• Impressions from Azory
• Jerzy Nowosielski on the
  Woman Figure in Catacomb Frescoes
• Orthodoxy Feeding on Heresy
• Nowosielski in Former East Prussia
• Nowosielski’s Wedding
• The Prophet on the Rock Passed Away
• Jerzy Nowosielski on Faith, Religion and Church
• The Incarnation
• The Church is a Prosthesis
• Jerzy Nowosielski on Christ

In those days people really believed that the stars would proclaim the birth of the awaited king of the world. How vivid this expectation was is shown by the following fragment from the Roman poet Virgil who wrote already about the year 40 BC: “O Pure Diana, be kind with regard to the birth of the boy with which the iron era of the world will finally end, and the golden age will come. Your brother Apollo already went to rest. The boy will receive divine life and see heroes accompanied by gods in order to become himself the king of peace in the empire founded by his mighty father. Yet first, o boy, the earth shall pay you homage with small gifts that will not require the work of the peasant: ivy branches, lotus flowers, myrrh and acanthus in festive abundance.”
So as can be seen the coming of the divine king was inscribed in the collective subconscious of humanity. For some day he had to reveal himself, he who shall accomplish the transformation, transform chaos into harmony. The followers of Zarathustra awaited the Saoshyant, the Hindu awaited the Kalki-Avatar, Buddhists the Maitreya-Buddha and Jews the Messiah. Even in our times the hope for the second coming of Christ has not been lost entirely. People would look up onto the sky waiting for a sign – a concentration of divine light. Science let itself be led astray – looking for a historical sign, it thought it found it in the conjunction of Jupiter and Saturn, which took place a few years before the beginning of our era. More or less at that time the overlapping of the two planets were to create an impression of a star of an extraordinary size and radiance. What goes unacknowledged is the symbolical aspect of the story. The star is a metaphor. As a representation of the divine light, which has to be kindled in the heart of humanity, it announces the birth of the archetypal Redeemer. It is supposed to bring people wisdom, which they need to see that they had found themselves in the claws of foolishness. That is why the legend tells about a star which hits the earth like a lightning strike and becomes a Child. The story is filled with symbolic clues. There are three Wise Men and they bring three gifts: gold, frankincense and myrrh. Of what use is gold, frankincense and myrrh to a newborn child? We can of course ask this question. It seems that those are misguided gifts for poor travelers, for whom, as St. Matthew’s colleague St. Luke testified, there was no room at the inn. Yet in the light of this archetypal story they reveal great perspectives. In all their aspects they point further than to this one child, who is also symbolic. In its quiet humility it represents the whole slumbering humanity that has to be awoken.
These peculiar gifts: gold, frankincense and myrrh, are given to every human being at their coming on earth. Gold symbolizes the divine origin from which they proceed and take on material body. Myrrh points at suffering related to life on the earth. Frankincense symbolizes redemption achieved by means of dedicating oneself to the divine. Thus these three gifts entail the earthly birth, life on the earth and return to God. The number of the Wise Men also completely fits in this tradition. In almost all known religions God reveals himself in the form of three principles. Numerous examples from Scripture emphasize the deep meaning of the number three. The way of Jesus’ life leads from the three kings to the three crosses on Calvary.
Source: Johan M. Pameijer, “De Mythe van Christus. De Zevenvoudige Weg van Kribbe naar Kruis”, Deventer 1998, pp. 31-33.

But the visit of the three mysterious Wise Men is not the only content of Epiphany. It is not even the original content. In the Catholic Encyclopedia we read: ‘Owing no doubt to the vagueness of the name Epiphany, very different manifestations of Christ’s glory and Divinity were celebrated in this feast quite early in its history, especially the Baptism, the miracle at Cana, the Nativity, and the visit of the Magi.’ And in Wikipedia we can find the following about the beginnings of the festival and the meanings ascribed to it:

Christians fixed the date of the feast on January 6 quite early in their history. Ancient liturgies noted Illuminatio, Manifestatio, Declaratio (Illumination, Manifestation, Declaration); cf. Matthew 3:13–17; Luke 3:22; and John 2:1–11; where the Baptism and the Marriage at Cana were dwelt upon. Western Christians have traditionally emphasized the “Revelation to the Gentiles” mentioned in Luke, where the term Gentile means all non-Jewish peoples. The Biblical Magi, who represented the non-Jewish peoples of the world, paid homage to the infant Jesus in stark contrast to Herod the Great (King of Judea), who sought to kill him. In this event, Christian writers also inferred a revelation to the Children of Israel. Saint John Chrysostom identified the significance of the meeting between the Magi and Herod’s court: “The star had been hidden from them so that, on finding themselves without their guide, they would have no alternative but to consult the Jews. In this way the birth of Jesus would be made known to all.”

The shrine of the Three Kings in the Cologne Cathedral.

The earliest reference to Epiphany as a Christian feast was in A.D. 361, by Ammianus Marcellinus St. Epiphanius says that January 6 is hemera genethlion toutestin epiphanion (Christ’s “Birthday; that is, His Epiphany”).He also asserts that the Miracle at Cana occurred on the same calendar day.

In 385, the pilgrim Egeria (also known as Silvia) described a celebration in Jerusalem and Bethlehem, which she called “Epiphany” (epiphania) that commemorated the Nativity of Christ. Even at this early date, there was an octave associated with the feast.

In a sermon delivered on 25 December 380, St. Gregory of Nazianzus referred to the day as ta theophania (“the Theophany”, an alternative name for Epiphany), saying expressly that it is a day commemorating he hagia tou Christou gennesis (“the holy nativity of Christ”) and told his listeners that they would soon be celebrating the baptism of Christ. Then, on January 6 and 7, he preached two more sermons, wherein he declared that the celebration of the birth of Christ and the visitation of the Magi had already taken place, and that they would now commemorate his Baptism. At this time, celebration of the two events was beginning to be observed on separate occasions, at least in Cappadocia.

Saint John Cassian says that even in his time (beginning of the 5th century), the Egyptian monasteries celebrated the Nativity and Baptism together on January 6. The Armenian Apostolic Church continues to celebrate January 6 as the only commemoration of the Nativity.
Source 

Then why do we refer in this post in the first place, or even exclusively, to the story about the Three Kings/Wise Men/Magi, which is popular in the West (and even here doesn’t constitute the only content of the feast)? In the first place because of its universal dimension. Undoubtedly one of the most controversial Episcopalians of recent years, Bishop John Shelby Spong, writes:

God is not a Christian, God is not a Jew, or a Muslim, or a Hindu, or a Buddhist. All of those are human systems which human beings have created to try to help us walk into the mystery of God. I honor my tradition, I walk through my tradition, but I don’t think my tradition defines God, I think it only points me to God.

For many such words mean infidelity to Christ as “the way, the truth and the life” (John 14:6). Yet they forget that Christ is not owned by Christians of Christianity. His mystery cannot be identified with any religion or contained in any doctrinal system. We too honor our tradition, but we protest against its idolatrous glorification, which replaces the living reality of Christ with dogmatic pronouncements about him. Christianity produced an amazingly elaborate and deep Christology. We treat it probably with even more respect than Bishop Spong. And yet we also affirm these words of Jerzy Nowosielski:

It’s my dream that Christology enters every religious system. Christ is actually beyond religion… this is the meaning of the adoration of the Three Kings. It seems to me that it’s a prophetic vision of Christ being accepted by the Eastern religions. For I cannot image for example that the Hindu will convert to Christianity. Rather, while remaining Hindu, they will realize the true role of Christ, accept Christ into their religious consciousness. And this is the meaning of the Adoration of the Magi. The Hindu have already partly accepted Christ in their concept of the Bodhisattva. For this whole concept is, in my opinion, a repercussion of the Christological intuitions. But once they accepted him completely into their religious system it will be true ecumenism.
Source: Podgórzec J., “Rozmowy z Jerzym Nowosielskim”, Kraków 2009, p. 144.

Jerzy Nowosielski, the Adoration of the Magi, the Byzantine Catholic church in Lourdes

Another aspect of the story about the Three Kings, yet directly related to the former one, was pointed to us by The Rev. Dr. Sam Wells, Visiting Professor of Christian Ethics at King’s College, London, former Dean of Duke University Chapel and now Rector at St. Martins-in-the-Fields, London. In his book “What Anglicans Believe. An Introduction” he uses this story as an illustration for the relation between the human ability to know God “naturally” and revelation.

The wise men beheld a star in the heavens: here is the language of natural revelation. They responded and made their way to Jerusalem. Thus it is possible to be drawn towards God without Scripture. The wise men were close to the truth of Christ’s birth — but a miss was as good as a mile. Without Scripture it is not possible to know the heart of God, to meet the incarnate Jesus. When the wise men came to Jerusalem the scribes explored the Scriptures and found that the Messiah was to be born in Bethlehem: here is a moment of special revelation. The wise men then made their way to Bethlehem, to find something natural revelation could never have disclosed: a vulnerable baby, born in humble circumstances yet proclaimed as the Son of God. The story thus portrays the two kinds of revelation harmoniously balanced in bringing people face to face with God. It offers a model for Christian understandings of other forms of knowledge, such as science, and of other forms of faith, such as Islam and Buddhism. The lesson of the story of the wise men is that general revelation may get one to `Jerusalem’; only special revelation may get one that short but crucial extra step to ‘Bethlehem’.

For someone who had to do with classical Christian reflection on this topic there is nothing new in this approach. At least since St. Thomas Aquinas Christians have seen the continuity of the cognitive powers of the human mind and God’s revelation in this way. But it seems like today on the one hand church people declare fidelity to this vision (unless we have to have to do with a follower of the Swiss Reformed theologian Karl Barth, who radically denied any possibility of “natural theology”), and on the other demonstrate fundamental suspicion towards the cognitive activity of the human being with regard to the spiritual/religious sphere, especially when it leads to questioning the doctrine of the church. It seems like the churches are more and more afraid of losing their monopoly as the “channel” of revelation and at the same time the inspector of all human ideas related to that sphere. Though they usually agree – and even like to emphasize – that human reason and experience may point one to God, using Wells’ metaphor – “to Jerusalem,” it seems as if they wanted us to leave our critical thinking and questioning there – also with regard to Scripture and Tradition – and be led further by the “teaching authority of the church.” It is perhaps worthwhile to remind in this context the words of Archbishop Michael Ramsey which we recently quoted on the blog:

… Anglican theology has again and again been ready—while upholding the uniqueness of Christ and the holy scriptures—to see the working of the divine Logos in the world around. For instance, when in the last century the belief in divine revelation found itself confronted by new developments in the secular sphere, like his­torical criticism, evolutionary biology, and so on, it did not say these things were of the devil. No, it was ready to say that these things are themselves part of the working of the divine Logos in the human mind, reason, and conscience, and it is possible for us to be learning from the contemporary world even where the world seems unpromising, because the divine Logos who is working in the world around us is the same Logos who is incarnate in Christ.

