28). You’re welcome!

My surprise resulted in the first place from the fact that I too consider myself to be a man for whom theology is very important. Before I used to meet rather with the accusation of being “too much a theologian” than with the suspicion that I depreciate the meaning of theological reflection. The Anglican tradition, even if it didn’t give birth to that many theologians comparable to Luther, Bonhoeffer or Barth (but also in continental Protestantism they weren’t born daily!), doesn’t question the value of good theology to the church too. Not without a reason at the conference of the Polish Episcopal Network in January we devoted so much attention to the formation of our leaders, including theological formation. Although it’s not only about education, there is no doubt that even in our difficult Polish circumstances that put certain limits on us in this regard, the Polish Episcopal Network doesn’t want to be a community where will alone, without any preparation, is enough to become a leader. Despite all difficulties, we feel obliged to realize what Bishop Pierre Whalon of the Convocation of Episcopal Churches in Europe wrote some time ago:

Another aspect of the Anglican method is an emphasis on education and scholarship. Of course, we share this with other Christians: a church that does not teach is no church at all. But our peculiar approach to tradition requires communal reasoning, and we think this must be as widely informed as possible.

It has always been important to Anglicans that this emphasis on education and scholarship shouldn’t regard theology alone. That’s why the Anglican method has often made the impression of being strongly rooted in general humanistic reflection, in literature, art, poetry or sciences. But it certainly doesn’t mean depreciation of theology as such. What then did we want to express by the statement that caused doubts and even rejection? In the first place the fact that there is no single Anglican theology. There are many and from the very beginning they were done in a possibly broad ecumenical context – in dialogue with representatives of other traditions. And precisely because of this variety no single one of them can be seen as a distinguishing feature of Anglicanism. But all their authors, proponents and opponents, were and are united by one thing – a common liturgical tradition.

Last year eight years passed since I began my ministry in the ecumenical base community Kritische Gemeente IJmond in the Netherlands. The history of the base movement is inseparably bound to changes in the liturgy. It can be said, of course simplifying the matter somewhat, that its first representatives were the most eager proponents of the post-Vaticanum II liturgical reform in the Roman Catholic Church. In any case the freedom of approach to traditional liturgical forms, including their thorough revision or even complete rejection and replacement by new ones, became one of the leading slogans of the base movement. The possibility to depart from traditional liturgical forms, even if in their place came nothing or an intuitive commitment to forms developed by the KGIJ itself in the course of the forty years of its existence, is for most members a litmus test of freedom as such. Already from the way I write about it you can certainly see that I have doubts regarding this approach. And indeed: the encounter with the base movement was the impulse that pushed me towards the Anglican tradition, which has a different approach to the liturgy. What does “different” mean, though?

People who see the Episcopal Church in the first place as liberal, giving its members lots of room for their own spiritual search, are surprised by a certain “liturgical rigidity” they encounter in the Polish Episcopal Network. It cannot be ruled out that it is due to a kind of “neophyte zeal.” If we chose Anglicanism, we try to do everything “properly” and perhaps not always fully use all possibilities of creative use of the liturgy. It is in any case something we should think about, in my opinion. But on the other hand I believe that one should first work out certain habits, and only then – consciously – perhaps depart from them. Be it as it may, Anglicanism understood as the Polish Episcopal Network understands and practices it undoubtedly won’t find favor not only in the eyes of the seekers of “clear answers and unquestionable truths.” Also people who treat the liturgical “play” in the first place as a set of limiting rules and boring, soulless forms won’t find it easy to find their place among us, unless they are ready to revise their  approach.

This said, I would like to emphasize that we think it important that the liturgy remains, according to the original meaning of the word, a work of the people, not protected by any taboo. Please read these words as an encouragement to speak to the officiants when you think that I or the others forget about this. This doesn’t change the fact, however, that Episcopalians certainly won’t become proponents of replacing traditional liturgical forms with improvised prayer, which results not from rigidity but all I wrote above the meaning of liturgy as the medium and keystone of the Anglican tradition. A Lutheran or a Presbyterian, even if they feel to a degree bound by the liturgies of their churches, have it easier to depart from them, because they can always say that what they do doesn’t violate the content of their symbolical books. Also a Roman Catholic can allow himself a significant outburst of “creative diarrhea” in the liturgy (which doesn’t mean they should) as long as they don’t violate the dogmas of their church. Anglicans, however, don’t have either symbolical books or THEIR OWN dogmas (only accepts the teaching of the ancient church). They only have their “handbook.” The key to understand the meaning of the BCP in the Anglican tradition is, I think, this very fact that it is much more than only a prayer book. Perhaps its worthwhile to ponder on this in the group of translators of the BCP into Polish. Shouldn’t we look for another word to express the content and importance of this book?

As we have it about the title, we should also notice its another aspect. It is a book of COMMON prayer. What it tries to regulate pertains thus to the official worship of the COMMUNITY. Of course the BCP can also be used by individuals and it’a a good Anglican custom. Not without a reason Bishop Pierre Whalon said at our first conference that an Anglican is someone who prays from the BCP. On the other hand we should always remember that the Episcopal Church doesn’t tell anyone how their personal prayer life should look like. It only tries to unify forms of common worship. There is absolute freedom, for example, with regard to prayers with which each of us begins or ends our day and no church body will ever attempt to limit this freedom.

I would like to say a little more about another aspect of this freedom. Reading the BCP, and especially using it as it was meant to be used, we’ll easily notice that its so called “rubrics,” which fulfill a role similar to stage directions in a play, instructing how we should celebrate the liturgy, are very often suggestions rather than rules. So also an officiant who keeps to the rubrics still can make a lot liturgical choices of their own. In the Polish circumstances it is still not visible enough, because the translation work is going on and many liturgical and prayer “options” are not available in our language yet. We hope that once the Polish version of the BCP is completed, it will become clearer in how many ways we can shape the liturgical life of Polish Episcopalianism not exceeding the limits defined by the BCP – which are indeed very broad.

And will there come a moment to create a Polish Book of Common Prayer, which wouldn’t be a translation? At the January conference of the Polish Episcopal Network Bishop Pierre drew a broad perspective for the development of the Network. In the long term it should lead towards establishing an Episcopal Church in Poland in its own right. Such a church could of course take up the difficult task of composing its own book of prayer.

There is no single Book of Common Prayer

This last theme leads me to something I should have maybe began with. The point is namely that talking about a single Book of Common Prayer is actually equally misleading as talking about a single Anglican church, which is alas still often the case. As there is no single church, but a communion of 38 local Anglican churches, there is likewise a whole family of Books of Common Prayer with many branches. They all have one ancestor in the Book of Common Prayer composed by Archbishop Thomas Cranmer in 1549. Then the BCP underwent many changes, which led eventually to the 1662 version, until this day officially used in the Church of England. Over time came new local Books of Common Prayer, which started new branches of the BCP family. The 1979 American BCP, which we use in the Polish Episcopal Network in Polish translation, comes from the first BCP used in the Episcopal Church from 1790. It was based on the English edition of 1662 and the Scottish liturgy from 1764. Over time several revisions of the text were made, which led to the 1979 edition. It should be added that in Anglicanism a once authorized text can be thenceforth used always, also when the church introduces a new liturgy. So Anglicans don’t need special “indults” to use old rites as is the case in the Roman Catholic Church. So for example in the Hague parish of the Church of England on every first Sunday of the month the Holy Communion is celebrated also from the 1662 BCP – and we try to be there as often as possible. Interestingly, this liturgy has a “Polish trace,” for the Polish reformer John a Lasco (1499-1560) influenced the shape of the BCP. It is because of him that the Anglican liturgy contains the Ten Commandments, which, alternating with the Commandments of Love, are the Summary of the Law used to “examine the conscience,” which should lead to acknowledging one’s sinfulness before God and the need of grace and mercy.

—

The few words  I originally planned to write turned out to form one of longer posts on the blog. It is so when one thinks about writing something for a very long time. Thanking all who inspired me, I hope that my reflections will be on their part an inspiration to further reflection and discussion.

widzę dosyć często u Ciebie memy odwołujące się do Episkopalnych wiecznie szukających czegoś w książce (nawet zapamiętałem przez te memy, że jest to “The Book of Common Prayer”). Tylko ja dalej nie wiem o co chodzi czy to ma być obrazowanie Epików jako ludzi mających wytyczne i instrukcje na każdą funkcję życiową i działanie ludzkie? o co cho?

Przede wszystkim ucieszyłem się z określenia „Epicy”. Czyżbyśmy się już dorobili własnej „ksywki” w języku polskim? Jeśli tak, to trudno nie uznać tego za swoisty dowód popularności. Jednak treść komentarza na moment odebrała mi mowę. Czy to możliwe, że ktoś naprawdę podejrzewa nas o bycie ludźmi, „mającymi wytyczne i instrukcje na każdą funkcję życiową i działanie ludzkie?”. Po chwili zastanowienia doszedłem jednak do wniosku, że właściwie nie ma się czemu dziwić. Szczególna relacja, która istnieje pomiędzy anglikanami i ich Modlitewnikiem może wywoływać nieporozumienia, zwłaszcza wśród ludzi, którzy dotąd nie zetknęli się z anglikańską duchowością. Dlatego postanowiłem, zamiast bezpłodnie dziwić się, skreślić na ten temat kilka słów.

Kościół bez właściwości?