The topic of the relation between human cognitive activity, manifested among other things in scientific research, greatly interested also Br. Paweł – the Rev. Prof. K.M.P. Rudnicki, the priest ministering in the Polish Episcopal Network, a Mariavite theologian and renowned scientist. Lukasz has written an article about the epistemological theory he used in his work. You can read the whole article here and below we reproduced a fragment:

The authors with Br. Paweł

… Rudnicki believes theology relies on experiences of the spiritual world. Theology based solely on a rational elaboration of tradition, which is the sum total of spiritual experiences and commentaries to it, is as dry and unproductive as science would be if it lost the ability or refused to conduct new research and merely added footnotes to what has already been described, examined, demonstrated. So, for example, he claims that Christian dogmas should be the object of spiritual research, and that such research in fact enabled him to understand them better. He challenges the popular opinion that science deals with objective facts and religion is the domain of opinions by stating that the ability to experience the spiritual world is rare, and conflicts of opinion (which are not absent in science also) result rather from different philosophies, rational frameworks, than different experiences. He explains the fact that many scientists are unable to penetrate into the spiritual world by comparing this to a dialogue of someone who suffers from color blindness and a healthy person – it is impossible for the one who sees colors to communicate to the other exactly what they are or even convince him that they in fact exist. The difference with the ability to penetrate spiritual worlds consists in the fact that color blind people are the minority and “spirit blind” people constitute the majority, and in the ability of basically everyone to develop skills necessary to acquire spiritual insight. In the same vein, he points out that not everyone is able to verify complicated scientific theories. Even if one were given the apparatus to conduct experiments regarding quantum mechanism, he wouldn’t be able to do it unless he were properly educated and possessed the intellectual capacity to interpret very complex results and understand the existent theory. People in fact assume that scientific theories are correct, sometimes simply trusting science and sometimes because they have expertise in their own field of research and can understand the methodology of others to a large degree. Similarly, people accept some religious truths, sometimes because they were simply taught to do so, sometimes because they trust the institutions, and sometimes because they have experienced something of them themselves. There is thus harmony between science and religion, because the principle is the same: to gain knowledge and to act in a scrupulous way with goodwill, conducting one’s own research and trusting the results obtained by others.

Thus reflections on the meaning of a feast which is for many at best a – equally fairytale-like as the rest – crowning of the celebration of Christmas have led us into areas we wouldn’t have anticipated: relations between faith and knowledge, human cognition and God’s revelation, different religions and also individual faith experience, and even esoteric experience. There will certainly be enough to ponder on this weekend and next Monday…

W tamtych czasach rzeczywiście żywiono przeświadczenie, że gwiazdy zapowiedzą narodziny oczekiwanego króla świata. Jak żywe było to oczekiwanie pokazuje fragment tekstu rzymskiego poety Wergiliusza, który pisał już ok. 40 r. p.Ch.: „Cnotliwa Diano, bądź życzliwa względem narodzin chłopięcia, wraz z którymi zakończy się nareszcie wiek żelazny i nastanie wszędzie na ziemi wiek złoty. Twój brat Apollo udał się już na spoczynek. Boskie życie otrzyma chłopięcie i ujrzy herosów w towarzystwie bogów, by stać się samemu królem pokoju w imperium założonym przez swego potężnego ojca. Jednak najpierw, o chłopcze, ziemia uczci cię drobnymi upominkami, o które nie musiał zabiegać rolnik: gałązkami bluszczu, kwiatami lotosu, mirrą i akantem w świątecznej obfitości”.
Jak widać przybycie na ziemię boskiego króla było zapisane w kolektywnej podświadomości ludzkości. Kiedyś musiał się przecież objawić ten, który dokona przemiany, który przemieni chaos w harmonię. Zwolennicy Zaratustry oczekiwali Saoshyanta, hindusi Kalki-Awatara, buddyści Maitreyi-Buddy, a Żydzi Mesjasza. Nawet w naszych czasach nie zniknęła jeszcze nadzieja na powtórne przyjście Chrystusa. Patrzono w niebo, oczekując znaku – koncentracji boskiego światła.
Nauka dała się temu sprowadzić na manowce, poszukując historycznego znaku sądziła, że znalazła go w koniunkcji planet Jowisza i Saturna, która miała miejsce kilka lat przed rozpoczęciem naszej ery.  Mniej-więcej w tym czasie zbliżenie tych dwóch wzajemnie wzmacniających się planet miało wywołać wrażenie gwiazdy o nadzwyczajnej wielkości i sile promieniowania.
Nie zwraca się przy tym uwagi na warstwę symboliczną opowieści. Gwiazda jest metaforą. Jako przedstawienie boskiego światła, które musi zaświecić w sercu ludzkości, zapowiada narodziny archetypicznego Zbawiciela. Ma przynieść ludziom mądrość, której potrzebują, aby dostrzec, że znaleźli się w szponach głupoty. Dlatego legenda opowiada o gwieździe, która niczym błyskawica uderza w ziemię i przeradza się tam w Dziecię.
Opowieść jest przepełniona symbolicznymi wskazówkami. Jest trzech Mędrców i przynoszą oni ze sobą trzy prezenty: złoto, kadzidło i mirrę. Co noworodkowi po złocie, kadzidle i mirze? To pytanie możemy sobie oczywiście postawić. Wydaje się, że są to niecelowe upominki dla biednych podróżników, dla których, według kolegi Mateusza, Ewangelisty Łukasza, nie było nawet miejsca w gospodzie. Jednak w świetle tej archetypicznej opowieści odsłaniają one wspaniałe perspektywy. We wszystkich wymiarach wskazują na coś więcej aniżeli na to pojedyncze dziecko, które również jest symbolicznym znakiem. W swej cichej skromności reprezentuje ono całą pogrążoną we śnie ludzkość, która musi zostać zbudzona.
Te osobliwe prezenty: złoto, kadzidło i mirra, są darami, które otrzymuje każdy człowiek, gdy pojawia się na ziemi. Złoto symbolizuje boskie pochodzenie, od którego się wywodzi i przyjmuje materialne ciało. Mirra wskazuje na cierpienie, które wiąże się z życiem na ziemi. Kadzidło symbolizuje wybawienie przez oddanie się bóstwu. Te trzy upominki obejmują więc ziemskie narodziny, życie na ziemi i powrót do Boga. Liczba Mędrców również całkowicie pasuje do tej tradycji. W prawie wszystkich znanych religiach Bóg objawia się w postaci trzech zasad. Liczne przykłady z Pisma Świętego podkreślają głębokie znaczenie liczby trzy. Życiowa droga Jezusa wiedzie od trzech królów do trzech krzyży na Golgocie.
Źródło: Johan M. Pameijer, “De Mythe van Christus. De Zevenvoudige Weg van Kribbe naar Kruis”, Deventer 1998, str. 31-33.

Jednak wizyta tajemniczych trzech mędrców nie stanowi jedynej treści Święta Epifanii. Nie jest nawet treścią najbardziej pierwotna. W Catholic Encyclopedia czytamy: „Bez wątpienia ze względu na niejasność terminu „Epifania”, obchodzono w tym święcie już bardzo wcześnie w historii bardzo różne przejawy Chrystusowej chwały i boskości, a szczególnie Chrzest, cud w Kanie Galilejskiej, narodziny i przybycie Magów”. Z kolei w Wikipedii można znaleźć następujący opis początków epifajnijnych obchodów i przypisywanych im znaczeń:

W pierwszych wiekach chrześcijaństwa święto to wyznaczało początek roku liturgicznego. We wczesnym chrześcijaństwie dzień ten obchodzony był na Wschodzie jako święto Bożego Narodzenia (w Apostolskim Kościele Ormiańskim jest tak do dzisiaj), a także wspomnienie pokłonu Mędrców, Chrztu Pańskiego i przemiany wody w wino w Kanie Galilejskiej. Było to święto Epifanii, objawienia się Boga całemu światu (Objawienie Pańskie).

W Kościele łacińskim święto to zaczęto obchodzić od końca IV w. jako święto niezależne od Bożego Narodzenia. Później wydzielono też święto Chrztu Pańskiego na niedzielę po 6 stycznia, a wspomnienie cudu w Kanie na drugą niedzielę zwykłą w roku C.

Dzień 6 stycznia stał się na zachodzie obecnym świętem „Trzech Króli”, które interpretuje się, jako objawienie się Boga ludom nieżydowskim, pogańskim, reprezentowanym przez Mędrców ze wschodu.

Relikwiarz Trzech Króli z katedry kolońskiej.

Według chrześcijan Objawienie Pańskie ma swoją symbolikę: jest pokłonem zarówno części świata pogan, jak i ludzi z różnych warstw społecznych oraz narodowych w ogóle (stąd dużo późniejsze przedstawienie Mędrców (Magów), jako trzech osób, z których jedna jest czarna, druga młoda, a trzecia stara, przed Bogiem Wcielonym. Wśród takiej rodziny ludzkiej narodził się Chrystus ze swą zbawczą misją, a ona w swych przedstawicielach przybyła z różnych stron, aby złożyć mu hołd. Dlatego w tradycji chrześcijańskiej jeden z magów jest czarnoskóry (od XIV w.). Uniwersalność zbawienia, ponad wszelkimi podziałami, zaakcentowana jest poprzez samą nazwę święta i jego wysoką rangę w Kościele powszechnym.
Źródło

Dlaczego zatem nawiązujemy w tej notce przede wszystkim, a nawet jedynie, do popularnej na Zachodzie (ale nawet tutaj nie stanowiącej jedynej treści Święta) opowieści o Trzech Królach/Mędrcach/Magach? Właśnie dlatego, że zainteresował nas jej wymiar uniwersalny. Bez wątpienia jeden z najbardziej kontrowersyjnych teologów episkopalnych ostatnich lat, bp John Shelby Spong, pisze:

Bóg nie jest chrześcijaninem, Bóg nie jest Żydem ani muzułmaninem, ani hinduistą, ani buddystą. Wszystko to są ludzkie systemy, które ludzie stworzyli, aby próbowały pomóc nam w drodze ku tajemnicy Boga. Uznaję wartość mojej tradycji, moja droga wiedzie przez nią, ale nie sądzę, aby moja tradycja określała Boga; myślę, że jedynie mnie ku Niemu kieruje.