W latach 1921-1942 austriacki pisarz awangardowy Robert Musil napisał powieść zatytułowaną „Człowiek bez właściwości”. Jej główny bohater, Ulrich, to człowiek nie posiadający wyraźnego oblicza, jasno sformułowanych cech osobniczych, a może raczej w dziwny sposób wobec nich obojętny. Niekiedy w podobny sposób opisuje się anglikanizm. W pewnym stopniu odpowiada to rzeczywistości. Mówiłem o tym w kazaniu wygłoszonym na rekolekcjach w Kiekrzu koło Poznania we wrześniu 2012 r., na których podjęliśmy decyzję o powstaniu Polskiej Wspólnoty Episkopalnej:

Jednym z celów, dla których spotkaliśmy się tutaj, jest poznanie tradycji anglikańskiej. Nie ma w tym zatem nic dziwnego, że jako prowadzący wczoraj i przedwczoraj wciąż na nowo konfrontowani byliśmy z pytaniem o „specyfikę” tej tradycji, o jej charakterystyczne cechy. W co wierzą anglikanie?  Jak się zapatrują na taką czy inną kwestię? Jak się modlą?  To wszystko składa się na jedno podstawowe pytanie: Czym właściwie jest anglikanizm? Krok za krokiem stawało się coraz jaśniejsze, że cechą szczególną anglikanizmu jest to, że… właściwie nigdy nie chciał mieć on żadnych szczególnych cech, że chciał być po prostu chrześcijaństwem – w jakimś sensie bezprzymiotnikowym, pozbawionym zbędnych dookreśleń.  Gdy zaś jakieś przymiotniki się pojawiły, to takie, które wskazują na niemożliwość umieszczenia nas w jakiejś gotowej szufladzie, którą znamy z historii Kościoła. Mówiliśmy na przykład o tym, że Kościoły anglikańskie są (zarazem) katolickie i reformowane. Katolickie, bo podkreślają ciągłość chrześcijańskiej tradycji od jej zarania, i reformowane, bo są świadome potrzeby krytycznego obchodzenia się z nią, czego wyrazem była nie tylko reformacja XVI w., ale także wiele innych, późniejszych reform i przemian. Jeśli spełniliśmy swoje zadanie właściwie, w toku tych rozmów powinno było okazać się jeszcze coś innego – że zdaniem anglikanów na pytanie o to, czym jest chrześcijaństwo, często nie da się odpowiedzieć inaczej aniżeli następnym pytaniem, które potem zrodzi kolejne pytanie, itd., itd…

Poszukiwacze „twardych tożsamości”, oczekujący od Kościoła odpowiedzi na wszystkie możliwe pytania, bez wątpienia rozczarują się w kontakcie z anglikańskim sposobem bycia chrześcijaninem. Na tle innych wspólnot reformacyjnych anglikanizm wyróżnia się brakiem własnej konfesji, porównywalnej z Augsburskim Wyznaniem Wiary czy Konfesją Helwecką, oraz katechizmu takiego jak Mały i Duży Katechizm Marcina Lutra czy Katechizm Heidelberski. Dlatego jest nam często trudno jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie o cechy szczególne naszego Kościoła. Jednak problem nie polega na tym, że ich nie ma! Wbrew pozorom, Kościoły anglikańskie jednak nie są „Kościołami bez właściwości”. Rzecz w tym, że nie znajdzie się ich w żadnym dokumencie doktrynalnym. Ich nośnikiem i wyrazicielem jest liturgia – sposób w jaki wspólnie modlimy się, „oddając cześć Bogu w pięknie świętości”. Anglikanizm można traktować jako ucieleśnienie starokościelnej zasady „lex orandi, lex credendi” (w parafrazie: „jak się modlisz, tak wierzysz”). Pod tym względem wykazuje on wiele cech wspólnych z prawosławiem. Równie często, jak słyszy się słowa „prawosławie to liturgia”, przytacza się sformułowanie Arcybiskupa Canterbury Michaela Ramseya (1904-1988), który stwierdził, że teologia anglikańska uprawiana jest „w rytm kościelnych dzwonów”. Dlatego właśnie naszą „księgą wyznaniową” nie jest konfesja ani katechizm, lecz modlitewnik.

„So far so good”, jak mawiają Anglicy, jednak w praktyce okazuje się, że anglikańskie przywiązanie do Modlitewnika budzi nieporozumienia.

Czy to naprawdę „modlitewnik”?

Może należałoby zacząć od samej nazwy. Z czym kojarzy nam się słowo „modlitewnik”? Mam nieodparte wrażenie, że większość Polaków na jego dzwięk widzi przed sobą „książeczkę do nabożeństwa”, z której wystają mniej lub bardziej kiczowate „święte obrazki” i która spoczywa na półce tuż obok moherowego beretu babci. Od razu chciałbym zaznaczyć, że, pomimo obecnej w tych słowach ironii, naprawdę nie zamierzam nimi nikogo urazić. Chodzi mi jedynie o to, by jasno powiedzieć, że książka, którą nazywamy Modlitewnikiem Powszechnym, jest – mimo zbieżności nazw – czymś innym. Już na pierwszy rzut oka widać, że łączy ona ze sobą cechy brewiarza i mszału, ale zawiera też  szereg elementów, które wykraczają poza te określenia. Niekiedy wydaje mi się, że słuszniej byłoby o nim mówić jako o „niezbędniku anglikanina”, zawierającym minimum rzeczy, które należy zabrać ze sobą, wyruszając w „anglikańską drogę”. Pomimo jednak, że termin „modlitewnik” nie do końca pokrywa się z jej zawartością, fakt, że to minimum zostało ujęte w formę zbioru modlitw liturgicznych, a nie np. traktatu teologicznego, ma ogromne znaczenie. Wskazuje on bowiem na to, że, aczkolwiek doskonale zdajemy sobie sprawę z tego, iż pomiędzy liturgią i doktryną ma miejsce sprzężenie zwrotne (to znaczy, że wpływają one na siebie nawzajem), z naszego punktu widzenia znaczenie podstawowe ma to, że modlitwa kształtuje doktrynę.

Nieporozumienia i problemy

Nie mniejsze zdziwienie aniżeli komentarz na Fecebooku, który dostarczył mi inspiracji do napisania tego tekstu, wywołała u mnie to, że ktoś niedawno zinterpretował ten fakt jako wyraz niedoceniania roli teologii w Kościele. Teologia jest dla tej osoby bardzo ważna i dlatego właśnie wyraziła ona swój dystans do słów, które zawarliśmy w naszym folderze informacyjnym:

Anglikanizm opiera swoją specyfikę raczej na liturgii aniżeli na rozważaniach teologicznych. Dlatego jedyna naprawdę  adekwatna  odpowiedź  na pytanie, czym on jest, brzmi:  przyjdź  na  nasze  nabożeństwo, aby oddać Bogu  cześć  i  chwałę  “w  pięknie  świętości”  (Ps. 28[29]). Zapraszamy!

Moje zdziwienie wynikało przede wszystkim z faktu, że sam również uważam się za człowieka, dla którego teologia jest bardzo ważna. Do tej pory w życiu spotykałem się raczej z zarzutem, że jestem „za bardzo teologiem”, aniżeli z podejrzeniem, iż chciałbym deprecjonować znaczenie refleksji teologicznej. Tradycja anglikańska, nawet jeżeli nie zrodziła zbyt wielu teologów tej miary, co teologiczni luminarze kontynentalnego protestantyzmu (bądźmy jednak szczerzy, również w Kościołach ewangelickich Lutrowie, Bohoefferowie czy Barthowie nie rodzą się na kamieniu!), także nie podważa znaczenia dobrej teologii dla Kościoła. W końcu nie bez powodu na konferencji Polskiej Wspólnoty Episkopalnej, która odbyła się w styczniu tego roku, poświęciliśmy tyle uwagi formacji naszych liderów, w tym również formacji teologicznej. Aczkolwiek trudno sprowadzać wszystko do poziomu wykształcenia, nie ma chyba wątpliwości, że nawet w niełatwych warunkach polskich, które nakładają na nas określone ograniczenia, PWE w żadnym razie nie chce być wspólnotą, w której “nie matura, lecz chęć szczera…”. Pomimo wszystkich trudności, czujemy się zobowiązani realizować to, o czym swego czasu pisał zwierzchnik Konwokacji Kościołów Episkopalnych w Europie, bp Pierre Whalon:

Inny aspekt anglikańskiej metody stanowi akcent na oświatę i naukę. Oczywiście, dzielimy to z innymi chrześcijanami: Kościół, który nie naucza, w ogóle nie jest Kościołem. Nasze szczególne podejście do tradycji wymaga jednak wspólnotowego namysłu, który naszym zdaniem musi opierać się na jak najszerszym dostępie do informacji.

Dla anglikanów było zawsze ważne, aby ten akcent na oświatę i naukę nie oznaczał jedynie kładzenia nacisku na teologię. To właśnie dlatego refleksja anglikańska sprawia często wrażenie mocno zakorzenionej w ogólnej refleksji humanistycznej, w literaturze, sztuce, poezji czy w naukach ścisłych. Jednak na pewno nie oznacza to niedoceniania roli teologii jako takiej. Co więc chcieliśmy wyrazić zdaniem, które wywołało wątpliwości czy nawet opór? Przede wszystkim to, że nie ma jednej anglikańskiej teologii. Istnieje ich bardzo wiele i od samego zarania były one uprawiane w możliwie szerokim kontekście ekumenicznym – w dialogu z przedstawicielami innych tradycji. I właśnie ta wielość sprawia, że żadna z nich nie może pełnić roli wyróżnika anglikanizmu. Jednakże wszystkich ich twórców, zwolenników i przeciwników łączyło i łączy jedno – wspólna tradycja liturgiczna.

W ubiegłym roku minęło osiem lat, od kiedy pełnię służbę pastorską w ekumenicznej wspólnocie bazowej Kritische Gemeente IJmond w Holandii. Historia ruchu bazowego jest nierozdzielnie związana z przemianami w liturgii. Można powiedzieć, upraszczając nieco sprawę, że jego pierwsi przedstawiciele byli szczególnie gorliwymi zwolennikami posoborowej reformy liturgicznej w Kościele rzymskokatolickim. W każdym razie swoboda podejścia do tradycyjnych form liturgicznych, w tym również możliwość ich daleko idącej rewizji a nawet całkowitego odrzucenia i zastąpienia przez nowe, stała się jednym z haseł wiodących ruchu bazowego. Możliwość odchodzenia od tradycyjnych form liturgicznych, nawet jeżeli w ich miejsce pojawia się po prostu pustka albo intuicyjne przywiązanie do form, które sama KGIJ wytworzyła na przestrzeni czterdziestu kilku lat samodzielnego istnienia, jest dla większości jej członków probierzem wolności w ogóle. Już ze sposobu, w jaki o tym pisze, możecie bez wątpienia wywnioskować, że takie podejście wywołuje u mnie wątpliwości. I rzeczywiście: spotkanie z ruchem bazowym stało się dla mnie tym impulsem, który pchnął mnie w kierunku tradycji anglikańskiej, charakteryzującej się innym podejściem do liturgii. “Innym”, to znaczy jakim, właściwie?

Ludzie, którzy postrzegają Kościół Episkopalny przede wszystkim jako wspólnotę liberalną, zapewniającą swoim członkom ogromną przestrzeń dla własnych poszukiwań duchowych, dziwią się pewnemu “rygoryzmowi liturgicznemu”, który napotykają w PWE. Nie można wykluczyć, że wychodzi tu na jaw jakiś rodzaj “neofickiej gorliwości”. Skoro już wybraliśmy anglikanizm, staramy się go uprawiać “jak należy” i być może nie zawsze w pełni wykorzystujemy wszystkie możliwości kreatywnego obchodzenia się z liturgią. Jest to w każdym razie coś, nad czym, jak sądzę, powinniśmy się zastanowić. Chociaż z drugiej strony nie ukrywam, że moim zdaniem najpierw powinno się wyrobić w sobie pewne nawyki, a potem dopiero – już świadomie – ewentualnie od nich odstępować. Tak czy inaczej nie ulega jednak wątpliwości, że anglikanizm rozumiany w taki sposób, jak rozumie go i praktykuje Polska Wspólnota Episkopalna, nie zadowala nie tylko poszukiwaczy “jasnych odpowiedzi i niepodważalnych prawd”. Również ludziom, którzy liturgiczną “grę” traktują przede wszystkim jako zestaw krępujących reguł i nagromadzenie nudnych, bezdusznych formuł, nie jest łatwo się wśród nas odnaleźć, chyba że są gotowi zrewidować to spojrzenie.

To powiedziawszy, chciałbym jednak jednocześnie podkreślić, że zależy nam na tym, aby liturgia pozostała, zgodnie z pierwotnym znaczeniem słowa, dziełem człowieka, którego nie otacza żadne tabu. Jeżeli o mnie chodzi, potraktujcie te słowa jako zachętę do zwrócenia mnie samemu i innym liturgom we Wspólnocie uwagi w momencie, kiedy odnieślibyście wrażenie, iż o tym zapominamy. Nie zmienia to jednak faktu, że episkopalianie na pewno nie staną się zwolennikami zastąpienia tradycyjnych form liturgicznych przez improwizowaną modlitwę i wynika to nie z rygoryzmu, lecz z tego wszystkiego, co napisałem powyżej o znaczeniu liturgii jako nośnika i zwornika tradycji anglikańskiej. Luteraninowi czy ewangelikowi reformowanemu, nawet jeżeli czuje się on do pewnego stopnia związany agendami liturgicznymi swego Kościoła, jest łatwiej odstępować od nich, ponieważ zawsze może powiedzieć, że w tym, co robi, w żaden sposób nie narusza treści ksiąg wyznaniowych. Również rzymskokatolik może sobie pozwolić (inna rzecz, czy powinien) na sporą dozę liturgicznej “radosnej twórczości” tak długo, jak długo nie przeciwstawia się dogmatom swojego Kościoła. Anglikanie nie mają jednak ani pism konfesyjnych ani żadnych WŁASNYCH dogmatów (jedynie z przekonaniem składają swój podpis pod nauczaniem Kościoła pierwszych wieków). Mają jedynie swój “niezbędnik”. Kluczem do zrozumienia znaczenia Modlitewnika Powszechnego w tradycji anglikańskiej jest chyba właśnie to, że ów Modlitewnik jest o wiele więcej aniżeli tylko modlitewnikiem. Być może warto, abyśmy się nad tym wspólnie zastanowili w gronie osób tłumaczących The Book of Common Prayer na język polski. Czy nie należałoby szukać innego słowa na wyrażenie zawartości i znaczenia tej księgi?

Skoro zaś zajęliśmy się już tytułem, warto również zwrócić uwagę na inny jego element. The Book of Common Prayer to dosłownie “Księga Modlitw Powszechnych [albo Wspólnych]”. To, co stara się ona normować, dotyczy więc oficjalnego życia liturgicznego WSPÓLNOTY. Oczywiście Modlitewnika można także używać indywidualnie i jest to dobry anglikański zwyczaj. Nie bez powodu biskup Pierre Whalon scharakteryzował swego czasu anglikanina jako osobę, która modli się z BCP. Z drugiej strony należy zawsze pamiętać, że Kościół Episkopalny nie dyktuje nikomu tego, w jaki sposób ma wyglądać jego indywidualne życie modlitewne. Próbuje jedynie ujednolicić formy modlitwy wspólnotowej. W odniesieniu do tego, jaką modlitwą na przykład każdy z nas rozpoczyna czy kończy dzień, panuje całkowita swoboda i żadna instancja kościelna nigdy nie będzie starała się tej swobody ograniczać.

Skoro padło już słowo “swoboda”, chciałbym poświęcić chwilę uwagi jeszcze jednemu jej aspektowi. Czytając Modlitewnik Powszechny, a zwłaszcza używając go zgodnie z przeznaczeniem, bez trudu zauważymy, że zawarte w nim tzw. “rubryki”, które pełnią rolę podobną do didaskaliów w sztuce teatralnej, informując o tym, w jaki sposób mamy prowadzić liturgię, bardzo często noszą charakter propozycji a nie przepisów. Również niemała cześć zawartych w nim modlitw ma charakter fakultatywny. Tak więc także liturg, który trzyma się rubryk, wciąż dysponuje bardzo dużą przestrzenią, w ramach której może dokonywać własnych wyborów liturgicznych. W polskich warunkach wciąż jeszcze jest to niewystarczająco widoczne, ponieważ tłumaczenie dopiero trwa i wiele opcji liturgiczno-modlitewnych nie jest jeszcze dostępnych w naszym języku. Mamy nadzieję, że gdy wreszcie powstanie polska wersja BCP, stanie się również jaśniejsze, na jak wiele sposobów można kształtować życie liturgiczne polskiego episkopalianizmu, nie wykraczając przy tym poza – naprawdę bardzo szerokie – granice wytyczane przez Modlitewnik.

A czy przyjdzie kiedyś moment na stworzenie polskiego Modlitewnika, który nie byłby tłumaczeniem? Na styczniowej konferencji biskup Pierre zakreślił szeroką perspektywę rozwoju Polskiej Wspólnoty Episkopalnej. Jej działania miałyby prowadzić ku stworzeniu autokefalicznego Kościoła Episkopalnego w Polsce. Taki Kościół mógłby oczywiście podjąć trud stworzenia własnej księgi modlitw.

Nie ma jednego Modlitewnika

Ten ostatni wątek naprowadza mnie na trop czegoś, od czego być może powinienem był zacząć. Chodzi o to, że mówienie o jednym Modlitewniku jest właściwie równie mylne, jak, wciąż pokutujące niestety, mówienie o jednym Kościele anglikańskim. Podobnie jak nie istnieje jeden Kościół, lecz wspólnota 38 lokalnych Kościołów anglikańskich, tak istnieje cała szeroko rozgałęziona rodzina Modlitewników. Wszystkie one mają wspólnego przodka w Modlitewniku Powszechnym Arcybiskupa Thomasa Cranmera z 1549 r. Następnie Modlitewnik przechodził wiele zmian, które doprowadziły w końcu do powstania wersji z 1662 r., po dziś dzień obowiązującej oficjalnie w Kościele Anglii. Z czasem pojawiły się lokalne odmiany BCP, które dały początek kolejnym gałęziom modlitewnikowej rodziny. Amerykański Modlitewnik Powszechny z 1979 r., którego używamy w tłumaczeniu na język polski w Polskiej Wspólnocie Episkopalnej, wywodzi się od pierwszego Modlitewnika używanego w Kościele Episkopalnym, który powstał w 1790 r. Opierał się on na angielskim wydaniu z 1662 r. oraz na szkockiej liturgii z 1764 r. Z biegiem czasu miało miejsce kilka kolejnych rewizji tekstu, które doprowadziły w końcu do powstania wersji z 1979 r. Dodać należy, że w anglikanizmie panuje zasada, iż raz zatwierdzony tekst liturgiczny może być odtąd używany zawsze, nawet wtedy, gdy pojawi się nowa liturgia. Anglikanie nie potrzebują więc specjalnych indultów na odprawianie nabożeństw przy użyciu dawnych formularzy liturgicznych, jak dzieje się to w Kościele rzymskokatolickim. I tak np. w parafii Kościoła Anglii w pobliskiej Hadze w każdą pierwszą niedzielę miesiąca odprawiana jest liturgia wg Modlitewnika z 1662 r., na której staramy się bywać kiedy to tylko możliwe. Ciekawą cechę tej liturgii stanowi obecny w niej “polski akcent”. Na kształt Modlitewnika wpłynął bowiem również polski reformator religijny, Jan Łaski (1499-1560). To jemu anglikańska liturgia zawdzięcza obecność dziesięciorga przykazań, które, zamiennie z podwójnym przykazaniem miłości, stanowią podsumowanie Zakonu, służące “badaniu sumień”, które ma prowadzić do uznania własnej grzeszności przed Bogiem i potrzeby łaski i miłosierdzia.

—

Pierwotnie planowane kilka słów okazało się ostatecznie jednym z dłuższych postów na naszym blogu. Tak to bywa, kiedy człowiek od dłuższego czasu nosi się z zamiarem czegoś. Dziękując wszystkim, którzy mnie do tego zainspirowali, mam jednocześnie nadzieję, że z kolei moje słowa stanowić będą inspirację do refleksji i dyskusji.

In those days people really believed that the stars would proclaim the birth of the awaited king of the world. How vivid this expectation was is shown by the following fragment from the Roman poet Virgil who wrote already about the year 40 BC: “O Pure Diana, be kind with regard to the birth of the boy with which the iron era of the world will finally end, and the golden age will come. Your brother Apollo already went to rest. The boy will receive divine life and see heroes accompanied by gods in order to become himself the king of peace in the empire founded by his mighty father. Yet first, o boy, the earth shall pay you homage with small gifts that will not require the work of the peasant: ivy branches, lotus flowers, myrrh and acanthus in festive abundance.”
So as can be seen the coming of the divine king was inscribed in the collective subconscious of humanity. For some day he had to reveal himself, he who shall accomplish the transformation, transform chaos into harmony. The followers of Zarathustra awaited the Saoshyant, the Hindu awaited the Kalki-Avatar, Buddhists the Maitreya-Buddha and Jews the Messiah. Even in our times the hope for the second coming of Christ has not been lost entirely. People would look up onto the sky waiting for a sign – a concentration of divine light. Science let itself be led astray – looking for a historical sign, it thought it found it in the conjunction of Jupiter and Saturn, which took place a few years before the beginning of our era. More or less at that time the overlapping of the two planets were to create an impression of a star of an extraordinary size and radiance. What goes unacknowledged is the symbolical aspect of the story. The star is a metaphor. As a representation of the divine light, which has to be kindled in the heart of humanity, it announces the birth of the archetypal Redeemer. It is supposed to bring people wisdom, which they need to see that they had found themselves in the claws of foolishness. That is why the legend tells about a star which hits the earth like a lightning strike and becomes a Child. The story is filled with symbolic clues. There are three Wise Men and they bring three gifts: gold, frankincense and myrrh. Of what use is gold, frankincense and myrrh to a newborn child? We can of course ask this question. It seems that those are misguided gifts for poor travelers, for whom, as St. Matthew’s colleague St. Luke testified, there was no room at the inn. Yet in the light of this archetypal story they reveal great perspectives. In all their aspects they point further than to this one child, who is also symbolic. In its quiet humility it represents the whole slumbering humanity that has to be awoken.
These peculiar gifts: gold, frankincense and myrrh, are given to every human being at their coming on earth. Gold symbolizes the divine origin from which they proceed and take on material body. Myrrh points at suffering related to life on the earth. Frankincense symbolizes redemption achieved by means of dedicating oneself to the divine. Thus these three gifts entail the earthly birth, life on the earth and return to God. The number of the Wise Men also completely fits in this tradition. In almost all known religions God reveals himself in the form of three principles. Numerous examples from Scripture emphasize the deep meaning of the number three. The way of Jesus’ life leads from the three kings to the three crosses on Calvary.
Source: Johan M. Pameijer, “De Mythe van Christus. De Zevenvoudige Weg van Kribbe naar Kruis”, Deventer 1998, pp. 31-33.