Dla wielu takie słowa stanowią dowód niewierności wobec Chrystusa jako ‘drogi, prawdy i życia’ (J 14:6). Zapominają oni jednak przy tym, że Chrystus nie jest własnością chrześcijan ani chrześcijaństwa. Jego tajemnicy nie da się utożsamić z żadną religią ani zawrzeć w żadnym systemie doktrynalnym. I my uznajemy wartość naszej tradycji, jednak sprzeciwiamy się jej bałwochwalczej gloryfikacji, która w miejsce żywej rzeczywistości Chrystusa plasuje odnoszące się doń wypowiedzi dogmatyczne. Chrześcijaństwo wykształciło niezwykle misterny, pełen głębi, system klasycznych wypowiedzi chrystologicznych. Odnosimy się do niego bodaj z większym pietyzmem, aniżeli czyni to bp Spong. A jednak podpisujemy się również pod tymi słowami Jerzego Nowosielskiego:

Marzę, że Chrystologia wejdzie do każdego systemu religijnego. Chrystus właściwie jest poza religią… na tym polega pokłon Trzech Króli. Wydaje mi się, że jest to prorocza wizja przyjęcia Chrystusa przez religie Wschodu. Bo nie wyobrażam sobie tego na przykład, że hindusi nawrócą się na chrześcijaństwo. Raczej pozostając hindusami, poznają prawdziwą rolę Chrystusa, przyjmą Chrystusa do swojej świadomości religijnej. I na tym właśnie polega ów pokłon Magów. Hindusi przyjęli już częściowo Chrystusa jako bodhisattwę. Cała bowiem koncepcja bodhisattwy jest, moim zdaniem, reperkusją intuicji chrystologicznej. Z chwilą jednak, kiedy przyjmą Go absolutnie do swego systemu religijnego – będzie to prawdziwy ekumenizm.
Źródło: Podgórzec J., “Rozmowy z Jerzym Nowosielskim”, Kraków 2009, str. 144.

Jerzy Nowosielski, Pokłon Magów w cerkwi grekokatolickiej w Lourdes

Na nieco inny, a jednak łączący się bezpośrednio z poprzednim, aspekt znaczeniowy opowieści o Trzech Królach zwrócił nam ostatnio uwagę ks. dr Sam Wells, do niedawna dziekan Kaplicy Uniwersytetu Duke’a w Północnej Karolinie, a obecnie rektor parafii St. Martin-in-the-Fields w Londynie oraz wykładowca etyki chrześcijańskiej w tamtejszym King’s College. W swojej książce ‘What Anglicans Believe. An Introduction’ powołuje się on na te opowieść jako ilustrację związku pomiędzy ludzką zdolnością ‘naturalnego’ poznania Boga i objawieniem.

Mędrcy ujrzeli gwiazdę na niebie: mamy tutaj do czynienia z językiem objawienia naturalnego. Odpowiedzieli na nie i wyruszyli w drogę do Jerozolimy. Zatem jest możliwe zostać pociągniętym ku Bogu bez Pisma. Mędrcy byli blisko prawdy o narodzinach Chrystusa – ale jednak się z nią rozminęli. Bez Pisma Świętego nie da się poznać serca Boga, spotkać wcielonego Jezusa. Gdy Mędrcy dotarli do Jerozolimy, uczeni w Piśmie zbadali je i stwierdzili, że Mesjasz ma się narodzić w Betlejem. Tutaj mamy do czynienia z momentem szczególnego objawienia. Mędrcy wyruszyli wówczas do Betlejem, aby znaleźć coś, czego objawienie naturalne nie było nigdy w stanie odsłonić: kruche niemowlę zrodzone w skromnych warunkach, a jednak ogłoszone Synem Bożym. Opowieść ukazuje więc dwa rodzaje objawienia, które, harmonijnie wyważone, prowadzą ludzi do spotkania twarzą w twarz z Bogiem. Oferuje to model dla chrześcijańskiego rozumienia innych form wiedzy, takich jak nauka, i innych form wiary, takich jak islam czy buddyzm. Lekcja, którą można wyciągnąć z historii o Mędrcach, głosi, iż powszechne objawienie może doprowadzić kogoś do „Jerozolimy”; jednak tylko szczególne objawienie może spowodować, że wykonamy tej niewielki, ale kluczowy krok w kierunku Betlejem.

Dla kogoś, kto ‘liznął’ choć trochę klasycznej refleksji chrześcijańskiej na ten temat, nie ma w takim podejściu niczego nowego. Co najmniej od czasów św. Tomasza z Akwinu chrześcijanie w taki właśnie sposób postrzegali ciągłość pomiędzy zdolnościami poznawczymi ludzkiego umysłu i objawieniem Bożym. Jednak trudno się oprzeć wrażeniu, że współcześnie z jednej strony deklaruje się słowami wierność tej koncepcji (chyba że mamy do czynienia ze zwolennikiem szwajcarskiego teologa reformowanego Karola Bartha, który radykalnie negował możliwość wszelkiej ‘teologii naturalnej’), a jednocześnie na każdym kroku okazuje fundamentalna nieufność wobec ludzkiej aktywności poznawczej, jeśli odnosi się ona do sfery duchowej/religijnej, zwłaszcza gdy prowadzi to do stawiania trudnych pytań pod adresem kościelnej doktryny. Wygląda na to, że Kościoły odczuwają coraz bardziej dojmujący fundamentalny lęk przed utrata swojej pozycji monopolisty jako ‘kanału przekaźnikowego’ objawienia a zarazem kontrolera wszelkich ludzkich wypowiedzi odnoszących się do tej sfery. O ile na ogół godzą się na to, a nawet lubią podkreślać, że ludzki rozum i ludzkie doświadczenie są w stanie doprowadzić nas w pobliże Boga, używając metaforyki Wellsa „do Jerozolimy”, o tyle wydaje się, że chciałyby, abyśmy pozostawili tam nasz zmysł krytyczny i skłonność do zadawania pytań – również objawieniu zawartemu w Piśmie Świętym i Tradycji, i pozwolili się już dalej prowadzić „urzędowi nauczającemu”. Warto może przypomnieć w tym kontekście słowa abp. Michaela Ramseya, które niedawno przytaczaliśmy na blogu:

(…) tradycja anglikańska była wciąż na nowo gotowa, zachowując unikatowe znaczenie Chrystusa i Pisma Świętego, dostrzec działanie boskiego Logosu w całym świecie. Na przykład gdy ostatnie stulecie skonfrontowało wiarę w Boże objawienie z nowymi odkryciami w sferze świeckiej, jak na przykład krytyką historycznym czy biologią ewolucyjną, itd., nigdy nie twierdziła, że pochodziły one od złego. Nie, potrafiła stwierdzić, że wszystkie te rzeczy stanowią część działania boskiego Logosu w ludzkim umyśle, rozumie i sumieniu, i że możemy uczyć się od współczesnego świata, nawet tam, gdzie wydaje się on mało obiecujący, ponieważ boski Logos, który działa w świecie wokół nas, to ten sam Logos, który wcielił się w Chrystusa.

Tematyka relacji między religią a ludzką aktywnością poznawczą, która manifestuje się w m.in. badaniach naukowych, żywo interesowała również brata Pawła – ks. prof. K.M.P. Rudnickiego, zmarłego w listopadzie ubiegłego roku duszpasterza Polskiej Wspólnoty Episkopalnej, kapłana-mariawity i wybitnego naukowca. Niedługo ukaże się drukiem numer czasopisma ‘Praca nad Sobą’ poświęcony Pawłowi, a w nim tekst Łukasza dotyczący ‘goetheanizmu’ – stosowanej przez niego teorii poznawczej. Zachęcając do lektury całości, przytaczamy już teraz fragment tego tekstu:

My w towarzystwie br. Pawła

‘(…), Rudnicki uznawał, że teologia polega na doświadczeniach świata duchowego. Gdyby oparta była jedynie na racjonalnym rozwijaniu tradycji, która stanowi sumę doświadczeń duchowych i komentarzy do nich, byłaby tak sucha i bezpłodna, jak nauka, gdyby straciła zdolność przeprowadzania nowych badań i dodawała jedynie przypisy do tego, co już opisano, zbadano, wykazano. Tak więc, na przykład, Rudnicki twierdzi, że dogmaty chrześcijańskie powinny stanowić przedmiot badań duchowych i że takie badania pozwoliły mu lepiej pojąć istotę tych dogmatów. Kwestionuje obiegową opinię, że nauka zajmuje się obiektywnymi faktami, zaś religia stanowi domenę opinii. Utrzymuje, że zdolność doświadczania światów duchowych jest rzadka, a konflikty opinii (których nie brak i w nauce) wynikają raczej z różnych filozofii, rozumowych ram, niż z różnych doświadczeń. Fakt, że wielu naukowców nie może przeniknąć świata duchowego wyjaśnia przez porównanie z rozmową osoby niezdolnej do widzenia kolorów i widzącej pełen zakres barw – nie jest możliwe wyjaśnienie osobie, która barw nie postrzega, czym są widziane kolory, ani nawet przekonanie jej, że istnieją. Różnica w wypadku postrzeżeń świata duchowego polega na tym, że ludzie nie widzący barw stanowią mniejszość, zaś niezdolni do postrzeżeń świata duchowego większość, oraz na tym, że zdolność postrzegania światów duchowych można nabyć, wyćwiczyć, a więc ostatecznie dostępna jest właściwie dla każdego. Odpowiadając na zarzut stawiany często „ezoteryce” – iż ta nie pozwala weryfikować doświadczeń, ponieważ polega na specjalnym przygotowaniu duchowym – wskazuje, że tylko dobrze wykształceni ludzie o odpowiednich zdolnościach intelektualnych są w stanie samodzielnie sprawdzać złożone teorie naukowe. Nawet mając oprzyrządowanie do przeprowadzania badań z zakresu, powiedzmy, mechaniki kwantowej nie można osiągnąć niczego, jeśli nie posiada się odpowiedniego przygotowania teoretycznego i zdolności umysłowych, pozwalających na syntezę i interpretację danych. W istocie ludzie zazwyczaj zakładają, że teorie naukowe są słuszne, często ufając nauce jako takiej czy kompetencji samych naukowców, a czasem ponieważ rozumieją metodologię swoich kolegów przez doświadczenie na własnym polu badawczym. Istnieje więc harmonia między nauką i religią, ponieważ zasada jest ta sama: zdobywanie wiedzy przez działanie oparte na skrupulatności i dobrej woli, przeprowadzaniu własnych badań i zaufaniu do wyników otrzymanych przez innych.’