But the visit of the three mysterious Wise Men is not the only content of Epiphany. It is not even the original content. In the Catholic Encyclopedia we read: ‘Owing no doubt to the vagueness of the name Epiphany, very different manifestations of Christ’s glory and Divinity were celebrated in this feast quite early in its history, especially the Baptism, the miracle at Cana, the Nativity, and the visit of the Magi.’ And in Wikipedia we can find the following about the beginnings of the festival and the meanings ascribed to it:

Christians fixed the date of the feast on January 6 quite early in their history. Ancient liturgies noted Illuminatio, Manifestatio, Declaratio (Illumination, Manifestation, Declaration); cf. Matthew 3:13–17; Luke 3:22; and John 2:1–11; where the Baptism and the Marriage at Cana were dwelt upon. Western Christians have traditionally emphasized the “Revelation to the Gentiles” mentioned in Luke, where the term Gentile means all non-Jewish peoples. The Biblical Magi, who represented the non-Jewish peoples of the world, paid homage to the infant Jesus in stark contrast to Herod the Great (King of Judea), who sought to kill him. In this event, Christian writers also inferred a revelation to the Children of Israel. Saint John Chrysostom identified the significance of the meeting between the Magi and Herod’s court: “The star had been hidden from them so that, on finding themselves without their guide, they would have no alternative but to consult the Jews. In this way the birth of Jesus would be made known to all.”

The shrine of the Three Kings in the Cologne Cathedral.

The earliest reference to Epiphany as a Christian feast was in A.D. 361, by Ammianus Marcellinus St. Epiphanius says that January 6 is hemera genethlion toutestin epiphanion (Christ’s “Birthday; that is, His Epiphany”).He also asserts that the Miracle at Cana occurred on the same calendar day.

In 385, the pilgrim Egeria (also known as Silvia) described a celebration in Jerusalem and Bethlehem, which she called “Epiphany” (epiphania) that commemorated the Nativity of Christ. Even at this early date, there was an octave associated with the feast.

In a sermon delivered on 25 December 380, St. Gregory of Nazianzus referred to the day as ta theophania (“the Theophany”, an alternative name for Epiphany), saying expressly that it is a day commemorating he hagia tou Christou gennesis (“the holy nativity of Christ”) and told his listeners that they would soon be celebrating the baptism of Christ. Then, on January 6 and 7, he preached two more sermons, wherein he declared that the celebration of the birth of Christ and the visitation of the Magi had already taken place, and that they would now commemorate his Baptism. At this time, celebration of the two events was beginning to be observed on separate occasions, at least in Cappadocia.

Saint John Cassian says that even in his time (beginning of the 5th century), the Egyptian monasteries celebrated the Nativity and Baptism together on January 6. The Armenian Apostolic Church continues to celebrate January 6 as the only commemoration of the Nativity.
Source 

Then why do we refer in this post in the first place, or even exclusively, to the story about the Three Kings/Wise Men/Magi, which is popular in the West (and even here doesn’t constitute the only content of the feast)? In the first place because of its universal dimension. Undoubtedly one of the most controversial Episcopalians of recent years, Bishop John Shelby Spong, writes:

God is not a Christian, God is not a Jew, or a Muslim, or a Hindu, or a Buddhist. All of those are human systems which human beings have created to try to help us walk into the mystery of God. I honor my tradition, I walk through my tradition, but I don’t think my tradition defines God, I think it only points me to God.

For many such words mean infidelity to Christ as “the way, the truth and the life” (John 14:6). Yet they forget that Christ is not owned by Christians of Christianity. His mystery cannot be identified with any religion or contained in any doctrinal system. We too honor our tradition, but we protest against its idolatrous glorification, which replaces the living reality of Christ with dogmatic pronouncements about him. Christianity produced an amazingly elaborate and deep Christology. We treat it probably with even more respect than Bishop Spong. And yet we also affirm these words of Jerzy Nowosielski:

It’s my dream that Christology enters every religious system. Christ is actually beyond religion… this is the meaning of the adoration of the Three Kings. It seems to me that it’s a prophetic vision of Christ being accepted by the Eastern religions. For I cannot image for example that the Hindu will convert to Christianity. Rather, while remaining Hindu, they will realize the true role of Christ, accept Christ into their religious consciousness. And this is the meaning of the Adoration of the Magi. The Hindu have already partly accepted Christ in their concept of the Bodhisattva. For this whole concept is, in my opinion, a repercussion of the Christological intuitions. But once they accepted him completely into their religious system it will be true ecumenism.
Source: Podgórzec J., “Rozmowy z Jerzym Nowosielskim”, Kraków 2009, p. 144.

Jerzy Nowosielski, the Adoration of the Magi, the Byzantine Catholic church in Lourdes

Another aspect of the story about the Three Kings, yet directly related to the former one, was pointed to us by The Rev. Dr. Sam Wells, Visiting Professor of Christian Ethics at King’s College, London, former Dean of Duke University Chapel and now Rector at St. Martins-in-the-Fields, London. In his book “What Anglicans Believe. An Introduction” he uses this story as an illustration for the relation between the human ability to know God “naturally” and revelation.

The wise men beheld a star in the heavens: here is the language of natural revelation. They responded and made their way to Jerusalem. Thus it is possible to be drawn towards God without Scripture. The wise men were close to the truth of Christ’s birth — but a miss was as good as a mile. Without Scripture it is not possible to know the heart of God, to meet the incarnate Jesus. When the wise men came to Jerusalem the scribes explored the Scriptures and found that the Messiah was to be born in Bethlehem: here is a moment of special revelation. The wise men then made their way to Bethlehem, to find something natural revelation could never have disclosed: a vulnerable baby, born in humble circumstances yet proclaimed as the Son of God. The story thus portrays the two kinds of revelation harmoniously balanced in bringing people face to face with God. It offers a model for Christian understandings of other forms of knowledge, such as science, and of other forms of faith, such as Islam and Buddhism. The lesson of the story of the wise men is that general revelation may get one to `Jerusalem’; only special revelation may get one that short but crucial extra step to ‘Bethlehem’.

For someone who had to do with classical Christian reflection on this topic there is nothing new in this approach. At least since St. Thomas Aquinas Christians have seen the continuity of the cognitive powers of the human mind and God’s revelation in this way. But it seems like today on the one hand church people declare fidelity to this vision (unless we have to have to do with a follower of the Swiss Reformed theologian Karl Barth, who radically denied any possibility of “natural theology”), and on the other demonstrate fundamental suspicion towards the cognitive activity of the human being with regard to the spiritual/religious sphere, especially when it leads to questioning the doctrine of the church. It seems like the churches are more and more afraid of losing their monopoly as the “channel” of revelation and at the same time the inspector of all human ideas related to that sphere. Though they usually agree – and even like to emphasize – that human reason and experience may point one to God, using Wells’ metaphor – “to Jerusalem,” it seems as if they wanted us to leave our critical thinking and questioning there – also with regard to Scripture and Tradition – and be led further by the “teaching authority of the church.” It is perhaps worthwhile to remind in this context the words of Archbishop Michael Ramsey which we recently quoted on the blog:

… Anglican theology has again and again been ready—while upholding the uniqueness of Christ and the holy scriptures—to see the working of the divine Logos in the world around. For instance, when in the last century the belief in divine revelation found itself confronted by new developments in the secular sphere, like his­torical criticism, evolutionary biology, and so on, it did not say these things were of the devil. No, it was ready to say that these things are themselves part of the working of the divine Logos in the human mind, reason, and conscience, and it is possible for us to be learning from the contemporary world even where the world seems unpromising, because the divine Logos who is working in the world around us is the same Logos who is incarnate in Christ.

The topic of the relation between human cognitive activity, manifested among other things in scientific research, greatly interested also Br. Paweł – the Rev. Prof. K.M.P. Rudnicki, the priest ministering in the Polish Episcopal Network, a Mariavite theologian and renowned scientist. Lukasz has written an article about the epistemological theory he used in his work. You can read the whole article here and below we reproduced a fragment:

The authors with Br. Paweł

… Rudnicki believes theology relies on experiences of the spiritual world. Theology based solely on a rational elaboration of tradition, which is the sum total of spiritual experiences and commentaries to it, is as dry and unproductive as science would be if it lost the ability or refused to conduct new research and merely added footnotes to what has already been described, examined, demonstrated. So, for example, he claims that Christian dogmas should be the object of spiritual research, and that such research in fact enabled him to understand them better. He challenges the popular opinion that science deals with objective facts and religion is the domain of opinions by stating that the ability to experience the spiritual world is rare, and conflicts of opinion (which are not absent in science also) result rather from different philosophies, rational frameworks, than different experiences. He explains the fact that many scientists are unable to penetrate into the spiritual world by comparing this to a dialogue of someone who suffers from color blindness and a healthy person – it is impossible for the one who sees colors to communicate to the other exactly what they are or even convince him that they in fact exist. The difference with the ability to penetrate spiritual worlds consists in the fact that color blind people are the minority and “spirit blind” people constitute the majority, and in the ability of basically everyone to develop skills necessary to acquire spiritual insight. In the same vein, he points out that not everyone is able to verify complicated scientific theories. Even if one were given the apparatus to conduct experiments regarding quantum mechanism, he wouldn’t be able to do it unless he were properly educated and possessed the intellectual capacity to interpret very complex results and understand the existent theory. People in fact assume that scientific theories are correct, sometimes simply trusting science and sometimes because they have expertise in their own field of research and can understand the methodology of others to a large degree. Similarly, people accept some religious truths, sometimes because they were simply taught to do so, sometimes because they trust the institutions, and sometimes because they have experienced something of them themselves. There is thus harmony between science and religion, because the principle is the same: to gain knowledge and to act in a scrupulous way with goodwill, conducting one’s own research and trusting the results obtained by others.