W ten sposób rozmyślania nad znaczeniem święta, które dla wielu jest co najwyżej – równie bajkowym jak cała reszta – ukoronowaniem obchodów Bożego Narodzenia, zawiodły nas na obszary, których chyba nikt się nie spodziewał: wzajemnych relacji wiary i wiedzy, ludzkiego poznania i objawienia Bożego, różnych religii a także indywidualnego doświadczenia wiary, a nawet doświadczenia ezoterycznego. Bez wątpienia będzie co rozważać w ten weekend i w najbliższy poniedziałek…

Let’s take for example the catacomb frescoes depicting the scene we call Eucharist. One of them represents the scene of the Eucharist in the following manner: we see the table of oblation (prothesis) and the gifts lying on it. A man in a tunic is standing at the table and performing certain actions on the gifts, that is physically preparing them. Behind him is standing a women wearing a paenula, that is chasuble, with her hands raised, so as the orans. This is the scene we call Eucharist. It is the prototype of the actions performed during the Eucharistic Elevation or Anaphora from the Byzantine liturgy. In the Eucharistic canon of that liturgy the priest or the bishop, if he celebrates, says before the epiclesis: “We offer to You these gifts from Your own gifts in all and for all.” These words directly precede the choral singing of the Eucharistic hymn. The scene is so thought out that the Eucharistic Elevation itself, that is the action on the gifts, is performed by the deacon standing at the altar. In his left hand he holds the paten, in his right hand the chalice, and, rising them over the altar, he crosses them over his head. And behind him – precisely like in the catacomb fresco, the woman with raised hands as an orans behind the man wearing a tunic – stands the elder or the bishop with their hands likewise raised and loudly proclaiming the words “We offer to you these gifts…” Then the faithful sing the Eucharistic hymn. In the Eastern Church the Eucharistic chanting is the Eucharistic prayer sensu proprio. In this way the appropriate Eucharistic texts are proclaimed by the gathering of the faithful, represented by the figure wearing a chasuble, the elder or the bishop. If the latter, he not only wears a chasuble or a dalmatic, but also an omophorion. And as we know, the omophorion is nothing else but a women’s scarf. The scarf the Mother of God wore. In Western Christianity it symbolized the coat of St. Peter, while in the East the bishop wears it because it was the cloak of the Mother of God, and the Mother of God in her turn is a figure of the church. She has actually been one only from a certain moment on, for originally, in the first centuries, it was the figure depicted with her hands raised, the orans, the ecclesia. Only when the cult of Mary in its own right was introduced, that is following the Council of Ephesus, Mary Theotokos begun replacing the figure of the orans. So today it is believed that the Mother of God is the Mother of the Church and as such its figure. This is also the reason why Orthodox bishops wear a cross and a medallion with the Mother of God, and on less festive occasions only the medallion. I think that if the Eucharistic gathering after all the evolution of the understanding of the priesthood of all faithful, the presiding at the Eucharist, that is sacramental priesthood, returned to its original meaning, all issues concerning the ordination of women would collapse, because they are simply an ecclesiological nonsense. The woman raising her hands and singing the Eucharistic hymn, that is the hymn of thanksgiving, is actually the central figure of the church in prayer. Those who stand at the altar are only servants, or if it’s a bishop, he only presides at the gathering, but the thanksgiving, thus the Eucharist as such, is performed by the whole gathering. When the form of the Eucharistic gathering matures, it will invalidate all grudges or arguments about the sense of inferiority which women in the church now have. The reason why the whole gathering and the church in general has begun to be depicted as a woman with her hands raised will remain a mystery of early Christian mysticism and the consciousness of the faithful of the early church. And the identification of the church with a woman happens quite often. In the Shepherd of Hermas, for example, the church is also a woman. The woman appearing three times before him, first as very old, then as young with gray hair, finally completely young – is nothing else but a figure of the church.

A panoramic view of the chapel designed by Jerzy Nowosielski in Kanonicza Street in Kraków. It’s atmosphere is supposed to resemble the catacombs.

Weźmy na przykład malowidła katakumbowe przedstawiające scenę nazywaną Eucharystią. Jedno z nich ukazuje scenę Eucharystii w następujący sposób: widzimy stół ofiarny a na nim leżące dary. Przy stole stoi mężczyzna w tunice i wykonuje pewne czynności koło tych darów, to znaczy spełnia funkcję kogoś, kto fizycznie niejako zajmuje się ich przygotowaniem. Natomiast za nim stoi kobieta w penuli, czyli w ornacie, z podniesionymi rękami, a więc jako orantka. To jest właśnie scena, którą określamy mianem Eucharystii. Scena ta jest prototypem czynności wykonywanych podczas Podniesienia Eucharystycznego, albo inaczej Anafory Eucharystycznej z liturgii bizantyńskiej. W kanonie eucharystycznym tej liturgii przed epiklezą wygłaszany jest przez prezbitera albo przez biskupa, jeżeli on odprawia liturgię, tekst: „Twoje, od Twoich Tobie ofiarujemy za wszystkich i za wszystko”. Słowa te poprzedzają bezpośrednio chóralny śpiew hymnu eucharystycznego. Scena ta jest tak pomyślana, że samego Podniesienia Eucharystycznego, czyli czynności nad darami, dokonuje diakon, który stoi przy ołtarzu. W lewej ręce trzyma on patenę, w prawej zaś kielich i podnosząc je nad ołtarzem, krzyżuje je nad swoją głową. Natomiast za nim – dokładnie tak, jak na owym malowidle katakumbowym, kobieta z rękami uniesionymi typu orans za mężczyzną w tunice – stoi prezbiter albo biskup z tak samo uniesionymi rękami i donośnie wygłasza właśnie owe słowa: „Twoje, od Twoich…”. Następnie wierni śpiewają hymn eucharystyczny. W Kościele wschodnim śpiew eucharystyczny stanowi właściwą modlitwę eucharystyczną. W ten sposób właściwe teksty eucharystyczne wygłasza zgromadzenie wiernych, a reprezentuje to zgromadzenie postać w ornacie, prezbiter lub biskup. Jeśli ten ostatni, to nie tylko w ornacie czy w dalmatyce, ale również w omoforionie. A jak wiadomo, omoforion to nic innego niż szal kobiecy. Szal, który nosiła Matka Boża. W zachodnim chrześcijaństwie jest on symbolem płaszcza św. Piotra, zaś na Wschodzie biskup nosi omoforion dlatego, że była to szata Matki Boskiej, a Matka Boska z kolei jest figurą Kościoła. Właściwie jest nią dopiero od pewnego momentu, bo pierwotnie, w pierwszych wiekach, była nią owa postać malowana jako kobieta ze wzniesionymi rękami, w typie orantki, czyli eklezja. Dopiero od chwili wprowadzenia samodzielnego kultu Maryi, czyli od Soboru Efeskiego, powoli zaczęto pod postacie orantki podstawiać postać Maryi Theotokos, Maryi Matki Boga. Dzisiaj uważa się więc, że Matka Boska jest Matką Kościoła i jako taka jest jego figurą. To jest też powodem, że biskup prawosławny nosi krzyż i medalion z Matką Bożą, a gdy występuje mniej uroczyście, sam tylko medalion. Wydaje mi się, że gdyby zebranie eucharystyczne po całej ewolucji pojęcia powszechnego kapłaństwa, przewodnictwa w Eucharystii, czyli sakramentalnego kapłaństwa, powróciło do swojego pierwotnego znaczenia, to upadłyby wszelkie kwestie dotyczące ordynacji kobiet, gdyż są one po prostu eklezjologicznym nonsensem. Kobieta w zgromadzeniu eucharystycznym wznosząca ręce i śpiewająca hymn Eucharystii, to znaczy pieśń dziękczynną, jest właściwie centralną postacią modlącego się Kościoła. Ci, którzy są przy ołtarzu, są tylko usługującymi, albo jeśli to jest biskup, to on tylko przewodniczy zebraniu, ale dziękczynienia, czyli aktu samej Eucharystii, dokonuje cale zgromadzenie. Po prostu dojrzałość formy zebrania eucharystycznego unieważni wszelkie pretensje czy spory o poczucie niższości, które u kobiet obecnie w Kościele występują. Powodem, dla którego całe to zgromadzenie i w ogóle Kościół zaczęto obrazować jako niewiastę z podniesionymi rękami, pozostanie tajemnicą mistyki pierwszych chrześcijan i świadomości wiernych Kościoła pierwotnego. Zresztą utożsamienie Kościoła z kobietą pojawia się dość często. U Hermasa na przykład Kościół też występuje jako niewiasta. Owa trzykrotnie objawiająca mu się niewiasta, najpierw jako bardzo stara, potem jako młoda z siwymi włosami, a w końcu całkiem młoda – to przecież nic innego jak wyobrażenie Kościoła.

Panorama zaprojektowanej przez Jerzego Nowosielskiego kaplicy pw. śww. Borysa i Gleba przy ul. Kanoniczej w Krakowie. Kaplica swoim wyglądem miała przywoływać atmosferę katakumb.

St. Aleksander Newski Orthodox Cathedral in the city I come from, Lodz

“Beauty will save the world”
Let’s start apophatically, that is from what it IS NOT about. It is neither about the Orthodox chant nor about the icons. Not that I don’t like them. I adore them! But they are not the essence of the matter. As an illustration, I can invoke my (our) genuine fascination with Prof. Jerzy Nowosielski – an (icon) painter and religious thinker. It took me a long time to appreciate his icons, but it was almost from the first letter I read that his THOUGHT fascinated me, his view on religion, Christianity, Orthodoxy. It is like that with Anglicanism as well. I appreciate the beauty of the Anglican chant, the Anglican liturgy, the evensong (you can read a bit more about this liturgical form peculiar to Anglicanism here). I feel at home in a classic, Gothic or at least Neo-Gothic Anglican church. I allow myself to be “lured” by that Anglican antiquarian style. I like this game, even if I know the Anglican history too well to forget that it is just a game (if sometimes taken very seriously; but that is the secret of a good game) – just as the outfits of Her Majesty’s courtiers, which look ancient but were designed mostly in the 19th century. Whenever I have a chance to take part in it, I do. But, even though I do not say that these elements of the Anglican heritage didn’t play any role in my journey to Anglicanism, it wasn’t them that lead me to it. And, as for beauty that saves the world, if you take this sentence of Dostoevsky (which is often abused, by the way) as an impulse to realize the role of the aesthetic dimension in religion, I agree with it. What is more, I proclaim together with Nowosielski that the church has for centuries stressed ethics too much, at the expense of aesthetics. Yet not many things irritate me as much as a sentimental aestheticization of religion. And I look with some amusement both at those who seek “spiritual experiences” in courses like “Become Andrey Rublev in one weekend”, and those who fill churches of different traditions during evensongs, treating them only as concert halls.

The West and the East
I was born in Poland – a melting pot of various cultures, languages and religions, a country where you can taste not only carp but even ham in the “Jewish fashion” (sic!) and whose national totem is the Byzantine-Ruthenian icon of the Black Madonna. From my father’s side I’m Polish, form my mother’s side – a descendant of settlers from Frisia, Germany and Bohemia. As a child a few times a year I used to be (my family wasn’t really of the churchgoing sort) with one grandparents in the (Lutheran) church, desgined after the Gedächtniskirche in Berlin, and with the other in the little Neo-Gothic church of the Mariavites. But two 19th century Orthodox churches were closest to the place where we lived – relics of the times when my city was ruled by Russians. During holidays, spent in the former Prussia, where my family lived for centuries (in the part of it which currently belongs to Poland, for the Russian part – with the former city of Königsberg -was then almost completely cut off from the outside world), we would also visit the house where my grandfather was born, the former Lutheran parish house built in the characteristic style brought there by Mennonite settlers. A Ukraine family lives there now and they are Byzantine Catholic. My ancestors where driven out from there by the Red Army, and they were (let us use a thought abbreviation here) driven in by it. The son of that family began novitiate in a Byzantine Catholic order when I was about to start studying theology. Growing up in such an environment, it’s hard not to be “familiar” with the culture of the East, the religious culture included.

It helped me also to learn to destinguish between Orthodoxy and Eastern Christianity, for the first Eastern Christians I met were Byzantine Catholic and not Orthodox. But above all, it was in a Byzantine Catholic church in Slovakia that, as an 11 years old boy, I experienced something which, however difficult to describe, played a great role in the development of my spirituality (at the same time giving it a strong Marian character, which didn’t suit Protestantism at all). So I realized soon that not everything Eastern is at the same time Orthodox. Over time it was coupled with another – now much more surprising – experience, namely that not everything Orthodox is Eastern, for their is also (if in an embryonic form) Western rite Orthodoxy. In any case, all these experiences and encounters made me sensitive to the interpenetration of cultures. Until this day it is with great pleasure that I worship in (mainly Byzantine Catholic) churches of Podkarpacie and Slovakia, where the West meets the East and the Ruthenian-Byzantine style mixes with Rustic Baroque. I was also enchanted by the Byzantine Catholic church (designed by Nowosielski who himself grew up in a cultural and religious borderland) in Gorowo Ilaweckie, which used to be Protestant and originally Catholic.

The Byzantine Catholic Church in Telgart, Slovakia

So the religious tradition of Orthodoxy is for me not so much the tradition of the East as the COMMON ROOTS OF CHRISTIANITY AND AT THE SAME TIME ONE OF THE PILLARS OF THE EUROPEAN CULTURE. When I read the Greek Fathers, I don’t have the impression of entering another cultural context. What is more, I don’t have such an impression also when I read the Syriac or Coptic Fathers (not without a reason St. Isaac the Syrian is my patron saint in the Ecumenical Mariavite Congregation). Discovering Orthodoxy (like Oriental Christianity, honest confrontation with which is still in a large degree awaiting us) means rediscovering those common roots, which are partly forgotten.

What I am really fascinated with, then?
Here too I shall take the ‘via negativa’ first. It goes without saying that I am not only not fascinated with, but don’t have any understanding for Orthodox ecclesiological triumphalism, the Byzantine alliance of throne and altar, which is being revived in Russia, amd for the – often mindless – traditionalism, which characterizes many Orthodox Christians. Attending the Liturgies, I personally suffer from the lack of Eucharistic hospitality, which I consider the gravest example of ecclesial hybris (pride), which cannot be justified by anything – any doctrinal or theological considerations! I was told once by an Orthodox monk, personally a very nice man whom I respect very much, that in this way I can share in Christ’s suffering caused by divisions in the Church – his living body. I couldn’t bring myself to answer him then, so I will answer now – him and anyone who engages in manipulation in order to justify this outrageous scandal: I can explain it to myself like that. The question is whether you – one of the perpetrators, inflicting that suffering – also can allow yourself to do it… I am also repulsed by Orthodox proselytism taking place in Western Europe and America, especially in the light of constant complaining going on in Russia on Western proselytism. I am not able to remain clam when listening to converts defaming the churches they come from and thus disdaining (often a large) part of their lives and their previous choices. Less and less often I listen to the Ancient Faith Radio – an Orthodox internet radio. Even though I like the chants it plays and the theological podcasts, I consider its proselytizing activities far worse than ‘Anglicanorum coetibus’ and the Ordinariates (even though I can better understand an Anglican converting to Orthodoxy than an Anglican choosing the jurisdiction of Rome). I won’t elaborate on the attitude to women and the LGBTQ persons, for how often can you write about the same thing? But I can’t refrain from saying that, despite the fact that I’m not Byzantine Catholic myself, I am completely outraged and hurt by the scandalous attitude of the Orthodox to those Christians of the East who are in union with Rome. Even though I know about the historical context, I believe that dwelling on past traumas which leads to rejecting other people completely is not irreconcilable with the message of the Gospel. How the Orthodox treat unites I consider one of the worst examples of Christian negative witness of our times.

So why then would I call myself as our internet friend, Joe Rawls, does: a “Byzantine Anglo-Catholic”? The formation I received in the Old Catholic seminary makes me refer here to the sphere of ecclesiology immediately. The vision of the church at the foundation of which you can find the local Eucharistic community gathered around its bishop, who leads it above all not because he has jurisdictional power over it, but because he presides over the Eucharist, survived in the Church thanks to Orthodoxy. In the West, the Anglican and Old Catholic churches embraced it anew, but the fact that they had something to embrace was due to the Orthodox East. Of course, also Eastern patriarchs often violated it. The will to power affects in the same degree the Eastern and the Western hierarchs. However, from the Eastern perspective the doctrine(!) of the so called “universal jurisdiction” of any of the patriarchs would be unthinkable. And even if in the ancient times the Ecumenical Patriarchs was, and today the Patriarch of Moscow is ruling with a stronger hand than many bishops of Rome did, which is the reason why some local Eastern churches prefer union with Rome to Russian imperialism, just like centuries ago Copts in Egypt preferred the rule of Arab Muslims to the Byzantine opression, we shouldn’t underestimate the fact that only the church of Rome made the universal jurisdiction of its head a matter of doctrine.

And yet it is not ecclesiology that I like about Orthodoxy the most. Even though traces of such an attitude are sometimes very difficult to be found in statements of Orthodox hierarchs and theologians, I think that Jerzy Nowosielski was right to say:

Orthodoxy likes questions without answers very much. It is the other way around with the Roman Catholic Church. It likes answering questions which principally should be left without answers.

I am attracted by the questioning, searching, “unfinished” character of the Orthodox religious reflection – by the awareness, always present in it, of dealing with a mystery and not a riddle that you can solve some time, but indeed with an insoluble mystery. The West has to a large extent lost this awareness, even if it sometimes thinks otherwise. In Orthodoxy I sense greater willingness to accept the fact that you can never say the last word in religion. You can see it as well in the process of taking doctrinal decisions by the church. When controversies would arise, a council was summoned in order to take decision with the view of resolving these controversies. But only after the council began the process of accepting and implementing those decisions by the local churches. That process on more than one occasion lead to another council. The formation of doctrine in Orthodoxy is a true never ending story, with no place for any “infallible” instances, for only the church as a whole can be infallible, and it is the subject of this process itself. This processual character of the formation of doctrine makes it more apparent in the Orthodox tradition than it the Western one that no problem the church has ever struggled with has been finally solved. Even condemning a particular “heretic” and his ideas was not such a solution, for, as it turns out, these ideas tend to come back over and over again. That is why it is the East and not the West that preserved such controversial visions as for example apocatastasis, but also elements of Christian Gnosis, which in the West have been almost entirely pushed into the collective subconscious of the church. I believe that Loukas is right to propose that it is thinkable that “Orthodoxy is semi-Gnostic” despite all the battles that have been fought with Gnosticism in the past…

The iconostasis of Jerzy Nowosielski in the Byzantine-Catholic church in Gorowo Ilaweckie

Let us go back for a moment to the liturgy, for, as many people say, “Orthodoxy is the liturgy”. I often encounter people who are enchanted by the Eastern liturgy. Of course, the icons, the chanting, the incense, the vestments, create a unique atmosphere. I remember how I myself attended a Divine Liturgy, celebrated by the members of the Catholic Brotherhood of the Byzantine Rite in the Hague, after years of not being at one. It made a tremendous impression on me. It was indeed like entering another world, the “Blessed Kingdom of the Father, and the Son, and the Holy Spirit”. The impression was amplified by the fact that the Liturgy was celebrated in a living room of an ordinary house. On the other hand, when I ask myself why I love the Eastern Liturgies, what comes to my mind first is not their aesthetic value but above all their theological content. The West has been for centuries cultivating the Biblical character of its Liturgies, which in effect often seem to be a sophisticated mosaic of fragments of the Scripture. The Liturgies of the East are, on the other hand, a theological reflection expressed in poetic symbols – often of the highest sort. When at an Eastern Liturgy, I actually almost never regret that if there is no sermon. It itself is the best sermon and the best mystagogical catechesis.