Thus reflections on the meaning of a feast which is for many at best a – equally fairytale-like as the rest – crowning of the celebration of Christmas have led us into areas we wouldn’t have anticipated: relations between faith and knowledge, human cognition and God’s revelation, different religions and also individual faith experience, and even esoteric experience. There will certainly be enough to ponder on this weekend and next Monday…

W tamtych czasach rzeczywiście żywiono przeświadczenie, że gwiazdy zapowiedzą narodziny oczekiwanego króla świata. Jak żywe było to oczekiwanie pokazuje fragment tekstu rzymskiego poety Wergiliusza, który pisał już ok. 40 r. p.Ch.: „Cnotliwa Diano, bądź życzliwa względem narodzin chłopięcia, wraz z którymi zakończy się nareszcie wiek żelazny i nastanie wszędzie na ziemi wiek złoty. Twój brat Apollo udał się już na spoczynek. Boskie życie otrzyma chłopięcie i ujrzy herosów w towarzystwie bogów, by stać się samemu królem pokoju w imperium założonym przez swego potężnego ojca. Jednak najpierw, o chłopcze, ziemia uczci cię drobnymi upominkami, o które nie musiał zabiegać rolnik: gałązkami bluszczu, kwiatami lotosu, mirrą i akantem w świątecznej obfitości”.
Jak widać przybycie na ziemię boskiego króla było zapisane w kolektywnej podświadomości ludzkości. Kiedyś musiał się przecież objawić ten, który dokona przemiany, który przemieni chaos w harmonię. Zwolennicy Zaratustry oczekiwali Saoshyanta, hindusi Kalki-Awatara, buddyści Maitreyi-Buddy, a Żydzi Mesjasza. Nawet w naszych czasach nie zniknęła jeszcze nadzieja na powtórne przyjście Chrystusa. Patrzono w niebo, oczekując znaku – koncentracji boskiego światła.
Nauka dała się temu sprowadzić na manowce, poszukując historycznego znaku sądziła, że znalazła go w koniunkcji planet Jowisza i Saturna, która miała miejsce kilka lat przed rozpoczęciem naszej ery.  Mniej-więcej w tym czasie zbliżenie tych dwóch wzajemnie wzmacniających się planet miało wywołać wrażenie gwiazdy o nadzwyczajnej wielkości i sile promieniowania.
Nie zwraca się przy tym uwagi na warstwę symboliczną opowieści. Gwiazda jest metaforą. Jako przedstawienie boskiego światła, które musi zaświecić w sercu ludzkości, zapowiada narodziny archetypicznego Zbawiciela. Ma przynieść ludziom mądrość, której potrzebują, aby dostrzec, że znaleźli się w szponach głupoty. Dlatego legenda opowiada o gwieździe, która niczym błyskawica uderza w ziemię i przeradza się tam w Dziecię.
Opowieść jest przepełniona symbolicznymi wskazówkami. Jest trzech Mędrców i przynoszą oni ze sobą trzy prezenty: złoto, kadzidło i mirrę. Co noworodkowi po złocie, kadzidle i mirze? To pytanie możemy sobie oczywiście postawić. Wydaje się, że są to niecelowe upominki dla biednych podróżników, dla których, według kolegi Mateusza, Ewangelisty Łukasza, nie było nawet miejsca w gospodzie. Jednak w świetle tej archetypicznej opowieści odsłaniają one wspaniałe perspektywy. We wszystkich wymiarach wskazują na coś więcej aniżeli na to pojedyncze dziecko, które również jest symbolicznym znakiem. W swej cichej skromności reprezentuje ono całą pogrążoną we śnie ludzkość, która musi zostać zbudzona.
Te osobliwe prezenty: złoto, kadzidło i mirra, są darami, które otrzymuje każdy człowiek, gdy pojawia się na ziemi. Złoto symbolizuje boskie pochodzenie, od którego się wywodzi i przyjmuje materialne ciało. Mirra wskazuje na cierpienie, które wiąże się z życiem na ziemi. Kadzidło symbolizuje wybawienie przez oddanie się bóstwu. Te trzy upominki obejmują więc ziemskie narodziny, życie na ziemi i powrót do Boga. Liczba Mędrców również całkowicie pasuje do tej tradycji. W prawie wszystkich znanych religiach Bóg objawia się w postaci trzech zasad. Liczne przykłady z Pisma Świętego podkreślają głębokie znaczenie liczby trzy. Życiowa droga Jezusa wiedzie od trzech królów do trzech krzyży na Golgocie.
Źródło: Johan M. Pameijer, “De Mythe van Christus. De Zevenvoudige Weg van Kribbe naar Kruis”, Deventer 1998, str. 31-33.

Jednak wizyta tajemniczych trzech mędrców nie stanowi jedynej treści Święta Epifanii. Nie jest nawet treścią najbardziej pierwotna. W Catholic Encyclopedia czytamy: „Bez wątpienia ze względu na niejasność terminu „Epifania”, obchodzono w tym święcie już bardzo wcześnie w historii bardzo różne przejawy Chrystusowej chwały i boskości, a szczególnie Chrzest, cud w Kanie Galilejskiej, narodziny i przybycie Magów”. Z kolei w Wikipedii można znaleźć następujący opis początków epifajnijnych obchodów i przypisywanych im znaczeń:

W pierwszych wiekach chrześcijaństwa święto to wyznaczało początek roku liturgicznego. We wczesnym chrześcijaństwie dzień ten obchodzony był na Wschodzie jako święto Bożego Narodzenia (w Apostolskim Kościele Ormiańskim jest tak do dzisiaj), a także wspomnienie pokłonu Mędrców, Chrztu Pańskiego i przemiany wody w wino w Kanie Galilejskiej. Było to święto Epifanii, objawienia się Boga całemu światu (Objawienie Pańskie).

W Kościele łacińskim święto to zaczęto obchodzić od końca IV w. jako święto niezależne od Bożego Narodzenia. Później wydzielono też święto Chrztu Pańskiego na niedzielę po 6 stycznia, a wspomnienie cudu w Kanie na drugą niedzielę zwykłą w roku C.

Dzień 6 stycznia stał się na zachodzie obecnym świętem „Trzech Króli”, które interpretuje się, jako objawienie się Boga ludom nieżydowskim, pogańskim, reprezentowanym przez Mędrców ze wschodu.

Relikwiarz Trzech Króli z katedry kolońskiej.

Według chrześcijan Objawienie Pańskie ma swoją symbolikę: jest pokłonem zarówno części świata pogan, jak i ludzi z różnych warstw społecznych oraz narodowych w ogóle (stąd dużo późniejsze przedstawienie Mędrców (Magów), jako trzech osób, z których jedna jest czarna, druga młoda, a trzecia stara, przed Bogiem Wcielonym. Wśród takiej rodziny ludzkiej narodził się Chrystus ze swą zbawczą misją, a ona w swych przedstawicielach przybyła z różnych stron, aby złożyć mu hołd. Dlatego w tradycji chrześcijańskiej jeden z magów jest czarnoskóry (od XIV w.). Uniwersalność zbawienia, ponad wszelkimi podziałami, zaakcentowana jest poprzez samą nazwę święta i jego wysoką rangę w Kościele powszechnym.
Źródło

Dlaczego zatem nawiązujemy w tej notce przede wszystkim, a nawet jedynie, do popularnej na Zachodzie (ale nawet tutaj nie stanowiącej jedynej treści Święta) opowieści o Trzech Królach/Mędrcach/Magach? Właśnie dlatego, że zainteresował nas jej wymiar uniwersalny. Bez wątpienia jeden z najbardziej kontrowersyjnych teologów episkopalnych ostatnich lat, bp John Shelby Spong, pisze:

Bóg nie jest chrześcijaninem, Bóg nie jest Żydem ani muzułmaninem, ani hinduistą, ani buddystą. Wszystko to są ludzkie systemy, które ludzie stworzyli, aby próbowały pomóc nam w drodze ku tajemnicy Boga. Uznaję wartość mojej tradycji, moja droga wiedzie przez nią, ale nie sądzę, aby moja tradycja określała Boga; myślę, że jedynie mnie ku Niemu kieruje.

Dla wielu takie słowa stanowią dowód niewierności wobec Chrystusa jako ‘drogi, prawdy i życia’ (J 14:6). Zapominają oni jednak przy tym, że Chrystus nie jest własnością chrześcijan ani chrześcijaństwa. Jego tajemnicy nie da się utożsamić z żadną religią ani zawrzeć w żadnym systemie doktrynalnym. I my uznajemy wartość naszej tradycji, jednak sprzeciwiamy się jej bałwochwalczej gloryfikacji, która w miejsce żywej rzeczywistości Chrystusa plasuje odnoszące się doń wypowiedzi dogmatyczne. Chrześcijaństwo wykształciło niezwykle misterny, pełen głębi, system klasycznych wypowiedzi chrystologicznych. Odnosimy się do niego bodaj z większym pietyzmem, aniżeli czyni to bp Spong. A jednak podpisujemy się również pod tymi słowami Jerzego Nowosielskiego:

Marzę, że Chrystologia wejdzie do każdego systemu religijnego. Chrystus właściwie jest poza religią… na tym polega pokłon Trzech Króli. Wydaje mi się, że jest to prorocza wizja przyjęcia Chrystusa przez religie Wschodu. Bo nie wyobrażam sobie tego na przykład, że hindusi nawrócą się na chrześcijaństwo. Raczej pozostając hindusami, poznają prawdziwą rolę Chrystusa, przyjmą Chrystusa do swojej świadomości religijnej. I na tym właśnie polega ów pokłon Magów. Hindusi przyjęli już częściowo Chrystusa jako bodhisattwę. Cała bowiem koncepcja bodhisattwy jest, moim zdaniem, reperkusją intuicji chrystologicznej. Z chwilą jednak, kiedy przyjmą Go absolutnie do swego systemu religijnego – będzie to prawdziwy ekumenizm.
Źródło: Podgórzec J., “Rozmowy z Jerzym Nowosielskim”, Kraków 2009, str. 144.

Jerzy Nowosielski, Pokłon Magów w cerkwi grekokatolickiej w Lourdes

Na nieco inny, a jednak łączący się bezpośrednio z poprzednim, aspekt znaczeniowy opowieści o Trzech Królach zwrócił nam ostatnio uwagę ks. dr Sam Wells, do niedawna dziekan Kaplicy Uniwersytetu Duke’a w Północnej Karolinie, a obecnie rektor parafii St. Martin-in-the-Fields w Londynie oraz wykładowca etyki chrześcijańskiej w tamtejszym King’s College. W swojej książce ‘What Anglicans Believe. An Introduction’ powołuje się on na te opowieść jako ilustrację związku pomiędzy ludzką zdolnością ‘naturalnego’ poznania Boga i objawieniem.