Between iritation and a sense of closeness
I am often irritated very much by the attitude of many Western Christians, including Anglicans, towards Orthodoxy. From the lips of the bearded gentlemen in black rassons we accept without slightest protest things we would never accept for example from the pope. I personally wish the Archbishop of Canterbury a bit more of that firmness the former Lutheran Bishop, Dr. Margot Kässmann, showed when she resigned from the Central Committee of the World Council of Churches because of the anti-ecumenical attitude of the Orthodox hierarchs. I wish that we had more self-confidence in the dialog with the Orthodox. Self-confidence which doesn’t result from the conviction that we are “better”, but from the belief that, even though we represent different views, we are not less rooted in the tradition of the church of the first centuries. I wish that we were able, like we sometimes (perhaps also too rarely?) are able to confront Roman Catholicism with another model – “the reformed Catholicism”,  to say also that we have our own Anglican model of orthodoxy, our own vision of what orthodoxy can and should be. This doesn’t change the fact, however, that, unlike my Lutheran friend, I feel closer to Constantinople or Antioch than to Rome or many churches of the Reformation. And I think that this sense of closeness does indeed come from my Anglican identity

Sobór św. Aleksandra Newskiego w mojej rodzinnej Łodzi

“Piękno zbawi świat”
Zacznijmy apofatycznie, czyli od tego, o co NIE CHODZI. Nie chodzi ani o cerkiewny śpiew ani o ikony. Nie, żebym ich nie lubił. Wręcz uwielbiam! Jednakże to nie one stanowią istotę sprawy. Jako ilustracje można tutaj przywołać moją (naszą) niekłamaną fascynację postacią prof. Jerzego Nowosielskiego – malarza (ikon) i myśliciela religijnego. Długo trwało, zanim zacząłem doceniać ikony Profesora, natomiast nieomal od pierwszej przeczytanej litery zafascynowała mnie jego MYŚL, jego spojrzenie na religię, na chrześcijaństwo, na prawosławie. Podobnie jest zresztą z anglikanizmem. Doceniam piękno Anglican chant, anglikańską liturgię, evensong (trochę więcej na temat tej, typowej dla anglikanizmu, formy liturgicznej możecie przeczytać tutaj). Świetnie czuję się w klasycznym, gotyckim lub przynajmniej neogotyckim, anglikańskim kościele. Z lubością daje się nieco ‘zaczarować’ tej anglikańskiej antykwarycznej stylistyce. Odpowiada mi ta zabawa, nawet jeśli zbyt dobrze znam historię anglikanizmu, by nie wiedzieć, że jest to właśnie zabawa (co prawda czasami traktowana ze śmiertelną powagą, ale na tym właśnie polega tajemnica dobrej zabawy) – tak samo jak stroje dworzan Jej Królewskiej Mości, które wyglądają na bardzo stare, a zostały w większości zaprojektowane w XIX w. Gdy tylko mam okazję w tym uczestniczyć, korzystam z niej. Jednakże, chociaż nie twierdzę, że te elementy anglikańskiego dziedzictwa nie odegrały żadnej roli w mojej osobistej drodze do anglikanizmu, to jednak nie one mnie doń doprowadziły. A co do piękna, które zbawia świat, to, jeśli potraktować zdanie Dostojewskiego, często zresztą nadużywane, jako impuls do uświadomienia sobie roli wymiaru estetycznego w religii, jestem jego gorącym zwolennikiem. Co więcej, wraz z Nowosielskim głoszę, że Kościół przez wieki zbyt wielki nacisk kładł na etykę, kosztem estetyki właśnie. Jednakże niewiele rzeczy irytuje mnie tak mocno jak sentymentalna estetyzacja religii. I z pewnym rozbawieniem patrzę zarówno na tych, którzy poszukują ‘duchowych przeżyć’ na kursach w rodzaju ‘Jak zostanę następcą Andreja Rublowa w jeden weekend’, jak i na tych, którzy zapełniają kościoły różnych tradycji w czasie evensongów, traktując je jako sale koncertowe.

Zachód i Wschód
Urodziłem się w Polsce – od wieków miejscu w którym spotykały się i mieszały rożne kultury, języki i religie, kraju, w którym można spróbować nie tylko karpia ale i szynki ‘po żydowsku’ (sic!) i którego narodowym totemem jest bizantyjsko-ruska ikona Czarnej Madonny. Po mieczu jestem Polakiem, po kądzieli – potomkiem osadników z Fryzji, Niemiec i Czech. Jako dziecko bywałem parę razy w roku (bo specjalnie praktykująca moja rodzina raczej nie była) z jednymi dziadkami do (luterańskiego) kościoła zbudowanego na wzór Gedächtniskirche w Berlinie albo – z drugimi – do neogotyckiego kościółka mariawitów. Jednak najbliżej naszego domu stały dwie dziewiętnastowieczne cerkwie prawosławne – pamiątka po rosyjskim zaborze. W czasie wakacji, spędzanych w dawnych rodzinnych Prusach (dokładnie – w tej ich części, która należy obecnie do Polski, część rosyjska bowiem – z dawnym Królewcem – była wówczas prawie całkowicie odcięta od świata zewnętrznego), odwiedzaliśmy również dom rodzinny mojego dziadka, dawną ewangelicką plebanię, zbudowaną w charakterystycznym stylu, przywiezionym na te tereny przez mennonickich osadników. Obecnie mieszka tam ukraińska rodzina, grekokatolicy. Moich przodków przegnała stamtąd nadciągającą Armią Czerwona, ich natomiast (użyjmy pewnego skrótu myślowego) przygnała. Syn tamtej rodziny rozpoczynał nowicjat w grekokatolickim zakonie, podczas gdy ja wybierałem się na studia teologiczne. Wychowując się w takim środowisko trudno nie być ‘familiar’ z kulturą Wschodu, w tym również z kulturą religijną.

Przy okazji pomogło mi to też nauczyć się rozróżniać między prawosławiem a wschodnim chrześcijaństwem, bo pierwsi wschodni chrześcijanie, których bliżej poznałem byli grekokatolikami a nie prawosławnymi. Przede wszystkim jednak właśnie w grekokatolickiej cerkwi na Słowacji, gdy miałem 11 lat, wydarzyło się coś, co jest trudne do opisania, a jednak odegrało ogromną rolę w rozwoju mojej duchowości (przy okazji nadając je nader silny akcent maryjny, który nijak nie pasował do protestantyzmu). Szybko uświadomiłem więc sobie, że nie wszystko co wschodnie jest zarazem prawosławne. Z czasem dołączyło do tego inne – już bardziej zaskakujące – doświadczenie: mianowicie, że nie wszystko co prawosławne jest wschodnie, bowiem istnieje również (nawet jeśli w raczej śladowej postaci) prawosławie rytu zachodniego. W każdym razie odziedziczyłem po tych wszystkich przeżyciach i spotkaniach sporą wrażliwość na przenikanie się kultur. Po dzień dzisiejszy z przyjemnością bywam na nabożeństwach w (głównie grekokatolickich) cerkwiach Podkarpacia i Słowacji, gdzie Zachód spotyka Wschód, a styl rusko-bizantyjski miesza się z rustykalnym barokiem. Zachwyciła mnie również, zaprojektowana przez Nowosielskiego (który sam też wychował się w końcu na kulturowo-religijnym pograniczu) cerkiew grekokatolicka w Górowie Iławeckim – mieszczącą się w dawnym kościele ewangelickim (a pierwotnie katolickim).

Cerkiew grekokatolicka w Telgarcie na Słowacji

Tak więc religijna tradycja prawosławia to dla mnie nie tyle tradycja Wschodu, co WSPÓLNE KORZENIE CHRZEŚCIJAŃSTWA I JEDNOCZEŚNIE JEDEN Z FILARÓW KULTURY EUROPEJSKIEJ. Gdy czytam greckich Ojców, nie mam wrażenia znalezienia się w innym kręgu kulturowym. Co więcej, nie mam go zasadniczo również wtedy, gdy sięgam po Ojców tradycji syryjskiej (nie bez powodu św. Izaak z Niniwy jest moim patronem w Ekumenicznym Zgromadzeniu Mariawitów) czy koptyjskiej. Odkrywanie prawosławia (podobnie jak chrześcijaństwa orientalnego, szczera konfrontacja z którym jest jeszcze w dużym stopniu przed nami) to odkrywanie na nowo tych wspólnych, acz po części zapomnianych, korzeni.

Co mnie w takim razie naprawdę fascynuje?
I tu wypada pójść najpierw ‘via negativa’. To oczywiste, że nie tylko nie fascynuje mnie, ale nie mam również zrozumienia dla prawosławnego triumfalizmu eklezjologicznego, dla bizantyjskiego sojuszu tronu i ołtarza, który się odrodził w Rosji, dla – często bezrefleksyjnego – tradycjonalizmu, który charakteryzuje wielu prawosławnych. Bywając na Liturgiach, osobiście cierpię z powodu niepraktykowania gościnności eucharystycznej, co uważam za najgorszy przejaw eklezjalnej hybris, którego NIC NIE JEST W STANIE USPRAWIEDLIWIĆ – żadne względy doktrynalne ani teologiczne! Kiedyś pewien, osobiście bardzo miły i bardzo przeze mnie ceniony, mnich prawosławny, powiedział mi, że w ten sposób mogę uczestniczyć w cierpieniach Chrystusa wywołanych przez podziały w Kościele – Jego żywym Ciele. Wówczas nie zdobyłem się na odpowiedź, udzielę jej w takim razie teraz – jemu i każdemu, kto stosuje taki wybieg, by usprawiedliwić ten oburzający skandal: Ja mogę to sobie tak tłumaczyć. Pytanie czy Ty – należąc do grona oprawców, zadających to cierpienie – tez możesz sobie na to pozwolić… Obrzydzeniem napawa mnie również prawosławny prozelityzm uprawiany w Europie Zach. i w Ameryce, zwłaszcza w połączeniu z ciągłym utyskiwaniem na zachodni prozelityzm w Rosji. Nie jestem w stanie ze spokojem słuchać enuncjacji konwertytów oczerniających Kościoły, z których wyszli, a przy okazji deprecjonujących kawałek (często całkiem spory) własnego życia i swoje uprzednie wybory. Coraz rzadziej włączam Ancient Faith Radio – prawosławną rozgłośnię internetową. Chociaż cenię i nadawane w niej cerkiewne śpiewy i audycje teologiczne, jej prozelicka działalność wywołuje u mnie zdecydowanie bardziej negatywne skojarzenia niż ‘Anglicanorum coetibus’ i Ordynariaty (chociaż skądinąd lepiej rozumiem anglikanina przechodzącego na prawosławie aniżeli wybierającego jurysdykcję Rzymu). O stosunku do kobiet i osób LGBTQ rozpisywał się teraz nie będę, bo ile można pisać o tym samym? Natomiast nie mogę się powstrzymać od powiedzenia, że, chociaż nie jestem grekokatolikiem, skrajnie oburza mnie i boli skandaliczny stosunek prawosławnych do tych chrześcijan Wschodu, którzy znajdują się w unii z Rzymem. Nawet jeżeli zdaję sobie sprawę z historycznych zaszłości, uważam, że pielęgnowanie urazów, które następnie prowadzą do całkowitego odrzucania innych ludzi, jest nie do pogodzenia z Ewangelią. To, w jaki sposób prawosławni traktują unitów, zaliczam do najgorszych przejawów chrześcijańskiego antyświadectwa naszych czasów.

Dlaczego w takim razie byłbym gotów określić siebie tak jak określa się nasz internetowy znajomy Joe Rawls – mianowicie jako ‘bizantyjski anglokatolik’? Formacja, którą odebrałem w starokatolickim seminarium teologicznym, nakazuje w tym miejscu natychmiast odwołać się do sfery eklezjologii. Wizja Kościoła, u podstaw której znajduje się lokalna wspólnota eucharystyczna skupiona wokół swego biskupa, który przewodzi jej nie przede wszystkim dlatego, że posiada nad nią władzę jurysdykcyjną, ale dlatego, że przewodniczy Eucharystii, przetrwała w Kościele właśnie dzięki prawosławiu. Na Zachodzie powróciły do niej Kościoły anglikańskie i starokatolickie, ale to, że miały do czego powracać, to zasługa prawosławnego Wschodu. Oczywiście, również prawosławni patriarchowie często się jej sprzeniewierzali. Żądza władzy dotyczy w takim samym stopniu hierarchów wschodnich jak i zachodnich. Mimo to jednak z perspektywy wschodniej powstanie doktryny(!) o tzn. “uniwersalnej jurysdykcji” któregokolwiek z patriarchów byłoby nie do pomyślenia. I nawet jeżeli w dawnych wiekach patriarcha ekumeniczny, a współcześnie patriarcha Wszechrusi, sprawuje rządy o wiele twardszą ręką niż czynił to niejeden biskup Rzymu, co właśnie między innymi prowadzi do tego, że niektóre wschodnie Kościoły lokalne wolą unię z Rzymem od rosyjskiego imperializmu, tak jak przed wiekami Koptowie w Egipcie woleli rządy arabskich wyznawców islamu od bizantyjskiego ucisku, nie powinniśmy lekceważyć tego, że jedynie Kościół rzymski podniósł uniwersalną jurysdykcję swego zwierzchnika do rangi prawdy wiary.

A jednak to nie eklezjologia podoba mi się w prawosławiu najbardziej. Chociaż często w wypowiedziach prawosławnych hierarchów i teologów długo by szukać śladów takiej postawy, myślę, że rację miał Jerzy Nowosielski, mówiąc:

Prawosławie bardzo lubi pytania bez odpowiedzi. Odwrotnie Kościół rzymskokatolicki. Lubi on odpowiadać na pytania, które zasadniczo powinny pozostać bez odpowiedzi.

Pociąga mnie pytający, poszukujący, “niedokończony” charakter prawosławnej refleksji religijnej – ta nieustannie towarzysząca jej świadomość obchodzenia się z tajemnicą, nie z zagadką, którą można by kiedyś rozwiązać, ale właśnie z nierozwiązywalna tajemnicą. Zachód w dużym stopniu utracił tę świadomość, nawet jeśli często wydaje mu się, że jest inaczej. W prawosławiu wyczuwam większą gotowość zaakceptowania faktu, że w religii nigdy nie da się wypowiedzieć ostatniego słowa. Widać to także na przykładzie podejmowania przez Kościół decyzji doktrynalnych. Gdy pojawiały się kontrowersje, zwoływano sobór, aby podjąć decyzje zmierzające do rozwiązania tych kontrowersji. Jednakże dopiero po soborze rozpoczynał się proces akceptacji i implementacji tych decyzji przez Kościoły lokalne. Ten proces niejednokrotnie prowadził do zwołania kolejnego soboru. Kształtowanie się doktryny w prawosławiu to prawdziwa niekończąca się historia, w której nie ma miejsca na żadne “nieomylne” instancje, bowiem nieomylny może być tylko Kościół jako całość, a on sam jest podmiotem w tym procesie. Ten procesualny charakter kształtowania się doktryny powoduje również, że w tradycji prawosławnej, bardziej aniżeli w tradycji chrześcijaństwa zachodniego, widać, że właściwie żaden problem, z jakim Kościół kiedykolwiek się borykał, nie został ostatecznie rozwiązany. Takim rozwiązaniem nie było nawet potępienie jakiegoś konkretnego “heretyka” i jego poglądów, bo, jak się okazuje, poglądy te powracają wciąż na nowo. Właśnie dlatego to Wschód, a nie Zachód, przechował takie kontrowersyjne wizje jak np. apokatastaza, ale również elementy gnozy chrześcijańskiej, które na Zachodzie nieomal całkowicie zostały zepchnięte do zbiorowej podświadomości Kościoła. Myślę, że Loukas ma rację, wysuwając tezę, że do pomyślenia jest, iż “prawosławie jest semi-gnostyckie” pomimo wszystkich tych batalii, które w przeszłości z gnostycyzmem stoczyło…

Ikonostas Jerzego Nowosielskiego w cerkwi w Górowie Iławeckim

Powróćmy jeszcze na moment do liturgii, bo przecież, jak mawia wielu, “prawosławie to jest liturgia”. Często spotykam ludzi, którzy ulegają czarowi wschodniej liturgii. Oczywiście ikony, śpiew, kadzidło, stroje liturgiczne, tworzą niepowtarzalną atmosferę. Pamiętam jak sam po kilku latach przerwy trafiłem na Boską Liturgię sprawowaną przez członków katolickiego Bractwa Rytu Bizantyjskiego w Hadze. Wrażenie było piorunujące. To było rzeczywiście wejście w inny świat, w “Błogosławione Królestwo Ojca i Syna, i Ducha Świętego”. Wrażenie potęgował dodatkowo fakt, że Liturgia miała miejsce w salonie nie wyróżniającego się z zewnątrz niczym szczególnym domu. Z drugiej strony, gdy zadaję sobie pytanie, dlaczego kocham wschodnie Liturgie, jako pierwsze nie przychodzą mi do głowy względy estetyczne, ale przede wszystkim ich zawartość teologiczna. Zachód przez wieki pielęgnował przede wszystkim biblijny charakter swoich Liturgii, które w rezultacie często sprawiają wrażenie misternej mozaiki ułożonej z fragmentów Pisma Świętego. Liturgie Wschodu natomiast to oddana językiem poetyckich symboli refleksja teologiczna – częstokroć najwyższego lotu. Będąc na wschodniej Liturgii właściwie nigdy nie brakuje mi kazania. Ona sama jest najlepszym kazaniem i najlepszą mistagogiczną katechezą.

Pomiędzy irytacją a poczuciem bliskości
Często bardzo denerwuje mnie postawa wielu zachodnich chrześcijan, w tym anglikanów, wobec prawosławia. Z ust brodatych panów w czarnych riasach przyjmujemy bez słowa sprzeciwu rzeczy, których nigdy nie przyjęlibyśmy np. z ust papieża. Osobiście życzyłbym również arcybiskupowi Canterbury nieco tej stanowczości, którą swego czasu wykazała się była ewangelicka biskup, dr Margot Kässmann, która zrezygnowała z pracy w Centralnym Komitecie Światowej Rady Kościołów, protestując w ten sposób przeciwko antyekumenicznej postawie hierarchów prawosławnych. Pragnąłbym, abyśmy dialog z prawosławiem prowadzili z większą pewnością siebie. Pewnością siebie, która nie wynika z przekonania o tym, że jesteśmy “lepsi”, ale z wiary w to, że, mimo że reprezentujemy inne poglądy, w nie mniejszym stopniu niż nasi prawosławni partnerzy pozostajemy zakorzenieni w tradycji Kościoła pierwszych wieków. Pragnąłbym, abyśmy, tak jak czasami  (może też za rzadko?) potrafimy rzymskiemu modelowi katolicyzmu przeciwstawić inny model – “katolicyzm reformowany”, potrafili rownież powiedzieć, że mamy własny anglikański model ortodoksji, własną wizje tego czym ortodoksja może i powinna być naszym zdaniem. To nie zmienia jednak faktu, że, inaczej niż memu luterańskiemu rozmówcy, jest mi zasadniczo bliżej do Konstantynopola czy Antiochii aniżeli do Rzymu bądź do wielu wspólnot reformacyjnych. I uważam, że to poczucie jak najbardziej wynika z mojej anglikańskiej tożsamości.

Because of the Orthodox Pascha, which will soon be celebrated, we recommended a radio programme about Prof. Jerzy Nowosielski, a famous Polish icon painter and religious thinker, broadcast by Polish Radio Two. Unfortunately, the programme is in Polish, but we have been regularly posting English translations of his writings and texts inspired by him on the blog in order to popularize the ideas of this “Orthodox Freethinker”, who “really believed in the reality of the Resurrection”. You can find those posts here.

I will certainly remember from yesterday evening a reference to the Apocalypse. The vision of New Jerusalem there is not at all modeled after Jerusalem. As it is described it seems to resemble more… Babylon! NEW JERUSALEM IS CONVERTED BABYLON! Anton discovers the same vision in Quran – a vision of converted humanity that freely submits to the Holy One (Islam). Primitive Islamists make of this conversion to the ‘existing Islam’ (just like primitive Christians do not see the difference between the Gospel and existing Christianity). But just as Abraham was not a Jew, Jesus was not a Christian, Muhammad was not a Muslim in this sense! The question about so called ‘religious convictions’ is actually totally uninteresting! What counts is our attitude towards our fellow human being, our works of mercy: feeding the hungry (also our enemies!), giving drink to the thirsty, clothing the naked… The holy books agree about that in essence!

I would like to leave aside the memories of yesterday for a moment. For that vision of converted world which finally truly begins to practice mercy (Bismillah ir-Rahman ir-Rahim – In the name of God, most Gracious, most Compassionate…) reminds me of something I read today on the blog Generous Orthodoxy written by Rev. Fleming Rutledge, one of the first women ordained in the Episcopal Church (I would like to thank Rev. Matt Gunther for drawing my attention to this text and this blog).