Mędrcy ujrzeli gwiazdę na niebie: mamy tutaj do czynienia z językiem objawienia naturalnego. Odpowiedzieli na nie i wyruszyli w drogę do Jerozolimy. Zatem jest możliwe zostać pociągniętym ku Bogu bez Pisma. Mędrcy byli blisko prawdy o narodzinach Chrystusa – ale jednak się z nią rozminęli. Bez Pisma Świętego nie da się poznać serca Boga, spotkać wcielonego Jezusa. Gdy Mędrcy dotarli do Jerozolimy, uczeni w Piśmie zbadali je i stwierdzili, że Mesjasz ma się narodzić w Betlejem. Tutaj mamy do czynienia z momentem szczególnego objawienia. Mędrcy wyruszyli wówczas do Betlejem, aby znaleźć coś, czego objawienie naturalne nie było nigdy w stanie odsłonić: kruche niemowlę zrodzone w skromnych warunkach, a jednak ogłoszone Synem Bożym. Opowieść ukazuje więc dwa rodzaje objawienia, które, harmonijnie wyważone, prowadzą ludzi do spotkania twarzą w twarz z Bogiem. Oferuje to model dla chrześcijańskiego rozumienia innych form wiedzy, takich jak nauka, i innych form wiary, takich jak islam czy buddyzm. Lekcja, którą można wyciągnąć z historii o Mędrcach, głosi, iż powszechne objawienie może doprowadzić kogoś do „Jerozolimy”; jednak tylko szczególne objawienie może spowodować, że wykonamy tej niewielki, ale kluczowy krok w kierunku Betlejem.

Dla kogoś, kto ‘liznął’ choć trochę klasycznej refleksji chrześcijańskiej na ten temat, nie ma w takim podejściu niczego nowego. Co najmniej od czasów św. Tomasza z Akwinu chrześcijanie w taki właśnie sposób postrzegali ciągłość pomiędzy zdolnościami poznawczymi ludzkiego umysłu i objawieniem Bożym. Jednak trudno się oprzeć wrażeniu, że współcześnie z jednej strony deklaruje się słowami wierność tej koncepcji (chyba że mamy do czynienia ze zwolennikiem szwajcarskiego teologa reformowanego Karola Bartha, który radykalnie negował możliwość wszelkiej ‘teologii naturalnej’), a jednocześnie na każdym kroku okazuje fundamentalna nieufność wobec ludzkiej aktywności poznawczej, jeśli odnosi się ona do sfery duchowej/religijnej, zwłaszcza gdy prowadzi to do stawiania trudnych pytań pod adresem kościelnej doktryny. Wygląda na to, że Kościoły odczuwają coraz bardziej dojmujący fundamentalny lęk przed utrata swojej pozycji monopolisty jako ‘kanału przekaźnikowego’ objawienia a zarazem kontrolera wszelkich ludzkich wypowiedzi odnoszących się do tej sfery. O ile na ogół godzą się na to, a nawet lubią podkreślać, że ludzki rozum i ludzkie doświadczenie są w stanie doprowadzić nas w pobliże Boga, używając metaforyki Wellsa „do Jerozolimy”, o tyle wydaje się, że chciałyby, abyśmy pozostawili tam nasz zmysł krytyczny i skłonność do zadawania pytań – również objawieniu zawartemu w Piśmie Świętym i Tradycji, i pozwolili się już dalej prowadzić „urzędowi nauczającemu”. Warto może przypomnieć w tym kontekście słowa abp. Michaela Ramseya, które niedawno przytaczaliśmy na blogu:

(…) tradycja anglikańska była wciąż na nowo gotowa, zachowując unikatowe znaczenie Chrystusa i Pisma Świętego, dostrzec działanie boskiego Logosu w całym świecie. Na przykład gdy ostatnie stulecie skonfrontowało wiarę w Boże objawienie z nowymi odkryciami w sferze świeckiej, jak na przykład krytyką historycznym czy biologią ewolucyjną, itd., nigdy nie twierdziła, że pochodziły one od złego. Nie, potrafiła stwierdzić, że wszystkie te rzeczy stanowią część działania boskiego Logosu w ludzkim umyśle, rozumie i sumieniu, i że możemy uczyć się od współczesnego świata, nawet tam, gdzie wydaje się on mało obiecujący, ponieważ boski Logos, który działa w świecie wokół nas, to ten sam Logos, który wcielił się w Chrystusa.

Tematyka relacji między religią a ludzką aktywnością poznawczą, która manifestuje się w m.in. badaniach naukowych, żywo interesowała również brata Pawła – ks. prof. K.M.P. Rudnickiego, zmarłego w listopadzie ubiegłego roku duszpasterza Polskiej Wspólnoty Episkopalnej, kapłana-mariawity i wybitnego naukowca. Niedługo ukaże się drukiem numer czasopisma ‘Praca nad Sobą’ poświęcony Pawłowi, a w nim tekst Łukasza dotyczący ‘goetheanizmu’ – stosowanej przez niego teorii poznawczej. Zachęcając do lektury całości, przytaczamy już teraz fragment tego tekstu:

My w towarzystwie br. Pawła

‘(…), Rudnicki uznawał, że teologia polega na doświadczeniach świata duchowego. Gdyby oparta była jedynie na racjonalnym rozwijaniu tradycji, która stanowi sumę doświadczeń duchowych i komentarzy do nich, byłaby tak sucha i bezpłodna, jak nauka, gdyby straciła zdolność przeprowadzania nowych badań i dodawała jedynie przypisy do tego, co już opisano, zbadano, wykazano. Tak więc, na przykład, Rudnicki twierdzi, że dogmaty chrześcijańskie powinny stanowić przedmiot badań duchowych i że takie badania pozwoliły mu lepiej pojąć istotę tych dogmatów. Kwestionuje obiegową opinię, że nauka zajmuje się obiektywnymi faktami, zaś religia stanowi domenę opinii. Utrzymuje, że zdolność doświadczania światów duchowych jest rzadka, a konflikty opinii (których nie brak i w nauce) wynikają raczej z różnych filozofii, rozumowych ram, niż z różnych doświadczeń. Fakt, że wielu naukowców nie może przeniknąć świata duchowego wyjaśnia przez porównanie z rozmową osoby niezdolnej do widzenia kolorów i widzącej pełen zakres barw – nie jest możliwe wyjaśnienie osobie, która barw nie postrzega, czym są widziane kolory, ani nawet przekonanie jej, że istnieją. Różnica w wypadku postrzeżeń świata duchowego polega na tym, że ludzie nie widzący barw stanowią mniejszość, zaś niezdolni do postrzeżeń świata duchowego większość, oraz na tym, że zdolność postrzegania światów duchowych można nabyć, wyćwiczyć, a więc ostatecznie dostępna jest właściwie dla każdego. Odpowiadając na zarzut stawiany często „ezoteryce” – iż ta nie pozwala weryfikować doświadczeń, ponieważ polega na specjalnym przygotowaniu duchowym – wskazuje, że tylko dobrze wykształceni ludzie o odpowiednich zdolnościach intelektualnych są w stanie samodzielnie sprawdzać złożone teorie naukowe. Nawet mając oprzyrządowanie do przeprowadzania badań z zakresu, powiedzmy, mechaniki kwantowej nie można osiągnąć niczego, jeśli nie posiada się odpowiedniego przygotowania teoretycznego i zdolności umysłowych, pozwalających na syntezę i interpretację danych. W istocie ludzie zazwyczaj zakładają, że teorie naukowe są słuszne, często ufając nauce jako takiej czy kompetencji samych naukowców, a czasem ponieważ rozumieją metodologię swoich kolegów przez doświadczenie na własnym polu badawczym. Istnieje więc harmonia między nauką i religią, ponieważ zasada jest ta sama: zdobywanie wiedzy przez działanie oparte na skrupulatności i dobrej woli, przeprowadzaniu własnych badań i zaufaniu do wyników otrzymanych przez innych.’

W ten sposób rozmyślania nad znaczeniem święta, które dla wielu jest co najwyżej – równie bajkowym jak cała reszta – ukoronowaniem obchodów Bożego Narodzenia, zawiodły nas na obszary, których chyba nikt się nie spodziewał: wzajemnych relacji wiary i wiedzy, ludzkiego poznania i objawienia Bożego, różnych religii a także indywidualnego doświadczenia wiary, a nawet doświadczenia ezoterycznego. Bez wątpienia będzie co rozważać w ten weekend i w najbliższy poniedziałek…

– Wcielenie, część I, Gregory Neal
– Wcielenie, część II, Jerzy Nowosielski
– Jezus, Słowo Wcielone, Mark McIntosh

Dzisiaj oddajemy głos Michaelowi Ramseyowi (1904-1988), setnemu arcybiskupowi Canterbury. Jest on zaczerpnięty z książki Through the Year with Michael Ramsey, gdzie przewidziany jest na dzień dzisiejszy (1 grudnia).

Nadawanie Wcieleniu centralnej pozycji w teologii to cecha charakterystyczna anglikanizmu.

Jednak pociąga ona za sobą pewne niebezpieczeństwa. Zawsze istnieje niebezpieczeństwo niepodkreślania w wystarczającym stopniu nauczania o Krzyżu i odkupieniu z grzechu. Jak sądzę zasadniczą rolą, którą ma do spełnienia w anglikanizmie kierunek ewangelikalny, jest podkreślanie znaczenia Krzyża – rzeczywistości grzechu, przebaczenia, pojednania. W rzeczywistości nasi teologowie, którzy kładli nacisk na Wcielenie, byli ludźmi, którzy bardzo głęboko poznali znaczenie Krzyża. Poza tym jest oczywiste, że gdzie w centrum znajduje się Eucharystia, Krzyż nie może się tam nie znajdować. Niemniej główny nurt teologii anglikańskiej to nurt wcieleniowy.

Arcybiskup Michael Ramsey z papieżem Pawłem VI

Co oznacza to w praktyce? Dwie rzeczy. Po pierwsze, chociaż teologia anglikańska oczywiście podtrzymuje unikatowy charakter Wcielenia, jest jednak zawsze gotowa dostrzec miejsce Chrystusa w procesie kosmicznym. Chrystus jest zarówno punktem szczytowym działania boskiego Logosu w całej naturze i historii, jak i niebiańskim Zbawicielem wkraczającym w świat. Nacisk, jaki w nowy sposób kładzie na Chrystusa kosmicznego Teilhard de Chardin, zgadza się ze sporą częścią wcześniejszej teologii anglikańskiej, aczkolwiek nasza teologia nigdy nie osiągnęła tej mistycznej głębi, z jaką udaje mu się uchwycić i wyrazić prawdę.

Inne znaczenie podkreślania Wcielenia zawiera się w tym, że tradycja anglikańska była wciąż na nowo gotowa, zachowując unikatowe znaczenie Chrystusa i Pisma Świętego, dostrzec działanie boskiego Logosu w całym świecie. Na przykład gdy ostatnie stulecie skonfrontowało wiarę w Boże objawienie z nowymi odkryciami w sferze świeckiej, jak na przykład krytyką historycznym czy biologią ewolucyjną, itd., nigdy nie twierdziła, że pochodziły one od złego. Nie, potrafiła stwierdzić, że wszystkie te rzeczy stanowią część działania boskiego Logosu w ludzkim umyśle, rozumie i sumieniu, i że możemy uczyć się od współczesnego świata, nawet tam, gdzie wydaje się on mało obiecujący, ponieważ boski Logos, który działa w świecie wokół nas, to ten sam Logos, który wcielił się w Chrystusa.

Źródło:  Margaret Duggan, ed., Through the Year with Michael Ramsey, 1977, str. 233

– Incarnation, part I, Gregory Neal
– Incarnation, part II, Jerzy Nowosielski
– St. Isaac on Incarnation and Deification, Hilarion Alfeyev
– Jesus, the Word Incarnate, Mark McIntosh 

Today we post a reflection by Michael Ramsey (1904-1988), the 100th Archbishop of Canterbury. We took if from Through the Year with Michael Ramsey where it is today’s reflection (December 1).

It is an Anglican characteristic to make the Incarnation central in theology.

Now, making the Incarnation central has its dangers. There is always the danger of not giving enough emphasis to the doctrine of the Cross and redemption from sin, it has, I believe, been the essential role of the Evangelical element in Anglicanism to keep alive the emphasis upon the Cross—the reality of sin, forgiveness, atonement. In fact our theologians who have emphasised the In­carnation have themselves been men who have known very deeply what the Cross means, and of course wherever the Eucharist is cen­tral the Cross cannot fail to be central too. Nevertheless, the main trend of Anglican theology has been incarnational.

Archbishop Ramsey meeting Pope Paul VI

What has this meant in practice? Two things. One is that while Anglican theology has of course upheld the uniqueness of the Incarnation, it has also been ready to see the place of Christ in the cosmic process: Christ as both the climax of the operation of the divine Logos all through nature and history, and Christ as the heavenly Saviour breaking into the world. And in a new kind of way the emphasis on the cosmic Christ in Teilhard de Chardin is in line with a good deal of previous Anglican theology, though our theology has never risen to the deeply mystical way in which he grasps and expresses the truth.

The other thing the emphasis on the Incarnation has meant is this: that Anglican theology has again and again been ready—while upholding the uniqueness of Christ and the holy scriptures—to see the working of the divine Logos in the world around. For instance, when in the last century the belief in divine revelation found itself confronted by new developments in the secular sphere, like his­torical criticism, evolutionary biology, and so on, it did not say these things were of the devil. No, it was ready to say that these things are themselves part of the working of the divine Logos in the human mind, reason, and conscience, and it is possible for us to be learning from the contemporary world even where the world seems unpromising, because the divine Logos who is working in the world around us is the same Logos who is incarnate in Christ.

Source:  Margaret Duggan ed., Through the Year with Michael Ramsey, 1977, p. 233

Today I began the day listening to the sermon our dear friend, the Rev. Dr. Gregory Neal, preached last Sunday at his church in Irving, Texas.

It made memories from the wonderful trip we made through Poland only a little over a month ago with Greg come back, and especially a funny story related to Greg’s talk at the United Methodist church in Koszalin. Namely, a day or two after the talk, the pastor, the Rev. Sebastian Niedzwiedzinski, got a text from a Roman Catholic priest who listened to Greg, saying that he was disappointed, because Greg was supposed to talk about his travels, and spoke at least as much about the Eucharist. Well, there was a grain of truth in it (even though there was a lot about travels), but when Sebastian told me about that reaction, I thought the problem was not so much in what Greg said as in the fact that that priest didn’t expect it at all. How come? A United Methodist minister talking about the Holy Communion and its central place in his personal spirituality? Even more, he cannot be understood in the framework of the assumption which at least some listeners certainly made (Protestantism = a “symbolic approach” to Communion), and talks with deep conviction about his faith in the REAL PRESENCE OF JESUS CHRIST IN THE SACRAMENT OF THE ALTAR. And finally, as though there weren’t enough surprises, you could conclude from his words that his faith doesn’t only consist in accepting (perhaps a little by force) a certain doctrine, but constitutes a living element holding together his spirituality, giving direction and meaning to his life. This goes beyond the popular image of Protestants in the eyes of most Polish (and not only) Catholics.

Leaving aside this concrete memory – as funny as it was instructive (for it shows how much we have to do with regard to sharing knowledge about the Anglican approach to the Eucharist, which is also the root of the Wesleyan approach at the base of Methodism, even if many Methodists don’t realize this!), Greg’s sermon inspired another reflection in me. Most of us remember more or less the story about manna from heaven, which Israelites ate on their way through the desert. Greg reminded an important element of the story. Namely, manna was supposed to be collected only for a given day (unless the following day was Sabbath – then you could collect twice as much, because work on Sabbath was prohibited). Otherwise the “bread from heaven” would spoil. I suddenly realized how difficult it must have been.

Since a few days we have a more or less regular furry guest. It’s Mr. Salmon, a street cat, called so because of his special fondness of that treat… Mr. Salmon is a quiet and well-behaving cat  – you can tell at once that he hasn’t spent all his life in the streets. He surely had a home once. Yet daily struggle for survival has also left marks on his behavior. One of them is that he immediately eats everything you give him regardless of the amount, undoubtedly because life has taught him that you never know when the next meal will come. Looking at how greedily he eats, I realized that I often do likewise. Perhaps not always with regard to food (even though I sometimes eat more than I should), but other important things.

I was taught as a child that the characteristic of maturity or adulthood is thinking about tomorrow: planning, anticipating consequences of one’s actions, readiness to take them upon oneself. Alas, there is a side effect of this attitude: I feel especially helpless when consequences of certain decisions cannot be predicted, when the future is completely unclear and you simply have to have trust. I would like to collect as much manna from heaven as possible – for storage. In order to show how foresighted, careful I am (even though I like to be seen as a risk taking and spontaneous person!).

I act like this in private life, but also as coordinator of the Polish Episcopal Network. Only a few weeks ago it seemed to me that for such a young community, which necessarily has to improvise a lot, we have taken care of basic things quite well. The passing of Br. Pawel changed this dramatically. As we were updating our flyer yesterday it occurred to me that we cannot write anymore that there are monthly Eucharists in Cracow, because we simply don’t know that…

On the other hand we too have our share of manna from heaven. Cooperation with the Wacław z Szamotuł Vocal Ensamble and its conductor, Lukasz Laxy, is developing very well. We will most probably be able to hold a traditional Anglican Service of Nine Lessons and Carols. Only a few month ago I thought it would be impossible to organize in Poland. And for January we plan a conference for local leaders – among others, Bishop Pierre Whalon promised to come, which means that there will be an Episcopal Eucharist in the royal city. Yes, we don’t know if there will be one in February, which seemed “sure” until recently (at least as sure as it could be when based on an enthusiastic but ill man who were to turn 90 soon), but that’s the point! This is the trial the Israelites faced in the desert: to trust that manna will fall again the following day.

In the legacy of Dietrich Bonhoeffer, Lutheran theologian and a member of anti-Nazi resistance movement, there is among other things the following confession of faith:

I believe that God can and intends to let good spring from everything, even from what is most evil. For this he needs human beings, who desire to turn all things to the good.

I believe that God purposes to give us in every crisis as much power of resistance as we need. But he does not give it to us in advance, in order that we shall rely not on ourselves, but on Him alone. Such faith will necessarily overcome all fear of the future.

I believe that even our defects and errors are not in vain and that it is no more difficult for God to deal with them than with our supposed good deeds.

I believe that God is not a timeless phantom, but rather that he waits and responds to true prayer and responsible actions.

This text was in my mind when I was writing many posts for the blog, but I think I never referred to it directly. Why? Because it is very difficult for me. Intellectually I agree with it and I would like very much to say those words as my own confession of faith, but I know that they surpass what is there really in my soul now. Do I really believe that “God purposes to give me in every crisis as much power of resistance as I need. But he does not give it to me in advance, in order that I shall rely not on myself [and my “adult” foresight], but on Him alone?” I once heard from a friend that God gives us precisely as much ability to see and foresee things that we may come to the next corner on the path of our lives, around which another challenge lurks. And not an iota more. And it is our task to learn and accept this, because it’s what faith consists in – the faith that overcomes all fear of the future.

I very often find it irritating when people treat faith as a rigid, unchangeable worldview, a list of answers to all possible questions, ready-made solutions to all possible problems. Today, however, the question comes to my mind whether at the base of my irritation there isn’t perhaps a little longing for this attitude? Whether I wouldn’t like to “have faith” (which itself sounds awfully, even if it’s a Biblical expression), which would make me see more, reach a kind of “certainty” anew. To live of the “bread of heaven” and really collect not more than enough for one day is truly difficult, even though experience tells you that the bread has been there just when you needed it. But you would like to collect more – for storage, just in case…

Today is not only Thanksgiving. Our Jewish brothers and sisters are beginning their celebration of Hanukkah. Hanukkah commemorates the miracle of the lights that happened in the times of the Maccabees. When the Jerusalem Temple was regained from the hands of the enemy, only one little lamp with kosher oil was found inside, with enough oil for only one day, but it miraculously burned for eight days – until new kosher oil was produced and the Menorah lit. When we read about Biblical miracles, we often ask if “they really happened.” But – as Talmud says – “there is no before and after in the Torah”, so we should ask this question – at once – in all possible tenses. And what will be the answer? My own answer? Perhaps: “I believe, Lord, help my disbelief!”?

Dzisiaj rozpocząłem dzień od wysłuchania kazania, które nasz serdeczny przyjaciel, ks. Greg Neal, wygłosił ostatniej niedzieli w swoim kościele w Irving w stanie Teksas.