This brings me to a subject that is as close to my heart as any: the full meaning of St Paul’s word “dikaiosune”, usually translated “justification.” The best Pauline scholarship of the past 50 years has greatly increased our understanding of this term, most commonly known in the phrase “justification by faith.” What exactly did Paul mean by it? More often than not, the ordinary Christian has understood this to mean that no matter what sin a person has committed or been involved in, the death of Christ has wiped it out, cancelled it, obliterated it–and consequently that person is forgiven, pardoned, and restored. This promise is indeed true, but it does not go anywhere near far enough to encompass all that God has done and will do in Jesus Christ. The word dikaiosune is best translated in English by the word “rectification,” which includes all of the above but goes further. It is a word of incomparable power and cosmic reach, involving not only individuals but the whole created order. The word means “Making It Right.” There is no earthly power that can do this. It is impossible for human beings to restore what was lost, to make right what was wrong, to create an altogether new reality. Miroslav Volf has written about “the end of memory”–the end of the terrible nightmares that victims of crimes, disasters, torture, and war must live with. The promise of God is that these memories will be “rectified”–made right–as they are replaced by the victorious life of the Age to Come. When Paul speaks of “justification” he does not mean a declaration of amnesty for sinners. He means the remaking of the world.

I also learned today via Facebook that the medieval castle Krasna Horka burned down in Slovakia. I have childhood memories of this magnificent building, for it was one of the first medieval castles I have ever seen. I liked it very much, and I was particularly impressed by the mummified body of one of its former owners, exposed in a glass coffin. On the castle’s website you can read that (and this is a very comforting news indeed!) they managed to rescue 90% of the museum’s priceless collection gathered in that unique ‘hrad’ (Slovak for ‘castle’). There is also an appeal to rebuild the landmark. I sincerely wish – not only Slovaks! – that it starts as soon as possible, so that Krasna Horka can once again crown
the landscape with its majestic beauty. But Rev. Fleming is right. ‘Remaking the world’ is a task far more difficult than rebuilding an architectural jewel. “There is no earthly power that can do this. It is impossible for human beings to restore what was lost, to make right what was wrong, to create an altogether new reality”. But Jerzy Nowosielski is also right to say:

We may consider ourselves rational beings, in a sense delegated to redeem the world. The moment the world disappears as the empirical reality, our redeemed consciousness will carry some elements of this world to the new earth and the new heaven.

And this seems to be what religion – EVERY RELIGION – is all about, namely that:

God has his co-workers and it’s us.

To be sure, this doesn’t eliminate problems we have with religions as they exist in reality. Here we can refer to Nowosielski once again: RELIGION IS A DANGEROUS THING! And Islam (to return to the topic of yesterday evening), being a young and amazingly dynamic religion (let’s subtract 600 years from 2012 and remember what Christianity was then!), fully demonstrates this danger (it demonstrates the good side of religion in an equally vivid way, however, but our media are not interested in that!). We should not try to conceal this – it simply is so! It is worth, however, to remind ourselves over and over again that also in Islam, under all the dangerous things, there is the call to remake the world! It is also worth to realize that our religions do not allow one thing at least – becoming cynical! We cannot afford to be cynical. Anton Wessels referred to George Steiner who is of the opinion that the Paschal pattern appears in our lives – individual and social – all over again. There are Good Fridays, Holy Saturdays, but there is (should be) also the faith in the coming of the Eastern Morning. I call this discovering the ‘impulse of Christ’ – everywhere. It is more powerful than the powers of death and destruction. It is what we rely on in the end of the day. It is what we build on!

Na pewno zapamiętam z wczorajszego wieczoru pewne nawiązanie do Apokalipsy. Obecna w niej wizja Nowego Jeruzalem wcale nie jest wymodelowana na wzór Jerozolimy. Z opisu przypomina raczej… Babilon! NOWE JERUZALEM TO NAWRÓCONY BABILON! Anton tą samą wizję odkrywa w Koranie – jest to wizja ludzkości nawróconej, która dobrowolnie poddaje się Jedynemu Świętemu (islam). Prymitywni islamiści robią z tego nawrócenie na ‘islam realny’ (podobnie jak prymitywni chrześcijanie nie odróżniają przesłania Ewangelii od realnie istniejącego chrześcijaństwa). Tak jednak jak Abraham nie był żydem, Jezus chrześcijaninem, tak i Muhammad nie był muzułmaninem w tym znaczeniu! Pytanie o tzw. ‘przekonania religijne’ jest właściwie całkowicie nieciekawym pytaniem! Liczy się nasza postawa wobec drugiego człowieka, liczy się czynne miłosierdzie: nakarmić głodnych (również wrogów!), napoić spragnionych, odziać nagich… Co do tego święte księgi są zasadniczo zgodne!

Tutaj chciałbym się na moment oderwać od wspomnień z wczorajszego wieczoru. Ta wizja nawróconego świata, który wreszcie rzeczywiście zacznie praktykować miłosierdzie (Bismillah ir-Rahman ir-Rahim – W imię Boga łaskawego i miłosiernego…)
przypomina mi bowiem coś, co przeczytałem dziś na blogu Generous Orthodoxy prowadzonym przez ks. Fleming Rutledge, jedną z pierwszych kobiet, które otrzymały
świecenia kapłańskie w Kościele episkopalnym (z podziękowaniami dla ks. Matta Gunthera za zwrócenie uwagi na ten tekst i blog).

To doprowadza mnie to tematu, który jest najbliższy memu sercu: pełnego znaczenia Pawłowego słowa ‘dikaiosune’, zazwyczaj tłumaczonego jako ‘usprawiedliwienie’. Świetne studia nad Pawłem z ostatniego pięćdziesięciolecia znacząco polepszyły nasze rozumienie tego pojęcia, najszerzej znanego w złożeniu “usprawiedliwienie z wiary”. Co dokładnie rozumiał przez nie Paweł? Zazwyczaj przeciętny chrześcijanin rozumie to w ten sposób, że bez względu na to, jaki grzech ktoś popełnił, albo w jaki był zamieszany, śmierć Chrystusa zatarła go, usunęła, zmazała – w rezultacie ta osoba otrzymała przebaczenie, odpuszczenie i została odnowiona. Ta obietnica jest istotnie prawdziwa, ale nie idzie nawet w przybliżeniu na tyle daleko, by objąć wszystko, co Bóg uczynił i uczyni w Jezusie Chrystusie. Słowo ‘dikaiosune’ najlepiej przetłumaczyć jako ‘oczyszczenie’, które zawiera wszystko, co powyżej, ale idzie dalej. Jest to słowo o nieporównywalnej z niczym mocy i kosmicznym zasięgu, które dotyczy nie tylko jednostek, ale całego stworzonego porządku. Oznacza ono “naprawić coś”. Nie ma takiej ziemskiej siły, która by to mogła uczynić. Jest niemożliwe dla ludzi przywrócić to, co stracone, naprawić to, co zepsute, stworzyć całkowicie nową rzeczywistość. Miroslav Volf pisał o ‘końcu pamięci’ – końcu straszliwych koszmarów, z którymi muszą żyć ofiary przestępstw, katastrof, tortur i wojen. Bóg obiecuje, że te wspomnienia zostaną ‘oczyszczone’ – naprawione – gdy zastąpi je zwycięskie życie Przyszłego Wieku. Gdy Paweł mówi o “usprawiedliwieniu”, nie ma na myśli ogłoszenia amnestii dla grzeszników. Ma na myśli przetworzenie świata.

Za pośrednictwem Facebooka dowiedziałem się dzisiaj też, że na Słowacji spłonął średniowieczny zamek Krasna Horka. Z tą wspaniałą budowlą wiążą mnie wspomnienia z dzieciństwa, był to bowiem jeden z pierwszych średniowiecznych zamków, które dane mi było zobaczyć. Bardzo mi się podobał, zaś szczególne wrażenie zrobiło na mnie zmumifikowane ciało jednej z jego dawnych właścicielek, wystawione w szklanej trumnie. Na stronie zamku można przeczytać (i jest to bardzo pocieszająca wiadomość!), że udało się uratować 90% bezcennych zbiorów muzealnych zgromadzonych na tym unikatowym
‘hradzie’. Jest już na niej również wezwanie do odbudowy zabytku. Szczerze życzę – nie tylko Słowakom! – by zabrano się do niej jak najszybciej, aby Krasna Horka w całym swym majestatycznym pięknie na nowo zakrólowała nad okolicą. Ale ks. Fleming Rutledge ma racje. ‘Naprawienie’ świata to zadanie o wiele trudniejsze aniżeli odbudowa perły
architektury. “Nie ma takiej ziemskiej siły, która by to mogła uczynić. Jest niemożliwe dla ludzi, przywrócić to, co stracone, naprawić to, co zepsute, stworzyć całkowicie nową rzeczywistość”. Racje ma jednak również Jerzy Nowosielski, mówiąc:

Możemy uważać się za istoty rozumne, duchowo wydelegowane niejako do tego, aby ten świat zbawić. W momencie, kiedy ten świat zniknie jako rzeczywistość empiryczna, nasza świadomość zbawiona przeniesie elementy tego świata do nowej ziemi i nowego nieba.

I o to chyba właśnie chodzi w religii – KAŻDEJ RELIGII – że:

Bóg ma swoich współpracowników i to my nimi jesteśmy.

Oczywiście, to nie likwiduje problemów, jakie mamy z realnie istniejącymi religiami. Tu znów można się odwołać do Nowosielskiego: RELIGIA JEST NIEBEZPIECZNA RZECZĄ! A islam (wracając do tematyki wczorajszego wieczoru), będąc religią młoda i niesamowicie dynamiczną (odliczmy 600 lat od roku 2012 i przypomnijmy sobie ówczesne chrześcijaństwo!), ukazuje to niebezpieczeństwo ‘w całej krasie’ (aczkolwiek z równą witalnością ukazuje również dobre strony religii, tylko że to mało interesuje nasze media!). Rzecz nie w tym, by to w jakikolwiek sposób ‘zagadywać na okrągło’ – tak po prostu jest! Warto jednak przypominać sobie wciąż na nowo, że również i w nim pod warstwa niebezpieczeństw ukrywa się wezwanie do naprawy świata! Warto również uświadomić sobie, że na jedno nam nasze religie nie pozwalają w żadnym razie – na przyjecie postawy cyników! Nie możemy sobie na nią pozwolić. Anton Wessels nawiązał do George’a Steinera, który jest zdania, że schemat paschalny powraca w naszym życiu – osobistym i społecznym – wciąż na nowo. Są Wielkie Piątki, Wielkie Soboty, ale jest (powinna być) też wiara w nadejście wielkanocnego poranka. Ja to nazywam odkrywaniem ‘impulsu Chrystusowego’ – wszędzie. On jest silniejszy niż moce śmierci i zniszczenia. Na to w ostatecznym rozrachunku stawiamy. Na tym budujemy!