W rożny sposób ożyły pod jego wpływem wspomnienia z przemiłej podroży, którą odbyliśmy zaledwie nieco ponad miesiąc temu po Polsce, a zwłaszcza zabawna historia, wiążąca się z pogadanką, którą Greg wygłosił w parafii metodystycznej w Koszalinie. Otóż, w dzień czy dwa później, tamtejszy proboszcz, ks. Sebastian Niedźwiedziński, otrzymał smsa od obecnego na niej rzymskokatolickiego duchownego, który wyrażał swoje rozczarowanie tym, że prelegent miał przecież opowiadać o swoich podróżach, a co najmniej równie dużo mówił o Eucharystii. No cóż, jakieś ziarno prawdy w tym pewnie było (chociaż wspomnieniom ze swych licznych wypraw Greg poświecił naprawdę dużo miejsca), ale od czasu, gdy Sebastian opowiedział mi o tej reakcji, nie mogę oprzeć się refleksji, że problem tkwił nie tyle w takim a nie innym ujęciu tematu, co w tym, że ów duchowny się takiego ujęcia ABSOLUTNIE NIE SPODZIEWAŁ. Jak to? Metodystyczny pastor, który mówi o Komunii Świętej, o jej centralnym znaczeniu w swojej osobistej duchowości? Co więcej, absolutnie nie daje się przy tym wtłoczyć w gotowy schemat, który przynajmniej niektórzy uczestnicy spotkania mieli w głowach (protestantyzm = „podejście symboliczne” do Komunii), i z głębokim przekonaniem świadczy o swojej wierze w RZECZYWISTĄ OBECNOŚĆ JEZUSA CHRYSTUSA W SAKRAMENCIE OŁTARZA? I wreszcie, jakby nie wystarczyło już niespodzianek, z jego słów można wywnioskować, że ta wiara nie polega jedynie na przyjęciu (trochę „na siłę”) pewnej doktryny, ale żywy element spajający jego duchowość, nadający kierunek i sens jego życiu? To zasadniczo wykracza poza popularny obraz protestantów w oczach większości polskich (i nie tylko polskich) katolików.

Abstrahując od tego wspomnienia, tyleż zresztą zabawnego, co pouczającego (pokazuje ono bowiem, jak wiele mamy do zrobienia w zakresie popularyzacji wiedzy o anglikańskim podejściu do Eucharystii, z którego wywodzi się przecież także podejście wesleyańskie, znajdujące się u podstaw metodyzmu, nawet jeśli niejeden metodysta nie zdaje sobie z tego sprawy!), kazanie Grega pobudziło mnie do jeszcze innej refleksji. Większość z nas przypomina sobie mniej więcej historię o mannie z nieba, którą karmili się Izraelici w drodze przez pustynię. Greg przypomniał pewien istotny wymiar tej opowieści. Otóż mannę należało zbierać jedynie w takiej ilości, która starczała na dany dzień (chyba że następnego dnia przypadał szabat – wówczas można było zebrać podwójną miarę, bo w szabat nie należy pracować). W przeciwnym razie „chleb z nieba” ulegał zepsuciu. Nagle uświadomiłem sobie jakie to musiało być trudne.

Od kilku dni mamy u nas w domu – mniej lub bardziej stałego – futrzastego gościa. To Mister Salmon, bezpański kot, zwany tak ze względu na szczególne upodobanie, z jakim raczy się łososiem. Mister Salmon jest kotem spokojnym i dobrze ułożonym – od razu widać, że nie spędził całego swego życia na ulicy. Na pewno kiedyś miał dom. Jednak codzienna walka o przeżycie również pozostawiła w jego zachowaniu pewne ślady. Jednym z nich jest, że od razu zjada to, co mu się poda. Bez względu na ilość, pochłania wszystko natychmiast, bez wątpienia dlatego, że życie nauczyło go, iż nigdy nie wiadomo, kiedy nadejdzie kolejny posiłek. Przyglądając się jego zachłanności, uświadamiam sobie, ze przecież właściwie postępuję podobnie. Może nie zawsze w odniesieniu do jedzenia (chociaż zdarza mi się jeść więcej niż powinienem), ale jeśli chodzi o inne ważne dla mnie rzeczy.

W dzieciństwie nauczono mnie, że oznaką dorosłości jest myślenie o jutrze: planowanie, przewidywanie konsekwencji danych posunięć, gotowość do wzięcia ich na siebie. Niestety ubocznym skutkiem tej postawy jest, że czuję się szczególnie bezsilny w sytuacjach, gdy skutków pewnych decyzji nie daje się przewidzieć, gdy przyszłość jest zupełnie niejasna i po prostu trzeba zaufać. Najchętniej nazbierałbym manny z nieba ile się da – na zapas. Po to, by pokazać, jaki jestem zapobiegliwy (chociaż skądinąd lubię uchodzić za chętnie podejmującego ryzyko i spontanicznego!).

Działam w ten sposób w życiu prywatnym, ale również jako koordynator Polskiej Wspólnoty Episkopalnej. Jeszcze kilka tygodni temu wydawało mi się, że, jak na tak młodą wspólnotę, która siłą rzeczy często musi opierać się na improwizowaniu, pewne podstawowe sprawy całkiem nieźle uregulowaliśmy. Odejście brata Pawła zmieniło to poczucie w sposób diametralny. Wczoraj aktualizowaliśmy nasza ulotkę informacyjną, gdy nagle dotarło do mnie, że nie możemy już napisać, że zapraszamy na comiesięczną Eucharystię w Krakowie, bo po prostu nie wiemy, czy będzie się ona odbywać…

Z drugiej strony i my jednak doświadczamy naszej manny z nieba. Coraz lepiej rozwija się współpraca z Zespołem Wokalnym im. Wacława z Szamotuł i jego dyrygentem, Łukaszem Laxym. W grudniu najprawdopodobniej uda nam się zorganizować w Krakowie tradycyjne anglikańskie Nabożeństwo Dziewięciu Czytań i Kolęd. Jeszcze kilka miesięcy temu uważałem to za niemożliwe do zrealizowania w polskich warunkach. Na styczeń planujemy spotkanie liderów, obecność na którym zapowiedział m.in. bp Pierre Whalon, a to oznacza również, że w królewskim grodzie odbędzie się episkopalna Eucharystia. Owszem, nie mamy pojęcia czy będzie ona miała miejsce również w lutym, co jeszcze do niedawna wydawało się „pewne” (na tyle przynajmniej, na ile można opierać swoja pewność na osobie pełnego dobrych chęci, ale schorowanego człowieka, który nieomal zamyka dziewiąta dekadę swego życia), ale przecież w tym rzecz! To jest właśnie próba, z którą mieli do czynienia Izraelici na pustyni: zaufać, że następnego dnia znów spadnie manna.

W spuściźnie Dietricha Bonhoeffera, luterańskiego teologa i bojownika antyhitlerowskiego ruchu oporu, zachowało się między innymi następujące wyznanie wiary:

Wierzę, że Bóg ze wszystkiego, nawet z najgorszego zła, może i chce wyprowadzić dobro. Potrzebuje do tego jednak ludzi, którzy każdą rzecz chcą wykorzystać ku dobremu.

Wierzę, że Bóg w każdym trudnym położeniu chce nam dać tyle wytrzymałości, ile potrzebujemy, tylko nie daje jej na zapas, abyśmy nie polegali na sobie samych, tylko wyłącznie na Nim. Taka wiara powinna przezwyciężyć wszelki lęk przed przyszłością.

Wierzę, że również nasze błędy i pomyłki nie są daremne i Bogu nie sprawia większej trudności dać sobie z nimi radę aniżeli z naszymi rzekomo dobrymi czynami.

Wierzę, że Bóg nie jest abstrakcyjny i ponadczasowy, lecz czeka na szczere modlitwy i odpowiedzialne czyny, i odpowiada na nie.

Ten tekst „chodził mi po głowie” przy pisaniu wielu postów na blogu, jednak chyba nigdy dotąd wprost do niego nie nawiązałem. Dlaczego? Bo jest dla mnie bardzo trudny. Intelektualnie zgadzam się z nim i bardzo chciałbym moc wygłosić te słowa jako własne wyznanie wiary, ale wiem, że przerasta on to, co mi rzeczywiście „w duszy gra”. Czy rzeczywiście wierzę, że „Bóg w każdym trudnym położeniu chce mi dać tyle wytrzymałości, ile potrzebuję, tylko nie daje jej na zapas, abym nie polegał na sobie samym [i swojej „dorosłej” zapobiegliwości], tylko wyłącznie na Nim”? Kiedyś usłyszałem od pewnej bliskiej mi osoby, że Bóg daje nam dokładnie tyle możliwości widzenia i przewidywania, byśmy byli w stanie dojść do kolejnego życiowego zakrętu, za który czai się następne wyzwanie. I ani grama więcej. A naszym zadaniem jest nauczyć się akceptować to, bo właśnie na tym polega wiara – ta wiara, która przezwycięża lęk przed przyszłością.

Bardzo często reaguję irytacją na takie traktowanie wiary, w którym staje się ona pewnym sztywnym, niezmiennym światopoglądem, listą gotowych odpowiedzi na wszystkie możliwe pytania, gotowych rozwiązań wszystkich możliwych problemów. Dzisiaj nachodzi mnie jednak pytanie, czy u podstaw mojej irytacji nie czai się przypadkiem odrobina tęsknoty za takim podejściem. Czy aby sam nie chciałbym „posiadać wiary” (co już samo w sobie brzmi strasznie, nawet jeśli skądinąd występuje, jako wyrażenie, również w Biblii), która spowoduje, że zobaczę więcej, osiągnę na nowo jakaś „pewność”. Żyć „chlebem z nieba” i rzeczywiście zbierać go tylko w takiej ilości, która wystarcza na jeden dzień, naprawdę nie jest łatwo, nawet jeśli doświadczenie dyktuje ci skądinąd, że ten chleb już wielokrotnie docierał w samą porę. Najchętniej jednak nazbierało by się go więcej – na zapas, na wszelki wypadek…

Dzisiaj jest nie tylko Święto Dziękczynienia. Nasi żydowscy bracia i siostry rozpoczynają właśnie obchody chanuki. Chanuka to pamiątka cudu świateł, który wydarzył się w czasach Machabeuszy. Gdy odzyskano Świątynię Jerozolimską, znaleziono tylko jeden mały pojemnik z koszerną oliwą, której powinno było starczyć zaledwie na jeden dzień, a jednak cudownie paliła się aż przez osiem dni – do chwili, gdy przygotowano nowe zasoby koszernej oliwy do zapalenia Menory. Gdy czytamy o cudach biblijnych, najczęściej pytamy, czy aby „na pewno się wydarzyły”. Jednak – jak mówi Talmud – „w Torze nie ma przedtem, ani potem”, dlatego powinniśmy zadawać to pytanie – jednocześnie – we wszystkich czasach gramatycznych na raz. I jak będzie brzmiała odpowiedź? Moja własna odpowiedź? Może: „Wierzę, Panie, pomóż memu niedowiarstwu!”?